in Κυριαρχική, η γένεση της δημοκρατίας, οι λατρείες της Δύσης

πόλις, πολίτης, πολιτεία, politia, polizia, Polizei, police

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Στις ήδη υπάρχουσες πολλές εκκρεμότητες και αναβολές θα προσθέσουμε άλλη μία, αυτήν της εξέτασης των λέξεων πόλις και άστυ στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια – θα την ολοκληρώσουμε μόλις εξασφαλίσουμε χρόνο και διάθεση. Δεν βιαζόμαστε – έτσι κι αλλιώς το βασικό μας ενδιαφέρον είναι ο εντοπισμός και η διατύπωση ερωτημάτων από τη μια και η ενθάρρυνση φιλομαθών και ανοιχτόμυαλων μελετητών, ανδρών και γυναικών, να καταπιαστούν με αυτά.

Η διαπίστωση ότι απώτατη πηγή των λέξεων που δηλώνουν την αστυνομία σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες (polizia, police, Polizei) είναι η λέξις πόλις προκαλεί αμηχανία. Οφείλουμε λοιπόν να πούμε μερικά πράγματα για αυτήν την αμηχανία.  Πως είναι δυνατόν από την πόλιν, από αυτό το ελληνικό θαύμα, από αυτό το αξεπέραστο πολιτικό επίτευγμα, από αυτή την εκθαμβωτική κορωνίδα του δυτικού πολιτισμού να προέρχονται οι λέξεις που δηλώνουν έναν κατασταλτικό μηχανισμό του Κράτους; Η αμηχανία αυτή επιτείνεται εάν σκεφτούμε ότι ο αρχικός πυρήνας του απολυταρχικού Κράτους ήταν η αστυνομία και ο στρατός – όλοι οι άλλοι θεσμοί συγκροτήθηκαν σταδιακά και αργότερα. Διατυπώνω την εξής σκέψη: εάν κάποια μέρα το Κράτος μείνει με έναν μηχανισμό, ο μηχανισμός αυτός θα είναι ο κατασταλτικός.

Η εικόνα που έχουμε σχηματίσει για την πόλιν, κατά συνέπεια και για  την αρχαιοελληνική δημοκρατία, δεν ταιριάζει με την προέλευση της police από την πόλιν. Εάν η πόλις ήταν ένας χώρος ελευθερίας, πως είναι δυνατόν να προέρχεται  από αυτή τη λέξη η polizia; Σε αυτό το ερώτημα είναι δυνατόν να δοθούν δυο απαντήσεις. Η polizia (Polizei, police) προέρχεται από την υστερολατινική  politia, δηλαδή την αρχαία ελληνική πολιτεία. Πολιτεία όμως δεν σημαίνει ό,τι και η πόλις, οπότε δικαιολογείται η προέλευση της polizia από την politia (πολιτεία). Αυτή είναι η πρώτη απάντηση. Η άλλη: η πόλις δεν ήταν ένας χώρος ελευθερίας, οπότε δεν υπάρχει κανένα απολύτως πρόβλημα.

Ήταν ή δεν ήταν η πόλις ένας χώρος ελευθερίας;

Άλλοι ισχυρίζονται πως ήταν κι άλλοι πως δεν ήταν. Αυτοί που διατείνονται ότι ήταν διευκρινίζουν ότι ήταν ένας χώρος ελευθερίας για λίγους, όχι για όλους – για τους περισσότερους δεν ήταν. Δεν μπορούν να μας πουν, κατά κανένα τρόπο, ότι ήταν χώρος ελευθερίας για όλους! Για ποιούς λίγους ήταν χώρος ελευθερίας, για ποιούς περισσότερους δεν ήταν; Είναι δυνατόν ένας χώρος ελευθερίας για λίγους να είναι τελικά χώρος ελευθερίας γι’  αυτούς τους λίγους;

