φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Το σημερινό σημείωμα είναι το σημείο συνάντησης δυο εν εξελίξει εργασιών: της γένεσης του άρθρου και της μελέτης των ‘άθλων επί Πατρόκλω’. Θα μελετήσουμε λοιπόν το άρθρο στα ‘άθλα επί Πατρόκλω’, θα επιχειρήσουμε δηλαδή να χρονολογήσουμε το μέρος αυτό της Ιλιάδας (ραψωδία Ψ) όπου διαβάζουμε την αρχαιότερη και εκτενέστερη μαρτυρία αθλητικών αγώνων της αρχαϊκής εποχής (750-500 π. Χ.).
Σε προηγούμενα σημειώματα υποστηρίξαμε ότι είναι τόσο ζωντανή, τόσο γλαφυρή η περιγραφή των αθλητικών αγώνων ώστε είμαστε βέβαιοι ότι δεν πρόκειται για μια φανταστική επινόηση του συνθέτη αλλά εικάζουμε ότι θα πρέπει να παρακολούθησε κάποιους αθλητικούς αγώνες. Ποιούς όμως, πού και πότε; Δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα. Δεχτήκαμε ότι ο συνθέτης των ‘άθλων’ θα πρέπει να παρέστη θεατής σε κάποιους αγώνες μετά το 680, μιας και τότε για πρώτη φορά διεξάγεται στην Ολυμπία το κατ’ εξοχήν αριστοκρατικό αγώνισμα της αρματοδρομίας, το οποίο κατέχει περίοπτη θέση στα ‘άθλα’. Αυτή είναι η μόνη βεβαότητα που διαθέτουμε.
Ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσουμε κάποια άλλη βεβαιότητα είναι η χρονολόγηση των ‘άθλων’. Κι αυτό μπορεί να γίνει με τρεις τρόπους. Πρώτον, να εξακριβώσουμε πως συνδέεται το τμήμα αυτό τόσο με την Ψ όσο και με την Ιλιάδα : καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι ο τρόπος με τον οποίο έχει συναρμολογηθεί με το κείμενο μας προτρέπει να εικάσουμε με βεβαιότητα ότι αποτελεί μια μεταγενέστερη σύνθεση. Δεύτερον, το περιεχόμενο των άθλων είναι αντι-ηρωικό, δηλαδή αντιπαραδοσιακό, μιας και η ηρωική ποίηση είναι παντελώς ξένη με περιγραφές αθλητικών αγώνων, πρόκειται δηλαδή για μια πολύ χαρακτηριστική στιγμή της διαδικασίας του αφηρωισμού, της αποκήρυξης του ηρωισμού κατά την αρχαϊκή εποχή, που σήμανε άλλωστε και την παρακμή και την εξαφάνιση της ίδιας της ηρωικής ποίησης. Στα άθλα οι ήρωεςγίνονται αθλητές, η νίκη δεν εξασφαλίζεται στο πεδίο των μαχών αλλά στον αθλητικό στίβο. Τρίτον, η μελέτη της γλώσσας των ‘άθλων’ μπορεί να μας βοηθήσει να περιορίσουμε κάπως την ασάφεια του χρόνου και του τόπου σε τέτοιο βαθμό ώστε να τοποθετήσουμε τη σύνθεσή τους αφενός σε ένα χρονικό πλαίσιο λίγων δεκαετιών και αφετέρου σε ένα συγκεκριμένο τόπο.
Η μελέτη της γλώσσας παρουσιάζει πολλές πτυχές – η μελέτη του άρθρου είναι μία από αυτές και μάλιστα αναδεικνύεται ιδιαίτερα σημαντική μιας και σε συνδυασμό τόσο με τις άλλες πτυχές της γλώσσας όσο και με τους άλλους δυο προαναφερθέντες τρόπους χρονολόγησης του κειμένου είμαστε σε θέση να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα. Ας εξετάσουμε όμως εν τάχει και το ζήτημα της γένεσης του άρθρου για να μπορέσουμε να παρακολουθήσουμε πιο εύκολα και πιο αποτελεσματικά το άρθρο στα ‘άθλα’.
