Πλάτων και Ιλιάδα: 1. Συμπόσιον

ο μαναβης (του Παύλου)

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα   

    Το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Διογένη.   

    Εκτός από φιλόσοφος ο Πλάτων είναι κι ένας σπουδαίος λογοτέχνης·  ξέρει να γράφει –  διαβάζοντας κάποιους από τους διαλόγους του περνάς καλά. Εάν με ρωτήσετε να σας πω ποιο κείμενο του Πλάτωνος είναι το λογοτεχνικό του αρρωστούργημα χωρίς δεύτερη σκέψη θα σας πω: το Συμπόσιον!      

     Είναι βέβαιο ότι ο Πλάτων ενδιαφέρεται πολύ για τον έρωτα – και, ιδίως, για τον έρωτα μεταξύ ανδρών, μάλλον μεταξύ του άνδρα και του έφηβου· ο έρωτας αυτός είναι γνωστός με τον όρο παιδικά. Τα παιδικά όμως, η παιδεραστεία, και οι δύο πλατωνικοί όροι, ήταν μια πρακτική της τάξης των  αριστοκρατών. Το γιατί, θα το εξετάσουμε μια άλλη μέρα, παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον. Το μόνο που μπορώ να πω τώρα για τα παιδικά είναι το εξής, χωρίς να μασάω τα λόγια μου: μέχρι να βγάλεις γένια, να γίνεις 18-2ο χρονών, σε γαμούσαν· μόλις γινόσουν άνδρας,  γαμούσες εσύ. Η αρχαία ελληνική γραμματεία μας τα λέει αυτά, μεταξύ των οποίων και το πλατωνικό έργο, εγώ απλά τα μεταφέρω. Γνωρίζουμε ότι ο Πλάτων δεν έκανε οικογένεια, δεν έκανε παιδιά. Δεν γνωρίζουμε εάν τον τραβούσαν οι γυναίκες – μάλλον όχι. Πώς πέρασε την ογδοντάχρονη ζωή του; Παίζοντας το πουλί του; Μόνο γαμούσε; Μόνο γαμιόταν; Γαμούσε και γαμιόταν; Δυσκολεύομαι πολύ να καταλήξω σε κάποιο συμπέρασμα.   

     Η συγγραφή όμως του Συμποσίου, το ενδιαφέρον του Πλάτωνος για τα παιδικά, μας παρωθεί να διατυπώσουμε κάποια πολύ βάσιμη εικασία. Στο Συμπόσιο τον απασχολεί ένα πρόβλημα που απασχολούσε όλη την τάξη των αριστοκρατών: εάν γαμάμε τα παιδιά μας, μέχρι να  γίνουν άνδρες, δεν τα υποβιβάζουμε στην κατάσταση της γυναίκας; Μεταξύ εραστή άνδρα και εφήβου ερωμένου συναπτόταν μια σχέση Κυριαρχίας στην οποία ο Κύριος είναι ο άνδρας που τον χώνει και Υποτελής ο αγένειος έφηβος που τον τρώει. Επιτρέπεται όμως μεταξύ αριστοκρατών να συνάπτεται κυριαρχική σχέση;  Ο Πλάτων απαντά: όχι! Πρέπει να σταματήσουμε να γαμάμε τα παιδιά μας και να συνάπτουμε σχέσεις από τις οποίες θα απουσιάζει τα γαμήσι – αυτός είναι ο πλατωνικός έρωτας. Και τί θα γαμάμε; Θα γαμάμε τα παιδιά των Υποτελών τάξεων -των μικροκαλλιεργητών, των ακτημόνων, των θητών – γιατί όχι και τους νεαρούς δούλους. Οι εκφράσεις τα αφεντικά μας γαμάνε απηχούν αυτή την κατάσταση – σήμερα, το πρώτο μέλημα του αφεντικού είναι να γαμήσει την υπάλληλό  του· εάν δεν συναινέσει, θα την βιάσει.  Αυτός που γαμάει, είναι Κύριος· αυτός που γαμιέται, Υποτελής· κατά συνέπεια, ο Κύριος πρέπει να γαμάει κι ο Υποτελής να γαμιέται. Αμήν. 

     Ένα πρωινό θα καταπιαστούμε αναλυτικά με το Συμπόσιον και τη θεωρία του Πλάτωνος για τα παιδικά και την παιδεραστεία. Σήμερα όμως θα κάνουμε κάτι άλλο.

    Θα εγκαινιάσουμε ένα νέο αντικείμενο έρευνας. Θα διαβάσουμε το πλατωνικό έργο και θα αποπειραθούμε να εντοπίσουμε  αφενός τα διαβάσματα του Πλάτωνα και αφετέρου τις αναφορές του στην Ιλιάδα – δεν θα αφήσουμε στην απόξω ούτε την Οδύσσεια ούτε την άλλη ποίηση – διδακτική, λυρική και τραγική. Ο Πλάτων, φίλες και φίλοι, διάβαζε κι έγραφε πολύ. Αυτό μου αρέσει πάρα πολύ στον Πλάτωνα. Διαβάζοντας το έργο του μαθαίνουμε τί διάβαζε γιατί μας το λέει ο ίδιος. Διάβαζε ό, τι υπήρχε και κυκλοφορούσε (τα χειρόγραφα  ήταν ακριβά, λεφτά είχε να ξοδέψει) – τόσο βιβλιομανιακός ήταν. Η βιβλιοθήκη του θα πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη, ίσως η μεγαλύτερη της εποχής του. Στο Συμπόσιο παραπέμπει σε έργα της προσωκρατικής φιλοσοφίας, της λογογραφίας (σύνθεση γενεαλογιών), της διδακτικής και τραγικής ποίησης. 