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να εξετάσουμε συνοπτικά τη σημασιολογική εξέλιξη της πόλεως και όλων των όρων που προέρχονται από αυτήν μέχρι την υστερολατινική politia. Υποστηρίζουμε ότι η αρχική σημασία της λέξης πόλις ήταν φρούριο, οχυρό, καταφύγιο και ότι αργότερα, κατά την αρχαϊκή εποχή, πήρε τη θέση της λέξης άστυ, και άρχισε να δηλώνει το ενδιαίτημα, το σύνολο των κατοικιών και των κατοίκων, ό,τι δηλώνει και σήμερα (η πόλη της Αλεξανρούπολης) . Γιατί όμως η λέξη ‘πόλις’ εκτόπισε τη λέξη ‘άστυ’; 

Η απάντηση: η λέξη πόλις εκτόπισε τη λέξη άστυ διότι το άστυ οργανώθηκε ως πόλις, ως φρούριο, ως οχυρό. Να δυο νέα ερωτήματα; Ποια είναι η οργάνωση του φρουρίου; Γιατί το άστυ οργανώθηκε ως πόλις, ως φρούριο;

Η οργάνωση του φρουρίου, της πόλεως,  είναι η οργάνωση της διαρκούς  κατάστασης έκτακτης ανάγκης;  Τι σημαίνει αυτο;  Σημαίνει την παρουσία ενός διαρκούς κινδύνου, σημαίνει ότι συμβιώνεις, συνυπάρχεις  με έναν επικίνδυνο εχθρό, την απειλή του οποίου αισθάνεσαι κάθε μέρα, ζεις δηλαδή με το φόβο, καθημερινά. Ποιος όμως είναι αυτός ο κίνδυνος, ποιος είναι αυτός ο εχθρός; Θα πιώ ένα καφεδάκι, θα καπνίσω ένα τσιγαράκι και θα συνεχίζω.

Κάπου στην ‘Πολιτεία’ του ο Πλάτων αναρωτιέται: Τι θα γινόταν εάν ένας οίκος, δηλαδή η οικογένεια του δουλοκτήτη γαιοκτήμονα με τους δούλους του,  απομακρυνόταν από την πόλιν και εγκαθίστατο στην ύπαιθρο; Δεν θα διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο να σφαγιαστούν από τους δούλους; Ναι, θα σφαγιάζονταν, είναι βέβαιο, μας λέει ο Πλάτων. Ο λόγος που ζούμε μαζί, που έχουμε συγκροτηθεί σε πόλιν,  είναι ο διαρκής, καθημερινός φόβος που νιώθουμε εξ αιτίας της ύπαρξης μεγάλου αριθμού δούλων. Η ανησυχία αυτή του Πλάτωνος, ο τρόμος θα έλεγα, μας παροτρύνει να διατυπώσουμε και μια θεωρία για τη γένεση της πόλεως. Οι διάσπαρτοι ανά την Αττική πλούσιοι και ισχυροί ποιμένες αναγκάστηκαν, όταν στράφηκαν προς τη καλλιέργεια της γης,  να μετακινηθούν και να συγκατοικήσουν μόνο και μόνο για να αυξήσουν την ισχύ τους και να προστατευθούν απο τους πολύ περισσότερους από αυτούς δούλους. Εάν η ισχύς και ο πλούτος των ποιμένων εξασφαλίζονταν με την εκδίωξη και την εξόντωση των ποιμενικών γειτονικών γενών, τώρα η ισχύς τους εξασφαλίζεται μόνο με τη δίκην, με την συνεργασία και τον τερματισμό των καθημερινών και αλληλοκαταστροφικών συρράξεων. Η εγκατάλειψη του ποιμενισμού έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της ύβρεως και της άτης και την σύμπηξη σχέσεων συνεργασίας και αλληλοβοήθειας μεταξύ των γαιοκτημόνων δουλοκτητών. Τώρα, ο έχθρός δεν είναι ο γείτονας, τώρα ο γείτονας γίνεται σύμμαχος – εχθρός είναι άλλος, είναι οι δούλοι.

