in το διάβασες;

σύντομη εισαγωγή στην Οδύσσεια

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα, 2 Φεβρουαρίου, ο Μιχάλης έχει γενέθλια. Όταν γεννήθηκε, το 1959, ήμουνα 14 ημερών – κι αυτό σημαίνει ότι αρχίσαμε να μπουσουλάμε την ίδια εποχή, την ίδια εποχή περπατήσαμε, πήγαμε στο σχολείο το 1964, την ίδια εποχή βγάλαμε τρίχες στ’ αρχίδια, κλπ., κλπ. Αισθανόμαστε μια ιδιαίτερη συμπάθεια προς τους συνομηλίκους μας, μια τρυφερότητα: βγήκαμε από το Τίποτα τον ίδιο χρόνο, διανύουμε το Ατίποτα ταυτόχρονα, και ζωή να ‘χουμε, ενδέχεται, επαναλαμβάνω, ενδέχεται,  να επιστρέψουμε  στο Τίποτα την ίδια εποχή, αν και ο Μιχάλης δικαιούται τουλάχιστον 14 μέρες επιπλέον.

Του εύχομαι να μη χάσει την παιδικότητα και την εφηβικότητα της ματιάς του. Θα μου πείτε, μα δεν την έχεις δει τη ματιά του. Ωραία, εάν η ευχή μου είναι άστοχη, ας μας διαβεβαιώσει: Αθανάσιε, η ματιά μου δεν έχει ίχνος παιδικότητας και εφηβικότητας. Σε αυτή τη περίπτωση, θα κάνουμε μια άλλη ευχή. Για δώρο, του έχω μια αποκλειστική είδηση. Μου τηλεφώνησε ο Κύριος Ευα. Βενιζέλος και μου είπε ότι η εκλογή του νέου αρχηγού του ΠαΣοΚ δεν θα γίνει από τη βάση στις 18 Μαρτίου. ‘Δε θα γίνουμε ρεζίλι, Αθανάσιε, εάν πάνε να ψηφίσουν 45.000 ή 70.000;’ Ναι, του λέω, θα γελάνε και τα γιδοπρόβατα στις στάνες. Οπότε, Μιχάλη, αποσύρω την υποψηφιότητά μου και δεν θα έρθω στη δύσκολη θέση να σου ζητήσω να με ψηφίσεις.

Και κάτι άλλο. Θα τα ξαναπούμε στις 2 Μάρτη, σέ ένα μήνα.

Πριν από μερικά χρόνια ξεκίνησα το γράψιμο ενός βιβλίου με τον τίτλο ‘το διάβασες;’ στο οποίο παρουσιάζω τα 200 σημαντικότερα κείμενα της παγκόσμιας γραμματείας. Αρχίζω με το Έπος του Γκιλγκαμές και τελειώνω με το Τέλος του Παιχνιδιού του Σάμουελ Μπέκετ. Πρόκειται για μια ματιά στην παγκόσμια ιστορία μέσω αυτών των κειμένων. Μέσα σε αυτά τα 200 κείμενα, συγκαταλέγω και την Οδύσσεια. Εάν τα περιόριζα στα είκοσι, θα έβαζα την Ιλιάδα, όχι όμως την Οδύσσεια. Ο Μιχάλης ενδιαφέρθηκε να μάθει τη γνώμη μου για την Οδύσσεια. Σήμερα είναι η κατάλληλη μέρα.

Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την Οδύσσεια, εάν δεν κατανοήσουμε την Ιλιάδα. Η Ιλιάδα είναι το πρώτο κείμενο του δυτικού πολιτισμού, η Οδύσσεια το δεύτερο. Όπως και να το κάνουμε, το πρώτο είναι πάντα πρώτο, κερδίζει τις εντυπώσεις. Πάντως, και η Οδύσσεια έχει μια πρωτιά. Είναι το πρώτο κείμενο της δυτικής λογοτεχνίας που μεταφράστηκε σε άλλη γλώσσα – στη λατινική, το 150 π.Χ. ‘Εχει κι άλλη μια  – θα δούμε ποια είναι.