Είμαστε βέβαιοι ότι αρχικά η ελληνική γλώσσα δεν διέθετε άρθρο ( μας το επιβεβαιώνουν τα μυκηναϊκά αρχεία), όπως και όλες οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Το παράδειγμα της λατινικής είναι χαρακτηριστικό ενώ στις μέρες μας η ρωσική διασώζει αυτό το χαρακτηριστικό μιας και δεν έχει άρθρο. Κατά τον 7ο όμως π. Χ αιώνα το άρθρο αρχίζει να εμφανίζεται σποραδικά, το εντοπίζουμε στον Αλκαίο και την Σαπφώ για παράδειγμα, και στα τέλη του 6ου αιώνα το άρθρο πια είναι μια γλωσσική πραγματικότητα. Εντοπίζουμε λοιπόν τη γένεση του άρθρου κατά την αρχαϊκή εποχή που είναι μια εποχή γένεσης πολλών άλλων θεσμών, αντιλήψεων, αξιών, συμπεριφορών, χειρονονομιών, λόγων, πρακτικών. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: γιατί το άρθρο εμφανίζεται αυτή την εποχή; Τι είναι, πως καθιερώθηκε;
Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να μελετήσουμε τα κείμενα της αρχαϊκής εποχής: την Ιλιάδα, την Οδύσσεια, τον Ησίοδο, τους ομηρικούς ύμνους, τη λυρική ποίηση, τα σπαράγματα της προσωκρατικής φιλοσοφίας και φυσικά τις επιγραφές. Αυτό κάνω στη μελέτη η γένεση του άρθρου και θα ήθελα να εκθέσω το πόρισμα των ερευνών μου: η γένεση του άρθρου είναι άλλη μια στιγμή της διαδικασίας του αφηρωισμού σε επίπεδο γλώσσας. Το άρθρο ήταν μια δεικτική αντωνυμία με την οποία δίνουμε έμφαση σε κάποιο πρόσωπο, αντικείμενο ή κατάσταση, επιχειρούμε δηλαδή να δείξουμε την ιδιαιτερότητά τους, τη σημαντικότητά τους, να τα διακρίνουμε από τα άλλα. Το άρθρο λοιπόν παραπέμπει σε μια πρακτική διάκρισης, μιας διάκρισης που διατρέχει την Ιλιάδα από τον πρώτο στίχο μέχρι και τον τελευταίο. Ένώ ο ήρωας διακρίνεται στο πεδίο της μάχης, με την αποκήρυξη του ηρωισμού η διάκριση μετατίθεται σε άλλα πεδία, λόγου χάριν τον αθλητισμό και τη γλώσσα. Και εδώ είναι, στά άθλα δηλαδή, που συναντιούνται το άρθρο και ο αθλητισμός, ο αφηρωισμός και η πέραν του πολέμου διάκριση του ήρωα.
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας ενθαρρύνουν να υποστηρίξουμε ότι η παραδοσιακή ηρωική ποίηση αγνοεί το άρθρο. Όμως, τα δυο αυτά έπη δεν αγνοούν το άρθρο. Πως να εξηγήσουμε αυτή την κραυγαλέα αντίφαση. Διαβάζοντας την Ιλιάδα σχηματίζουμε την εντύπωση ότι ο ποιητής συνθέτει και σκέφτεται χωρίς τη χρήση του άρθρου. Για να το κατανοήσουμε αυτό καλύτερα, ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα εμείς δεν μπορούμε να επικοινωνήσουμε, να γράψουμε και να σκεφτούμε χωρίς τη χρήση του άρθρου! Φαντάζεστε να διαβάσετε ένα μυθιστόρημα που ο συγγραφέας να μην χρησιμοποιεί το άρθρο; Εάν συμβεί κάτι τέτοιο θα υποθέσετε εύλογα ότι ο συγγραφέας επιχειρεί κάποιον πειραματισμό ή θα υποθέσετε ότι δεν είναι στα καλά του. Οι αοιδοί όμως επικοινωνούσαν, συνέθεταν και σκέφτονταν χωρίς τη χρήση του άρθρου. Επαναλαμβάνω λοιπόν και λέω ότι διαβάζοντας την Ιλιάδα σχηματίζουμε την εντύπωση ότι ο ποιητής συνθέτει και σκέφτεται χωρίς τη χρήση του άρθρου. Παρ’ όλα αυτά όμως το άρθρο υπάρχει εδώ κι εκεί. Αυτό σημαίνει ότι βλέπουμε μπροστά μας να σχηματίζεται το άρθρο, βλέπουμε το άρθρο εν τω γεννάσθαι, το βλέπουμε κατά τη διαδικασία της γένεσής του. Ας δούμε ένα παράδειγμα.