Η κατάσταση αυτή επιβεβαιώνεται από την πόλιν των Σπαρτιατών, την Λακεδαιμονιών πολιτείαν. Αποφεύγουμε να στρέψουμε το ερευνητικό μας βλέμμα προς τα εκεί διότι κάτι μας ενοχλεί. Εκεί, οι ελεύθεροι πολίτες είναι πολεμιστές και το μοναδικό τους καθήκον είναι η επιτήρηση των υποτελών Παραγωγών, των ειλώτων. Αυτό που διαμορφώθηκε εν μια νυκτί στη Σπάρτη με την κατάκτηση, με την υποδούλωση των αγροτών, για την Αθήνα και άλλες πόλεις ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία, δύο περίπου αιώνων. Στα μέσα του 4ου αιώνα π. Χ. φτωχός θεωρούνταν κάποιος που δεν είχε τουλάχιστον έναν δούλο – το διαβάζουμε στον ‘Υπέρ Αδυνάτου’ λόγο του Λυσία. Η εισαγωγή των δούλων στην παραγωγή επέτρεπε στους καλλιεργητές να αποδεσμευτούν από την παραγωγική εργασία  και να ασχοληθούν με τον πόλεμο, ο οποίος με τη σειρά του εξασφάλιζε δούλους, η χρήση των οποίων ανανέωνε και ενδυνάμωνε την απομάκρυνση από την εργασία κοκ. Η διαδικασία αυτή γενικεύτηκε σε απόλυτο βαθμό στη ρωμαϊκή κοινωνία κι όταν η διαδικασία αυτή άγγιξε τα όριά της, η ρωμαϊκή κοινωνία παράκμασε και αποσυντέθηκε.

Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία ότι η πόλις των Λακεδαιμονίων ήταν πράγματι ένα στρατόπεδο, ένας στρατώνας, μια διαρκής κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω του διαρκούς φόβου, ενός φόβου που προέρχονταν από την αριθμητική υπεροχή των ειλώτων. Με την εγκατάσταση των ισχυρών γαιοκτημόνων στο άστυ, στην Αθήνα και αλλού, λόγω του μεγάλου αριθμού των δούλων , το άστυ οργανώθηκε ως πόλις,  ως φρούριο, ως οχυρό, ως στρατόπεδο. Ο γαιοκτήμονας δουλοκτήτης ήταν κάτοικος της πόλης, ήταν πολίτης. Πολίτης σημαίνει ισχυρός Κύριος, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τη λέξη με τον όρο φρουριοκράτης. Πολίτης είναι μόνο ο άνδρας πολεμιστής, ο οπλίτης. Από τη λέξη πολίτης προέρχεται η λέξη πολιτεία: πολιτη-ίη> πολιτηΐη (ιωνική)>πολιτεία. Ο όρος πολιτεία δηλώνει την ιδιότητα του να είσαι πολίτης, του να είσαι ισχυρός Κύριος, πολεμιστής, οπλίτης. Διαβάζουμε τη λέξη πρώτη φορά στον Ηρόδοτο και υποθέτουμε ότι θα πρέπει να πλάστηκε στις αρχές του 5ου π. Χ. αιώνα, ίσως και νωρίτερα – μόνο που δεν το γνωρίζουμε. Η μεταγένεστερη σημασιολογική εξέλιξη του όρου κινείται μέσα στα πλαίσια της αρχικής σημασίας.

Η πολιτεία δηλώνει έμμεσα ότι προϋπόθεση της ελευθερίας του πολύ μικρού αριθμού των πολιτών είναι η ανελευθερία του πολύ μεγάλου αριθμού των δούλων. Η ελευθερία και η ανελευθερία είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, η μία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την άλλην. Και δεν είναι μόνο οι δούλοι: είναι και οι γυναίκες και τα παιδιά και οι ξένοι (μέτοικοι). Η ελευθερία όμως που προϋποθέτει την ανελευθερία είναι ελευθερία; Πως είναι δυνατόν οι ελεύθεροι να ζουν σε μια κατάσταση διαρκούς τρόμου – η παρανοϊκή ελευθερία είναι ελευθερία;

