in οδηγός ανάγνωσης της Ιλιάδας

Ιλιάδα και γραφή

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

με το σημερινό σημείωμά μου θα εκθέσω την εξέλιξη των προβληματισμών και ερευνών μου σχετικά με την Ιλιάδα και το αφιερώνω σε όσους και όσες ενδιαφέρονται, ή θα ενδιαφερθούν, για το σημαντικότερο κείμενο του δυτικού πολιτισμού, για όσους και όσες το μελετούν ή θα το μελετήσουν.

Η Ιλιάδα είναι το σημαντικότερο κείμενο του δυτικού πολιτισμού διότι κανένα άλλο κείμενο δεν μας  λέει τόσα πολλά για το παρελθόν, ειδικά τη γένεση, το παρόν και το μέλλον του πολιτισμού μας. Να σας θυμίσω μόνο ότι η πρώτη του λέξη είναι η λέξη μήνις (οργή, θυμός, τσαντίλα) ενώ τελειώνει με δύο κηδείες (του Πατρόκλου και του Έκτορα)  και έναν προαναγγελθέντα θάνατο (του Αχιλλέα).

Οι προβληματισμοί, οι έρευνες και οι μελέτες αναπόφευκτα μας μεταφέρουν στο πεδίο του περίφημου ομηρικού ζητήματος. Θα εκθέσω λοιπόν με απλότητα και σαφήνεια τις πτυχές αυτού του ζητήματος και θα προχωρήσω κατόπιν στις δικές μου έρευνες. Όταν λέμε ομηρικό ζήτημα εννοούμε τρία βασικά ερωτήματα:

1. Ο ίδιος ποιητής συνέθεσε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια; Η δική μου άποψη: δεν τα συνέθεσε ο ίδιος ποιητής – μόνο που δεν είναι του παρόντος να εκθέσω τα επιχειρήματά μου και άλλωστε η άποψη αυτή υποστηρίζεται σήμερα από τους περισσότερους ομηριστές.

2. Ένας ή περισσότεροι ποιητές συνέθεσαν την Ιλιάδα (και την Οδύσσεια); Εάν εξειδικεύσουμε το ερώτημα, μπορεί να πάρει την εξής μορφή: ο ποιητής/αοιδός που συνέθεσε την αριστουργηματική Ι, όπου ο έξαλλος Αχιλέας απορρίπτει με οργή την πρόταση του Αγαμέμνονα να συμφιλιωθούν, είναι αυτός που συνέθεσε την πολύ χαμηλού επιπέδου ποιητική αφήγηση που διαβάζουμε στην Τ, όπου ο αγνώριστος Αχιλλέας, χαμηλοβλεπούσα μορφή,  αναγνωρίζει την ανωτερότητα του Αγαμέμνονα και συμφιλιώνεται μαζί του; Δυσκολεύομαι πολύ να το αποδεχτώ. Και είναι ό ίδιος που συνέθεσε την Κ, που θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχε, όσο κι αν η ποίησή της είναι αρκετά αξιόλογη; Και είναι ο ίδιος που συνέθεσε το τμήμα εκείνο που λέγεται άθλα επί  Πατρόκλω, που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της Ψ; Ήδη, εντοπίσαμε τέσσερις συνθέτες και δεν είναι οι μόνοι.

 

3. Το τρίτο ερώτημα απαρτίζεται από δυο επιμέρους σύνθετα ερωτήματα: Που, πότε, από ποιόν, πως και γιατί  καταγράφηκε για πρώτη φορά η Ιλιάδα; Ήταν μια απλή καταγραφή της απαγγελίας ενός αοιδού που δεν γνώριζε γραφή, όπως σήμερα οι ερευνητές καταγράφουν με το μαγνητόφωνο ένα τραγούδι ή ένα παραμύθι,  ή μήπως ο συνθέτης της γνώριζε γραφή και τη χρησιμοποίησε για να την συνθέσει;