Στη ραψωδία Α, 611 στίχοι, υπάρχουν 26 άρθρα. Ένα ανά 24 στίχους. Στη μετάφραση των Καζαντάκη-Κακριδή υπάρχουν πάνω από 1200 άρθρα, δυο σε κάθε στίχο! Το προοίμιο της Ιλιάδας αποτελείται από εφτά στίχους. Η απουσία του άρθρου είναι κάτι παραπάνω από σαφής. Στον έκτο στίχο υπάρχει ένα άρθρο το οποίο είναι και δεν είναι άρθρο! Θα μου επιτρέψετε να παραθέσω τους δυο τελευταίους στίχους του προοιμίου γιατί θα μας βοηθήσουν πολύ να εκτιμήσουμε τη θέση του άρθρου στα ‘άθλα’. Θα πιω ένα καφεδάκι, θα καπνίσω ένα τσιγαράκι και θα συνεχίσω.
‘Τη τσαντίλα του Αχιλλέα, του γιού του Πηλέα, τραγούδησέ μας θεά, την καταραμένη, που βάσανα πολλά έδωσε στους Αχαιούς και πολλές γενναίες ψυχές έστειλε στον Άδη, κλπ’, κι όλα αυτά έγιναν από τη στιγμή που τσακώθηκαν και χώρισαν ο Αγαμέμνων και ο Αχιλλεύς – να οι τελευταίοι στίχοι (6-7) του προοιμίου:
εξ ου δη τα πρώτα διαστήτην ερίσαντε
Ατρεΐδης τε άναξ ανδρών και διος Αχιλλεύς.
Οι Κακριδής-Καζαντζάκης μεταφράζουν: ‘από τη στιγμή που πρωτοπιάστηκαν και χώρισαν οι δυό τους / του Ατρέα ο γιος ο στρατοκράτορας κι ο μέγας Αχιλλέας’. Μορφολογικά, η φράση τα πρώτα φαίνεται να είναι μια αιτιατική του χρόνου. Η λέξη όμως πρώτα είναι ένα επίρρημα του χρόνου (αιτιατική πληθυντικού) και το διαβάζουμε στη Ιλιάδα 27 φορές κι ακόμα πιο πολλές τη λέξη πρώτον, χρονικό επίρρημα επίσης (αιτιατική ενικού). Διαβάζουμε όμως 7 φορές την επιρρηματική φράση τα πρώτα (και δυο φορές τη φράση το πρώτον). Δυο φορές (στα ‘άθλα’, Ψ 275, 538) διαβάζουμε τη φράση τα πρώτα αλλά εδώ δεν είναι επίρρημα αλλά επίθετο). Τη φράση τα πρώτα διαστήτην οι Κ-Κ μεταφράζουν πρωτοπιάστηκαν και πράγματι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τα πρώτα με χρονική πρόταση: όταν άρχισαν να χωρίζουν (διαστήτην) αφού τσακώθηκαν (ερίσαντε) Η χρήση του άρθρου (τά) δεν αλλοιώνει τον επιρρηματικό χαρακτήρα του χρονικού επιρρήματος ‘πρώτα’ οπότε δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι εάν αυτό το τά είναι άρθρο. Από την άλλη φαίνεται σαν να είναι διότι δείχνει, ως δεικτικό που είναι, την καθοριστική στιγμή κατά την οποία άρχισε η έρις και η μήνις, ιο τσακωμός και η τσαντίλα, η οργή του Αχιλλέα – και όχι μόνο.
Υπάρχουν περιπτώσεις που είμαστε βέβαιοι ότι το άρθρο είναι όντως άρθρο αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που είναι και δεν είναι άρθρο και άλλες που θα μπορούσε να ήταν αλλά δεν είναι ή δεν είμαστε βέβαιοι ότι είναι. Η κατάσταση αυτή δείχνει την αμφισημία και την ασάφεια της γένεσης του άρθρου. Μελετάμε λοιπόν το άρθρο στην Ιλιάδα και κάποια στιγμή δεν μπορεί να μην θέσουμε τα εξής ερωτήματα: σε ποιο τμήμα της Ιλιάδας υπάρχουν τα περισσότερα άρθρα, σε ποιο τμήμα της Ιλιάδας είμαστε βέβαιοι ότι τα άρθρα είναι όντως άρθρα, ότι δηλαδή η διαδικασία της γένεσης του άρθρου τείνει να ολοκληρωθεί;
Η απάντηση: στα ‘άθλα επί Πατρόκλω’! (Ψ 257-897).Γιατί να συμβαίνει αυτό;
Πριν παραθέσουμε τα στοιχεία που διαθετουμε και εκθέσουμε τα συμπεράσματά μας ας δούμε και κάτι άλλο που θα μας βάλλει σε πολλές, πολλές σκέψεις.
Θεωρείται δεδομένο ότι η Ιλιάδα συντέθηκε μεταξύ του 750 και 700, ή 650. Είπαμε ότι η ηρωική ποίηση, το δακτυλικό εξάμετρο, αγνοεί το άρθρο και η ύπαρξή του εξηγείται ως η πρώτη του εμφάνιση, κάτι το καινοφανές. Αν στρέψουμε όμως το βλέμμα μας στην Οδύσσεια, η οποία είναι (θεωρείται) μεταγενέστερη, θα παρατηρήσουμε ότι η συχνότητα του άρθρου είναι σαφώς μικρότερη! Το αυτό ισχύει για τα ακόμα πιο μεταγένεστερα Θεογονία και τα Έργα και Ημέρες, ενώ στους ομηρικούς ύμνους του 6ου αιώνα το άρθρο είναι σχεδόν ανύπαρκτο! Διαβάστε σας παρακαλώ την περίφημη ελεγεία Εις εαυτόν του Σόλωνα (640-580), σε ελεγειακό δίστιχο (δακτυλικό εξάμετρο+δακτυλικό πεντάμετρο), κι αν βρείτε ένα άρθρο, ελάτε και τρυπείστε μου τη μύτη! Κι αν διαβάστε και την περίφημη Ευνομία του , το ίδιο θα διαπιστώσετε! Αυτές οι δυο ελεγείες θα πρέπει να γράφτηκαν μεταξύ 600 και 580 π.Χ. και δεν υπάρχει ούτε ένα άρθρο!
Πως να εξηγήσουμε αυτό το παράδοξο;
Πριν διατυπώσουμε μια απάντηση, ας δούμε το άρθρο στα ‘αθλα’ – υπογραμμίζω μόνο αυτά που δεν είναι βέβαιο ότι πρόκειται για άρθρο και βάζω ερωτηματικό σε αυτά που μάλλον είναι.
στ. 265, δύο άρθρα: τω πρώτω, τω δευτέρω
267: τω τριτάτω
269: τω τετάρτω
275: τα πρώτα (επίθετο)
295, δύο άρθρα: την Αγαμεμνονέην, τον εόν
303: του Νηληϊάδαο
324: το πρώτον (έναρθρο επίρρημα)
325: τον προύχοντα
336: τον δεξιόν ίππον
342: τοις άλλοισιν
362: οι δ΄άμα πάντες
392: αι δέ οι ίπποι ?
396: τω δέ οι όσσε ?
399: των άλλων
454: το μεν άλλο
465: τον ηνίοχον
480: το πάρος περ ?
500: οι δέ οι ίπποι?
519: του μέν τε ψαύουσιν επισσώτρου ?
523: τα πρώτα
525: ίππου της Αγαμεμνονέης
538: τα πρώτα (επίθετο)
539: οι δ΄άρα πάντες ?
572: τούς σούς
583: το πρόσθεν
585: το εμόν. . .άρμα
640: τα μέγιστα
656: τω δ’ άρα νικηθέντι
663: ο νικηθείς
676: οι δ΄άρα πάντες ?
702: τω μεν νικήσαντι
733: το τρίτον
782: το πάρος περ
784: οι δ’ άρα πάντες ?
842: το τρίτον
877: η όρνις
896: ο γ΄ήρως
Με 39 άρθρα σε 64ο στίχους τα άθλα παρουσιάζουν την μεγαλύτερη συχνότητα και τα περισσότερα από αυτά είναι γνήσια άρθρα. Και δεν είναι μόνο αυτό! Διαβάζουμε άρθρα που δεν τα συναντούμε πουθενά αλλού, άρθα τα οποία μας δίνουν την εντύπωση ότι ο συνθέτης σκέφτεται και συνθέτει με τη βοήθεια του άρθρου, ότι δεν δυσκολεύται να χρησιμοποιήσει το άρθρο: ο νικηθείς, τω νικηθέντι, τα τακτικά τω πρώτω, τω δευτέρω, των τριτάτω, τω τετάρτω, τον ηνίοχον, η όρνις και άλλα είναι παντελώς αντιπαραδοσιακά, δεν ανήκουν στο γλωσσικό οπλοστάσιο των αοιδών.
Ο αδέξιος τρόπος με τον οποίο έχουν ενσωματωθεί τα ‘άθλα’ στην Ιλιάδα, το αντιπαραδοσιακό περιεχόμενό τους και η αντιπαραδοσιακή, παντελώς νεωτεριστική χρήση του άρθρου μας επιτρέπουν να εικάσουμε ότι το τμήμα αυτό της Ιλιάδας θα πρέπει να είναι ένα πιθανόν αυτό που συντέθηκε και ενσωματώθηκε τελευταίο. Βρισκόμαστε λίγες δεκαετίες πριν τη γενίκευση της χρήσης του άρθρου. Εάν σκεφτούμε ότι στις αρχές του 50υ αιώνα ( Αισχύλος και ο Πίνδαρος ) το άρθρο χρησιμοποιείται όπως κατά την κλασική εποχή στην Αττική, μας επιτρέπεται να υποθέσουμε ότι τα αθλα θα συντέθηκαν μιά ή δυο γενιές πριν από την ακμή των συνομιλήκων Πινδάρου και Αισχύλου. Δηλαδή, κατά τα μέσα του 6ου αιώνα. Λίγες δεκαετίες ή χρόνια πριν εμφανιστεί η τραγωδία.
Θεωρώ ότι τα άθλα είναι το κύκνειο ασμα της ηρωικής ποίησης. Και ότι συντέθηκαν τη εποχή που πάιρνει μορφή η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας, τη εποχή του Πεισιστράτου. Τολμώ να υποστηρίξω ότι ο ποιητής είναι Αθηναίος αοιδός, εξοικειωμένος μεν με την ηρωική προφορική ποιητική αφήγηση, η γλώσσα του όμως τον προδίδει.
Η Ιλιάδα πήρε τη μορφή που έχει σήμερα στην Αθήνα, την εποχή του Πεισιστράτου. Θεωρώ ότι πολλά τμήματα υπέστησαν επεξεργασία, κάποια ξαναγράφτηκαν, ενσωματώθηκαν τμήματα, όπως η Κ, συντέθηκαν νέα, όπως τα ‘άθλα’. Αυτή η μεταγενέστερη επεξεργασία μπορεί να εξηγήσει την ύπαρξη του άρθρου σε όλη την Ιλιάδα και την απουσία του ή μικρή συχνότητα σε κείμενα που είναι μεταγενέστερα, όπως διαπιστώσαμε.
Πάω στον κήπο.
Σχολιάστε ελεύθερα!