Η Ιλιάδα είναι το κείμενο του δυτικού Κυρίου. Εδώ διατυπώθηκαν για πρώτη φορά οι επιθυμίες Του, με κομβική αυτήν της επινόησης της πραγματικότητας. Αυτή είναι η πυρηνική επιθυμία του Κυρίου: η πραγματικότητα οφείλει να είναι η εκπλήρωση των επιθυμιών μου. Η βασική επιθυμία είναι αυτή της καθυπόταξης της φύσης – η επιθυμία της σωματικής αθανασίας. Κατά κάποια έννοια, πρόκειται για ένα κείμενο επιστημονικής φαντασίας. Είναι επίσης και το πρώτο πορνογραφικό κείμενο, με την έννοια ότι η αφήγηση εστιάζει στις αλλεπάλληλες διεισδύσεις του βλήματος στο σώμα των αντιπάλων.

Η Ιλιάδα όμως είναι μια ιστορική μαρτυρία ανεκτίμητης αξίας. Εξυμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό, καταγράφει με τον δικό της συγκλονιστικό τρόπο τη μετάβαση από τον ποιμενικό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.  Η Ιλιάδα λέει στους αριστοκράτες ακροατές της: θα παραμείνετε Κύριοι αλλά θα ασκείτε διαφορετικά την Κυριαρχία σας. Άλλο να είσαι τσομπάνης, άλλο να εκτρέφεις ζώα,  κι άλλο να καλλιεργείς τη γη με τη χρησιμοποίηση δούλων, να είσαι γαιοκτήμονας δουλοκτήτης. Ο ποιμενικός ηρωισμός είναι σκέτη αυτοκαταστροφή. Εάν χτες η υπερβολική βία ήταν προϋπόθεση επιβίωσης και Ισχύος, σήμερα οφείλετε να συμβιώνετε με τους υποτελείς σας (δούλους), οφείλετε να μετριάσετε τη βία. Παν μέτρον άριστον, μηδέν άγαν.

Τίποτα από αυτά δεν θα διαβάσουμε στην Οδύσσεια. Η καταγραφή των επιθυμιών ίσα που διακρίνεται σε κάποιους παραδοσιακούς λογότυπους. Δεν θα διαβάσουμε περιγραφές μαχών, δεν θα μας κοπεί η ανάσα από τις λεπτομερέστατες και φρικώδεις περιγραφές της διείσδυσης του βλήματος στο κορμί του αντιπάλου. Εάν η Ιλιάδα εγκαινιάζει τη διαδικασία του αφηρωισμού, η Οδύσσεια είναι μια στιγμή αυτής της διαδικασίας. Ο Οδυσσεύς δεν είναι πολεμιστής, δεν είναι ήρωας. Είναι μεν τσέλιγκας, στην ραψωδία ξ διαβάζουμε τον πλούτο του (κοπάδια αγελάδων, αιγοπροβάτων και γουρουνιών) αλλά συναντά τον πατέρα του στο αμπέλι του.

Η Οδύσσεια ανήκει στην παράδοση της ηρωικής προφορικής ποιητικής αφήγησης αλλά δεν είναι ακριβώς ηρωική ποίηση. Η ηρωική ποίηση, ποιμενικής προέλευσης,  αναφέρεται σε μάχες και πολέμους. Στην Οδύσσεια δεν υπάρχουν πεδία μαχών, όπως τα βλέπουμε στην Ιλιάδα. Έχουμε βέβαια κάποιες περιγραφές αψιμαχιών αλλά είναι αψιμαχίες, τίποτα παραπάνω. Η ανηλεής σφαγή των μνηστήρων δεν είναι πόλεμος, είναι σφαγή, είναι καθαρή εξόντωση.  Τι είναι λοιπόν η Οδύσσεια;

Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η Οδύσσεια είναι το πρώτο μυθιστόρημα, αλλά δεν είναι μυθιστόρημα. Υπάρχει το στοιχείο της περιπέτειας κι αυτό το στοιχείο είναι που κάνει την Οδύσσεια πρόδρομο των ελληνιστικών και ρωμαϊκών μυθιστοριών, οι οποίες είναι μία από τις πολλές πηγές του σύγχρονου μυθιστορήματος, το οποίο εμφανίζεται μετά την Αναγέννηση, στην εποχή του μπαρόκ – έχω κατά νου, λόγου χάριν,  τον Τομ Τζόουνς του Φίλντιγκ (Fielding). Το μυθιστόρημα αυτό είναι  ένα πεζό έπος, δεν είναι ηρωικό (αλλά κωμικό), δεν έχει υπερφυσικά στοιχεία, όπως η Οδύσσεια.

Η Οδύσσεια είναι ένας συνδυασμός επικών ποιημάτων νόστου, δηλαδή επιστροφής του ήρωα στην πατρίδα του, και λαϊκών παραμυθιών. Αυτός ο συνδυασμός εξηγεί την ύπαρξη των πολλών παραδόξων της Οδύσσειας, για τα οποία υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση και μια αχανής βιβλιογραφία (η κοινωνική θέση και η συμπεριφορά της βασίλισσας των Φαιάκων, της Πηνελόπης, η εγκατάσταση των μνηστήρων στον οίκο του Οδυσσέα και άλλα πολλά).

Στο πρόσωπο του Οδυσσέα, του πανούργου ήρωα του Τρωικού πολέμου που επιστρέφει στο σπίτι του, οι αριστοκράτες ακροατές έβλεπαν τον εαυατό τους. Κατά τον έβδομο π.Χ. αιώνα, οι πλούσιοι αριστοκράτες, που εγκατέλειπαν τον ποιμενισμό και στρέφονταν προς την καλλιέργεια της γης επάνδρωναν ένα μικρό αριθμό πλοίων και διεξήγαγαν ληστρικές επιδρομές με σκοπό να επιστρέψουν στο σπίτι τους με δούλους και μέταλλα, κυρίως χαλκό, κασσίτερο και σίδηρο. Οι δούλοι συνδέονται άρρηκτα με τα μέταλλα: για να αποκτηθούν χρειάζονται όπλα και για να εργαστούν, να καλλιεργήσουν τη γη, χρειάζονται εργαλεία. Οι επιδρομές όμως αυτές δεν τελεσφορούσαν πάντα. Πολλές φορές οι αριστοκράτες δεν επέστρεφαν, συχνά επέστρεφαν έχοντας χάσει τα πάντα (πλοία και άνδρες). Όταν επέστρεφαν με τα πλοία φορτωμένα με δούλους και μέταλλα, ξεπερνούσαν σε Ισχύ και πλούτο και δόξα τους άλλους αριστοκράτες και κατόρθωναν να επιταχύνουν με επιτυχία τη μετάβαση από τον ποιμενισμό στην καλλιέργεια της γης.

Η εποχή αυτή είναι εποχή και του μεγάλου αποικισμού. Οι ακτήμονες και φτωχοί μικροκαλλιεργητές εγκαθίστανται σε όλα τα παράλια της Μεσογείου και του Εύξεινου πόντου. Είναι μια εποχή ταξιδιών, αποικισμού, κατάκτησης, ληστρικών επιδρομών, επιτυχιών και αποτυχιών. Η δημοφιλία της Οδύσσειας μας παρακινεί να εικάσουμε ότι ο κανόνας ήταν η αποτυχία παρά η επιτυχία. Το να επιστρέψει ο αριστοκράτης (ήρωας) ζωντανός αλλά ενδεής φαίνεται πως ήταν μια επιτυχία. Τι γινόταν όμως η γη του, ο πλούτος του εάν δεν επέστρεφε ή αργούσε να επιστρέψει; Θα την κληρονομούσαν οι γιοί του. Εάν δεν υπήρχαν γιοί; Κάποιοι θα τον άρπαζαν – συγγενείς μάλλον. Εάν δεν υπήρχαν συγγενείς;

Ο τρίτος στίχος του προοιμίου της Οδύσσειας (πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω) απηχεί τα ταξίδια και τις περιπέτειες των αριστοκρατών που διεύρυναν τον πνευματικό ορίζοντά τους. Άκουσαν άλλες γλώσσες, διαφορετικά ήθη, νέους τόπους κι όλα αυτά τους φαίνονταν παράξενα και θαυμαστά. Εκτός από την Ιλιάδα, οι ακροατές,  αριστοκράτες και μικροκαλλιεργητές, αρέσκονταν να ακούνε για τις περιπέτειες των περιπλανώμενων αριστοκρατών σε τόπους μακρινούς και εξωτικούς, παράξενους και επικίνδυνους, για τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στο σπίτι τους όταν επέστρεφαν μετά από μακροχρόνια απουσία σε ληστρικές επιδρομές.