   Πριν δούμε τις παραπομπές, ας δούμε και γιατί μας ενδιαφέρουν οι αναφορές του Πλάτωνα στη Ιλιάδα. Έχουμε υποστηρίξει ότι ναι μεν ο Πλάτων εξόρισε τον Όμηρο από την Πολιτεία, όλα ο Όμηρος είναι πανταχού παρών στα έργα του. Ο Πλάτων μεγάλωσε με τον Όμηρο, προτιμούσε την Ιλιάδα, όπώς όλοι οι αριστοκράτες, και το έργο του είναι ένα μακροσκελές σχόλιο στην Ιλιάδα: δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον Πλάτωνα, εάν δεν διαβάσουμε και δεν κατανοήσουμε την Ιλιάδα. Η Ιλιάδα ενδιαφέρεται για την αύξηση της ισχύος του Κυρίου – αυτό ενδιαφέρει και τον Πλάτωνα, ο οποίος δεν χώνεψε ποτέ τη διαπίστωση ότι ήρθε δεύτερος!

    Τί μας λένε αυτές οι αναφορές; Πώς τον διάβαζε, πώς τον χρησιμοποιεί; Αυτά τα ερωτήματα με ενδιαφέρουν. Κυρίως όμως με ενδιαφέρει κάτι άλλο: Ποιά Ιλιάδα διάβαζε ο Πλάτων; Αυτήν που έχουμε και διαβάσουμε εμείς σήμερα;  Εάν εξατάσουμε τις παραπομπές του Πλάτωνα στην Ιλιάδα, θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε κάποια απάντηση; Θα μπορέσουμε, φίλες και φίλοι. Προκαταβολικά σας λέω ότι η Ιλιάδα που είχε στο σπίτι του ο Πλάτων είναι η Ιλιάδα που διαβάζουμε κι εμείς σήμερα. Εάν δεν είναι 100%, είναι σίγουρα πάνω από 90%.

     Στο Συμπόσιο διαβάζουμε 11 αναφορές στην Ιλιάδα και 4 στη Οδύσσεια. Δεν αναφέρει ραψωδία και στίχους γιατί αυτά δεν υπήρχαν την εποχή του. Άλλοτε αναφέρει ρητά στίχους και τους παραθέτει ως είχαν κι άλλοτε τις παραποιεί για να τις προσαρμόσει στο συγκείμενο. Άλλοτε πάλι υπανίσσεται στίχους – μπορούμε όμως να βρούμε ποιοί είναι αυτοί οι στίχοι. Πριν τους εξετάσουμε, ας δούμε τις μαρτυρίες για τα διαβάσματά του.

    1. Προσωκρατική φιλοσοφία.

   Ο Πλάτων, φίλες και φίλοι, διάβαζε μανιωδώς τον Παρμενίδη. Εκτός από την Ιλιάδα, για να κατανοήσουμε τον Πλάτωνα θα πρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο τον Παρμενίδη αλλά και τη σχέση του Πλάτωνα με αυτόν τον αριστοκράτη φιλόσοφο, τον θεμελιωτή της δυτικής μεταφυσικής: ό,τι υπάρχει, δεν γίνεται·  ό,τι γίνεται, δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει αλλαγή, μεταβολή στη φύση – κατά συνέπεια ούτε στην κοινωνία: δεν υπάρχει, δεν υπήρξε και δεν θα υπάρχει παρά μόνο η Κυριαρχία· αυτός είναι ο Παρμενίδης.

    Το έργο του Περί φύσιος έχει σωθεί αποσπασματικά. Ο Πλάτων δεν αναφέρεται μόνο στη φιλοσοφία του αλλά παραθέτει και στίχους. Το πλατωνικό έργο είναι μία από τις πιο πολύτιμες πηγές του Diels που μάζεψε τα αποσπάσματα των έργων της προσωκρατικής φιλοσοφίας. Στο Συμπόσιο τον αναφέρει δύο φορές. Στο 178 b [ απ. 13 Diels] παραθέτει ένα στίχο από το περί φύσιος του Παρμενίδη ως εξής:

    Παρμενίδης δέ τήν γένεσιν λέγει,

   πρώτιστον μέν Έρωτα θεών μητίσατο πάντων

Ο Παρμενίδης λέει για τη Δημιουργία

πρώτον από όλους τους θεούς τον  Έρωτα σκέφτηκε.

Θα συνεχίσω αύριο το πρωί – πρώτα η Ζωή!