Ο όρος πολιτεία λοιπόν δηλώνει μια συγκεκριμένη, ιστορικά καθορισμένη μορφή Κυριαρχίας. Δεν παραξενευόμαστε λοιπόν που απόκτησε, μεταξύ των άλλων,  και τις σημασίες του Κράτους αλλά και της διακυβέρνησης, του ελέγχου της κοινωνίας από μια μειονότητα πολιτών. Με αυτή τη σημασία υιοθετήθηκε ο όρος πολιτεία στην ύστερη λατινική (ύστερος μεσαίωνας, politia), δίπλα στην civitas, που σήμαινε ό,τι αρχικά και η αρχαιοελληνική πολιτεία. H politia είναι η κυβέρνηση, είναι η επιτήρηση, είναι η επιβολή της τάξης του οχυρού, του φρουρίου, του στρατοπέδου, της πόλεως.

Μιας και η βασική μέριμνα της κυβέρνησης των μεσαιωνικών πόλεων ήταν η επιβολή της τάξης, η politia (η κυβέρνηση) απόκτησε και τη σημασία της βασικής μέριμνας, της επιβολής της τάξης (polizia, Polizei, police).

 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Πάει καιρός που διάβασα την Καταγωγή… του Ενγκέλς. Εκεί πάντως αν θυμάμαι καλά ανέφερε πως το καθήκον του αστυνομικού, μεταξύ άλλων, το είχαν δούλοι. Επιπλέον αν όντως μιλάμε για Κυριαρχία τότε, που μάλλον έτσι ήταν, αυτό δεν σημαίνει -όπως και εσύ έχεις γράψει εδώ πιο παλιά- ότι και οι δύο πλευρές αποδέχονται τον ρόλο τους? Πως δικαιολογείται ο τρόμος μιας εξέγερσης των δούλων. Ίσως θα ήταν πιο λογικό αυτός ο τρόμος να προερχόταν από την απαίτηση των φτωχών αθηναίων να μετέχουν στην εξουσία.

    Καλή σου μέρα Αθανάσιε

  2. Άλλο ένα ενδιαφέρον επιχείρημα-κείμενο.
    3η παράγρ. απ’ το τέλος:
    1)”Η ελευθερία και η ανελευθερία είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, η μία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την άλλη.”
    2) “Η ελευθερία όμως που προϋποθέτει την ανελευθερία είναι ελευθερία; Πως είναι δυνατόν οι ελεύθεροι να ζουν σε μια κατάσταση διαρκούς τρόμου…”
    Σκέψεις: Για το 2ο, δεν πιστεύω ότι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο εκάστοτε Κύριος (πχ. γαιοκτήμονας δουλοκτήτης, ιδιοκτήτης εργοστασίου, κα) είναι ελευθερία, γιατί είναι συνέχεια με το μαστίγιο στο χέρι και υπό την απειλή της ανταρσίας των υπηκόων του. Άρα, συμφωνώ.
    Δεν το πιάνω, όμως, πώς ακριβώς συνδέεις αυτό με το 1ο. Aυτή η πρόταση (καλή για σκέψη γενικά αλλά) μου φαίνεται άκυρη-ασύνδετη μέσα στην παράγραφο. Μια διευκρίνηση; Πώς το εννοείς;

  3. Γιωργάκη, ευθύνομαι εγώ για την ασάφεια της διατύπωσης. Όταν λέω ότι η ανελευθερία είναι προϋπόθεση της ελευθερίας θέλω να πω ότι η ανελευθερία των δούλων είναι προϋπόθεση της ελευθερίας του γαιοκτήμονα δουλοκτήτη αλλά και του δήμου δουλοκτήτη. Επαναλαμβάνω και τονίζω, κι έχεις δίκιο να το επισημαίνεις, ότι η σχέση ανελευθερίας/ελευθερίας δεν έχει ανιστορικό, υπεριστορικό περιεχόμενο αλλά σαφέστατα και κατηγορηματικά ιστορικό. Και πολύ σωστά επισημαίνεις ότι σε αυτή την περίπτωση ούτε ο ελεύθερος γαιοκτήμονας/δήμος είναι οντολογικά (κοινωνικά) ελεύθερος. Πολιτικά όμως είναι. Η αντίφαση αυτή πολιτικής ελευθερίας και κοινωνικής ανελευθερίας είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό της δυτικής Κυριαρχίας και του δυτικού πολιτισμού. Σε αυτήν την αντίφαση άλλωστε ερείδεται και ο κοινωνικός πόλεμος. Την αντίφαση αυτή ο Φουκό την αποκαλεί πολιτικό ιστορισμό (στο ‘Για την υπεράσπιση της κοινωνίας’, όπου θεωρεί ότι η Πολιτική είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα.)