Η μετάβαση στην καλλιέργια της γης επέφερε μια αναβίωση εθίμων, θεσμών, εορτών, παραμυθιών, τραγουδιών των κατακτημένων αγροτικών κοινοτήτων που φυτοζωούσαν στο περιθώριο του ποιμενικού κόσμου κατά την μεταμυκηναϊκή και την γεωμετρική εποχή. Η κοινωνική και πολιτική εξέλιξη της Αθήνας (Αττικής) μας παρέχει πολλές πληροφορίες γι’ αυτή τη  διαδικασία του ερχομού στο προσκήνιο της καταχωνιασμένης νεολιθικής παράδοσης – οι γιορτές που συμμετέχουν μόνο γυναίκες (θεσμοφόρια,κλπ) είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ένα από τα στοιχεία που ήρθαν στην επιφάνεια ήταν και τα λαϊκά παραμύθια. Στην Οδύσσεια διαβάζουμε πάρα πολλά παραμύθια: έχουν ενταχθεί ως περιπέτειες του ήρωα που επιστρέφει στην πατρίδα του. Το θέμα αυτό είναι ήδη ένα παγκόσμιο παραμύθι (Weltmaerchen). Ο γιος που ψάχνει τον πατέρα του (Τηλεμάχεια), οι μνηστήρες που πολιορκούν τη γυναίκα ενός θεωρούμενου ως νεκρού ήρωα που επιστρέφει και κερδίζει τη γυναίκα του, ο αγώνας για την διεκδίκηση μιας γυναίκας, ο ήρωας που τυφλώνει έναν γίγαντα, το ταξίδι στον Κάτω Κόσμο, η μεταμόρφωση των ανθρώπων σε ζώα από μια μάγισσα, όλα αυτά είναι λαικά παραμύθια, ποιμενικής και αγροτικής προέλευσης.

Το κύριο λοιπόν χαρακτηριστικό της Οδύσσειας είναι ο συνδυασμός επικών ποιημάτων νόστου (επιστροφής) και λαϊκών παραμυθιών. Δεν είναι ούτε έπος ούτε παραμύθι. Στη πραγματικότητα, η Οδύσσεια εγκανιάζει μια παράδοση της δυτικής λογοτεχνίας με έργα το οποία δεν μπορούμε να τα κατατάξουμε σε κάποιο γνωστό υπάρχον ήδη λογοτεχνικό είδος. Τι είναι ο Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ του Ραμπελέ; Είναι μυθιστόρημα ο Δον Κιχότης του Θερβάντες; Τι είναι το Δεκαήμερο του Βοκκάκιου; Ο Οδυσσέας του Τζόις ή ο Βιργιλίου θάνατος του Μπροχ είναι μυθιστορήματα;

Το έχει στρώσει.

Θα τα ξαναπούμε στις 2 Μαρτίου. Εννοείται ότι η επικοινωνία δεν πρόκειται να διακοπεί ούτε με σφαίρες.

 

 

 

 

 

 

 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Πολύ καλό συνομήλικε Αθανάσιε! Φυσικά έχω την άποψή μου για την Οδύσσεια (γι αυτό άλλωστε ζήτησα και τη δική σου). Είναι (και) ένας πρώιμος πορτολάνος δεν νομίζεις;
    Ακόμα, πιστεύω ότι εκεί μέσα είναι στριμωγμένες πολλές διαφορετικές και πανάρχαιες ιστορίες (προελληνικές όπως το όνομα του ήρωα ή μάλλον των ηρώων). Θα τα ξαναπούμε!