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα που συνθέτουν το ομηρικό ζήτημα θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ένα βασικό πόρισμα της ομηρικής έρευνας, το οποίο  δέχεται σήμερα η πλειονότητα των ομηριστών: η Ιλιάδα είναι η μεγαλειώδης κατάληξη μιας παράδοσης προφορικής ποιητικής αφήγησης (ηρωική ή επική ποίηση) που οι αρχές της ανάγονται στους (πρώιμους) μυκηναϊκούς χρόνους, πριν την παραδομένη χρονολογία του τρωικού πολέμου (περίπου 1.200 π. Χ.). Γνωρίζουμε ότι ο προφορικός συνθέτης δεν χρησιμοποιεί λέξεις για να συνθέσει την ποιητική του αφήγηση, όπως κάνει σήμερα ένας εγγράμματος ποιητής, αλλά τον λογότυπο, τη στερεότυπη έκφραση (formula). Η Ιλιάδα είναι λογοτυπική σε ποσοστό που ξεπερνάει το 70% κατά μέσον όρο και μια ανάγνωση ακόμα και μιας, της οποιασδήποτε, ραψωδίας θα σας πείσει με τον καλύτερο τρόπο.

Η μελέτη του κειμένου της Ιλιάδας, έχοντας κατά νου την λογοτυπική της φύση, δηλαδή την προφορική παράδοση την οποία προϋποθέτει, μας ωθεί να υποστηρίξουμε ότι η μνημειώδης Ιλιάδα, αυτή που διαθέτουμε σήμερα,  δεν συντέθηκε σε μια στιγμή έμπνευσης από έναν ποιητή αλλά κατά τη διάρκεια μιας μακροχρόνιας διαδικασίας με επανειλημμένες προσθαφαιρέσεις και αναθεωρήσεις.

Επίσης, για να απαντήσουμε στα ερωτήματα που συνθέτουν το ομηρικό ζήτημα, και ειδικά αυτά που αφορούν την Ιλιάδα, θα πρέπει να έχουμε σχηματίσει μια άποψη για το τι είναι η Ιλιάδα, με λίγα λόγια, ποιο είναι το περιεχόμενό της.

Και σε αυτό το σημείο, ανάβω φλάς, στρίβω και μπαίνω σε νέα εδάφη που από μακριά φαίνονται στέρεα αλλά δεν παύουν να είναι μια κινούμενη άμμος. Εμείς όμως θα επιχειρήσουμε να βρούμε σταθερά σημεία να πατήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τους κινδύνους που ελλοχεύουν.

Ένα πρώτο σταθερό σημείο είναι η μετεξέλιξη του πρωταγωνιστή της Ιλιάδας, του Αχιλλέα. Στην Α, είναι ήρωας. Στην Ω δεν είναι. Γιατί; Η Ιλιάδα υξυμνεί και ταυτόχρονα αποκηρύσσει τον άκαμπτο ποιμενικό ηρωισμό και θέτει τα θεμέλια για την μετεξέλιξή του σε  πολιτικό ηρωισμό, ένα ζήτημα που ξαναπιάνει ο Σοφοκλής στον ‘Αίαντα’. Η Ιλιάδα μας λέει ότι ο ήρωας πρέπει να πάψει να είναι ήρωας αλλά αυτό δεν είναι και τόσο εύκολο και απλό. Γιατί όμως πρέπει να πάψει να είναι ένας βάναυσος, βίαιος και ανηλεής ήρωας;

Η Ιλιάδα συντέθηκε κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής (700-500 π.Χ.) κατά τη διάρκεια της οποίας τέθηκαν οι βάσεις του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής. Οι ήρωες, ποιμένες πολεμιστές, εγκαταλείπουν την εκτροφή των ζώων (τον ποιμενικό τροόπο παραγωγής) και στρέφονται προς την καλλιέργεια της γης με τη χρήση δούλων, η αγοραπωλησία των οποίων καταγράφηκε στην Ιλιάδα (Η 472-5). Εάν η επιβίωση, η ζωή, ο πλούτος, η ισχύς και η φήμη του ήρωα ποιμένα εξασφάλιζονταν με την ήττα του γειτονικού ποιμενικού γένους, με την εκδίωξη ή την εξόντωσή του, η ισχύς των γαιοκτημόνων αριστοκρατών δουλοκτητών εξασφάλιζονταν με την παύση των συρράξεων και την σύμπηξη σχέσεων αλληλεγγύης και συμπαράστασης (λόγω του μεγάλου αριθμού των δούλων)  και σεβασμού της περιουσίας των άλλων (δίκη), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο έπαυσε ο ανταγωνισμός – απλά μετατέθηκε κυρίως στο συμβολικό πεδίο (αθλητικοί αγώνες, επίδειξη ισχύος μέσω της κατοχής συμβόλων ισχύος, κλπ).

Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να αναρωτηθούμε, εφόσον λάβουμε υπόψη μας ότι η μνημειώδης Ιλιάδα συντέθηκε μεταξύ του 750 και 650 π. Χ. και την αποδίδουμε σε έναν ποιητή που ονομάζουμε Όμηρο: υπήρχε μια Ιλιάδα  η οποία μόνο θα εξυμνούσε τον ποιμενικό ηρωισμό και δεν θα τον αποκήρυσσε; Ναι, είμαστε βέβαιοι ότι υπήρχε μια Ιλιάδα πριν την εποχή του Ομήρου. Και εικάζουμε ότι αυτή η Ιλιάδα ήταν μια ποιμενική Ιλιάδα η οποία απλά υμνούσε τα τα πολεμικά κατορθώματα και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι ήρωες μεταξύ τους, μιας και η κοινή τους επιθυμία ήταν η αύξηση της ισχύος τους. Η ποιμενική αυτή Ιλιάδα επιβιώνει στην μνημειώδη, εντοπίζουμε τμήματά της και μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η Ιλιάδα που κατέχουμε στα χέρια μας είναι μια διεύρυνση της ποιμενικής Ιλιάδας, η οποία ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία και πολλοί ποιητές έβαλαν το χεράκι τους διότι μπορούσαν να το βάλουν, μιας και η παρεμβολή επιμέρους επισοδείων ήταν δυνατή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Ι, η Κ, μέρος της Τ και τα  ‘άθλα επί Πατρόκλω’.

Την άποψη ότι η Ιλιάδα υμνεί και αποκηρύσσει τον ποιμενικό ηρωισμό, λόγω της μετάβασης από τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής (που επικρατούσε κατά τους λεγόμενους σκοτεινούς χρόνους (1000-700 π. Χ.) διατυπώνω στη μελέτη μου Σύντομη εισαγωγή στην ανάγνωση και μελέτη της Ιλιάδας, που είναι σχεδόν έτοιμη – δυο (από τα έξι) κεφάλαια θέλουν μια δεύτερη ματιά. Ελπίζω του χρόνου τέτοια εποχή να είναι έτοιμη προς δημοσίευση.

Αυτό το καιρό καταπιάνομαι με τη σύνταξη μιας άλλης μελέτης με αντικείμενο το τρίτο ερώτημα του ομηρικού ζητήματος. Η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας είναι προϊόν της  καταγραφής μιας απαγγελίας ενός μη εγγράμματου αοιδού που συνήθιζε να συνθέτει προφορικά μπροστά στο ακροατήριο των αριστοκρατών ακροατών, γαιοκτημόνων δουλοκτητών, ή μήπως ο συνθέτης, ο αοιδός, γνώριζε γραφή και αντί να απαγγείλει την Ιλιάδα κάθισε και την κατέγραψε, βασιζόμενος μεν την τεχνική της προφορικής σύνθεσης, η βραδύτητα όμως της σύνθεσης με τη γραφή του επέτρεψε να καινοτομήσει, κυρίως ως προς τη χρήση του λογοτυπικού υλικού.

Έχουν διατυπωθεί δυο θεωρίες. Σύμφωνα με τη πρώτη, η Ιλιάδα καταγράφηκε στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα (750-700), από κάποιον πλούσιο έμπορο ή γαιοκτήμονα που μπορούσε να εξασφαλίσει μεγάλες ποσότητες δέρματος ή παπύρου. Σύμφωνα με τη δεύτερη, η μνημειώδης Ιλιάδα καταγράφηκε κατά τα μέσα του 6ου αιώνα, στην Αθήνα, από τον Πεισίστρατο. Οι υποστηρικτές της μιας ή της άλλης θεωρίας διχάζονται: άλλοι υποστηρίζουν ότι η καταγραφή ήταν αποτέλεσμα απαγγελίας ( ο αοιδός συνέθετε προφορικά και κάποιος άλλος που γνώριζε γραφή κατέγραψε ό,τι άκουγε) κι άλλοι ότι ο ποιητής γνώριζε γραφή και αυτή τον βοήθησε να συνθέσει την εκτενέσταστη και δαιδαλώδη Ιλιάδα.

Τα επιχειρήματα των μεν και των δε που απορρίπτουν την θεωρία των  αντιπάλων τους είναι πολλά, θα περιοριστώ όμως στα βασικά. Όσοι απορρίπτουν την πρώιμη καταγραφή υποστηρίζουν κατά την περίοδο 750-700  η γραφή ήταν γνωστή σε έναν πολύ μικρό αριθμό αριστοκρατών και ότι η καταγραφή  ενός τόσο μακροσκελούς κειμένου ήταν ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα.  Όσοι απορρίπτουν την δεύτερη θεωρία υποστηρίζουν ότι η Ιλιάδα δεν έχει ενσωματώσει κανένα πολιτισμικό ή γλωσσικό στοιχείο μετά το 700 π. Χ., άρα δεν μπορεί να καταγράφηκε το 550 π. Χ. Τα αντεπιχειρήματα είναι πολλά αλλά δυο είναι τα βασικά: οι μεν υποστηρίζουν ότι υπήρχε υλικό γραφής και ότι οι πλούσιοι αριστοκράτες μπορούσαν να διαθέσουν ένα μέρος του πλούτου τους για να ολοκληρώσουν την καταγραφή. Οι δε, υποστηρίζουν ότι η προφορική ποιητική αφήγηση είναι από τη φύση της συντηρητική και αυτός είναι ο λόγος που η Ιλιάδα δεν έχει ενσωματώσει στο κείμενό της στοιχεία της αρχαϊκής εποχής  και επικαλούνται το γεγονός ότι σε μια εποχή που οι αριστοκράτες έχουν και πολεμούν με σιδερένια όπλα , οι ήρωες της Ιλιάδας πολεμούν με δόρατα που έχουν ορειχάλκινες αιχμές.

Τα τελευταία χρόνια, η διεξοδική και λεπτομερειακή μελέτη της Ιλιάδας με ώθησε να διατυπώσω μια θεωρία, μια άποψη που επιχειρεί να άρει τις δυσκολίες και τις αντιφάσεις των προαναφερθεισών θεωριών: δεχόμενοι ότι η μνημειώδης Ιλιάδα προέρχεται από ένα παραδοσιακό, σύντομο έπος, την ποιμενική Ιλιάδα και ότι η μετεξέλιξη αυτήν ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία, θα πρέπει να εικάσουμε ότι και η καταγραφή της Ιλιάδας ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία, αποτέλεσμα της οποίας είναι το κείμενο που διαθέτουμε σήμερα. Αυτό σημαίνει ότι αυτό που καταγράφηκε τον 8ο αιώνα ήταν η ποιμενική Ιλιάδα, η οποία, με τη βοήθεια της διάδοσης της γραφής και της πρακτικής της ανάγνωσης διευρυνόταν συνεχώς, με παρεμβολές, προσθαφαιρέσεις και αναθεωρήσεις, που κατέγραφαν τις αντίστοιχες της προφορικής απαγγελίας, μέχρι που φτάσαμε στα μέσα του 6ου αιώνα, στο κείμενο της Ιλιάδας που έχουμε σήμερα. Οι πορείες της προφορικής σύνθεσης και της καταγραφής της ήταν παράλληλες και ταυτόχρονες: με την επέκταση του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, την διάδοση της γραφής και της ανάγνωσης και την γένεση της τραγωδίας, που συνεχίζει την αποκήρυξη του ποιμενικού ηρωισμού και διαμορφώνει τον πολιτικό ηρωισμό, η προφορική ποιητική αφήγηση δεν είχε λόγο ύπαρξης και οι αοιδοί σιώπησαν για πάντα.

Την άποψη αυτή την αναπτύσσω στη μελέτη μου Ιλιάδα και γραφή και φαντάζομαι ότι σε κάνα δυο χρόνια,  να  ‘μαστε καλά,  θα ολοκληρωθεί.

Υπάρχει και μια τρίτη μελέτη στην οποία διατυπώνω την άποψη ότι το θέμα της μήνιδος του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα ήταν ένα θέμα που το τραγουδούσαν οι αοιδοί πριν την Τρωικό πόλεμο, ναι, ναι, αλλά με αυτό το θέμα θα ασχοληθώ αύριο.

Σχολιάστε ελεύθερα!