  4. Χάρη, η βούληση των Υποτελών να ζήσουν υποταγμένοι πηγάζει από το φόβο τους για τη ζωή. Αλλά, αυτό είναι το παράξενο, ο φόβος για τη ζωή δεν είναι μια μόνιμη, μια διαρκής κατάσταση, ενίοτε γίνεται ελευθερία ή θάνατος. Κατά συνέπεια, ο Κύριος αντιμετωπίζει με πολλή καχυποψία και ανησυχία τη βούληση του Υποτελούς να ζήσει υποταγμένος, θαν έλεγα ότι αυτό που φοβάται ο Κύριος είναι ο φόβος του Υποτελούς, ο φόβος αυτός που τον κρατάει στη ζωή και διαιωνίζει τη σχέση Κυριαρχίας. Το πρόβλημα θα λυνόταν εάν ο Κύριος εξαφάνιζε τους Υποτελείς, η επιθυμία αυτή υπάρχει, αλλά τότε δεν θα ήταν Κύριος. Αυτό είναι το αδιέξοδο του Κυρίου. Σήμερα, όντως, ένα πολύ μεγάλο τμήμα των Υποτελών δεν το χρειάζεται, λόγω της εισαγωγής της τεχνοεπιστήμης στην καπιταλιστική παραγωγή και . . . αναμένονται εξελίξεις σε όλα τα επίπεδα.
    Οι γαιοκτήμονες στην Αθήνα υπέστησαν από τον δήμο μια ήττα που δεν την ξέχασαν, εννοώ τη σεισάχθεια, την εποχή του Σόλωνα. Οι μικροκαλλιεργητές, ο δήμος, είχαν χάσει τη γη τους και είχαν γίνει δούλοι. Και απελευθερώθηκαν και πήραν ένα μεγάλο μέρος της ξανά στα χέρια τους. Μετά από δυο αιώνες και κάτι, στα μέσα του 4ου αιώνα, οι ελεύθεροι πολίτες ήταν ελάχιστοι, η γη δηλαδή πέρασε πάλι στα χέρια των γαιοκτημόνων. Πως έγινε αυτό; Οι γαιοκτήμονες έστρεψαν το δήμο προς τον πόλεμο και τις κατακτήσεις για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της γης: οι ακτήμονες, οι θήτες κωπηλατούσαν, κι έπαιρναν ένα μεροκάματο (μέρος της λείας) οι μικροκαλλιεργητές πολεμούσαν κι έπαιρναν τα περισσότερα (κληρουχίες). Η αναδιοργάνωση του στρατού, η ενότητα του δήμου έγινε από τον Κλεισθένη, ο οποίος ανήκε στην πιο πλούσια οικογένεια των Αθηνών. Αυτή την αναδιοργάνωση του στρατού και την ενότητα των σκόρπιων οικισμών (δήμων), με τη συνεργασία δήμου και γαιοκτημόνων την αποκάλεσαν μεταρρύθιμιση και γέννηση της δημοκρατίας! !7 χρόνια μετά, στον Μαραθώνα, φάνηκε η ισχύς του δήμου, χάρις στην οποία και επιβλήθηκε η αθηναϊκή ηγεμονία μετά τους περσικούς πολέμους. Ένα από τα προσεχή σημειώματα θα είναι η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη.