in από την Ιλιάδα έπος στην Ιλιάδα τραγωδία, οδηγός ανάγνωσης της Ιλιάδας

το κείμενο της Ιλιάδας ως πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ των αριστοκρατών

      φίλες και φίλοι, καλημέρα

    Το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Δημήτρη Κ. που μου υπέδειξε πως να αποκαταστήσω το χτεσινό ατύχημα της ένδειξης Σχόλια κλειστά. Θα το κάνω μόλις τελειώσω το σημερινό σημείωμα, χωρίς να ξέρω αν θα τα καταφέρω – μου είναι τόσο ξένα και παράξενα όλα αυτά· χωρίς όμως αυτά, δεν θα είχα δημοσιεύει ούτε ένα α! Θα νομίζετε ότι δεν θα τον θυμάμαι σε όλη μου τη ζωή – δεν πειράζει, ας το νομίζετε, δεν σας κρατάω κακία.

    Υποστηρίξαμε, φίλες και φίλοι, ότι την Ιλιάδα δεν την έγραψε, δεν θα μπορούσε και δεν θα ήθελε να τη γράψει ένας αοιδός, ένας φτωχός περιπλανώμενος επαγγελματίας αφηγητής, γνωστός με το όνομα Όμηρος. Μόνοι οι πλούσιοι αριστοκράτες, (δουλ)έμποροι και γαιοκτήμονες δουλοκτήτες θα ήθελαν και θα μπορούσαν να καταγράψουν την προφορική αφήγηση, με τη βοήθεια ασφαλώς κάποιου αοιδού (που θα ξεχώριζε και θα τους συγκινούσε). Θα μπορούσαν διότι ήταν οι μόνοι που γνὠριζαν να γράφουν και να διαβάζουν και ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να έχουν στην διάθεσή τους το υλικό πάνω στο οποίο θα έγραφαν, τον πάπυρο που τον έφερναν από την Αίγυπτο  – προφανώς θα ήταν ένα πανάκριβο εμπόρευμα.

    Γιατί όμως να θέλουν να  καταγράψουν  την προφορική αφήγηση; Δεν περνούσαν ωραία στα σπίτια που μαζεύονταν και άκουγαν τον δεξιοτέχνη αοιδό να τους αφηγείται την μήνιν, την τσαντίλα του Αχιλλέα και τις συνέπειές της; Γιατί να θέλουν να διαβάζουν αντί να ακούν; Είμαστε βέβαιοι και βέβαιες ότι την κατέγραψαν για να την διαβάζουν;

Μα για ποιόν άλλο λόγο θα ήθελαν να την καταγράψουν;

 

   

       Η καταγραφή της προφορικής Ιλιάδας δεν ήταν συλλογικό εγχείρημα των αριστοκρατών – την εικασία αυτή την θεωρώ βεβαιότητα, δεν θα αργήσω να παραθέσω τα επιχειρήματά μου. Πώς θα μπορούσε να υπάρχει ένα κοινόχρηστο κείμενο της Ιλιάδας;  Στο σπίτι τίνος αριστοκράτη θα βρίσκονταν το κείμενο – θα ήταν κοινόχρηστο; Μήπως βρίσκονταν σε κάποιο δημόσιο χώρο; Πώς όμως θα μπορούσε να διαβαστεί; Την δανείζονταν εκ περιτροπής; Όχι, φίλες και φίλοι, όχι.

     Είμαστε βέβαιοι ότι από τον έκτο π. Χ.  αιώνα δεν υπήρχε αριστοκρατικό σπίτι που να μην έχει την Ιλιάδα του. Δεν έλειπε από κανένα σπίτι, ήταν αδιανόητο αριστοκρατική οικογένεια να μην έχει το κείμενο της Ιλιάδας. Το διάβαζαν; Το διάβαζαν. Αλλά δεν την είχαν μόνο για να την διαβάζουν. Η Ιλιάδα ήταν το αναγνωστικό των αγοριών των αριστοκρατών. Με τη βοήθεια της Ιλιάδας μάθαιναν να διαβάζουν και να γράφουν. Η ευκολία με την οποία ο Πλάτων ανασύρει από τη μνήμη του στίχους της Ιλιάδας είναι κάτι που μας καταπλήσσει. Οι παρατηρήσεις αυτές μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες σκέψεις.

     Την πρωτοβουλία να καταγραφεί η προφορική Ιλιάδα την πήρε κάποιος πλούσιος αριστοκράτης σε κάποια πόλιν της Ιωνίας – δεν θα μάθουμε ποτέ το όνομά του, ούτε το όνομα της πόλεως, δεν θα μάθουμε εάν ήταν (δουλ)έμπορος ή γαιοκτήμονας, κι ας δεχτούμε προς το παρόν ότι το έκανε για να τη διαβάζει και να μαθαίνουν ανάγνωση και γραφή τα αγόρια του διαβάζοντάς την. Κατά συνέπεια, κάποτε υπήρξε, υπήρχε μόνο ένα κείμενο της Ιλιάδας, υπήρξε, υπήρχε μόνο ένας αριστοκράτης, ένα αριστοκρατικό σπίτι  που είχε στην κατοχή του  κείμενο της Ιλιάδας – θα δούμε ποιο κείμενο ήταν αυτό.  Είναι βέβαιο ότι το γεγονός δεν θα πέρασε απαρατήρητο από τους άλλους αριστοκράτες, της πόλεώς του αλλά και άλλων πόλεων. Πώς να αντέδρασαν, φίλες και φίλοι; Αδιαφόρησαν ή τον μιμήθηκαν;

   Αποκλείω με την μεγαλύτερη δυνατή βεβαιότητα το ενδεχόμενο να αδιαφόρησαν. Ποιά αισθήματα άραγε να κατέκλυσαν την ύπαρξή τους όταν έμαθαν ότι ο Χ έχει στην κατοχή του μια καταγραμμένη Ιλιάδα;  Σίγουρα θα ζήλεψαν και θα φθόνησαν τον κάτοχό τους και βάλθηκαν να αποκτήσουν κι αυτοί ένα κείμενο της Ιλιάδας. Γιατί; Την απάντηση θα μας τη δώσουν τα παρακάτω ερωτήματα και οι απαντήσεις σε αυτά: Τί ήταν ένα κείμενο της Ιλιάδας εκείνη την εποχή; Ποιές ήταν οι νέες σχέσεις που προέκυψαν μεταξύ του αριστοκράτη κατόχου του κειμένου της Ιλιάδας και των άλλων αριστοκρατών που δεν κατείχαν κείμενο της Ιλιάδας;

    Είναι βέβαιο ότι ο αριστοκράτης κάτοχος του κειμένου της Ιλιάδας  ξεχώριζε, διακρινόταν από τους άλλους αριστοκράτες. Ο αριστοκράτης οφείλει να ξεχωρίζει, να διακρίνεται άπό τους άλλους αριστοκράτες· όχι επειδή είναι μέθυσος ή κουτσός ή δεν του σηκώνεται αλλά επειδή υπερέχει. Ο αριστοκράτης ξεχωρίζει στην υπεροχή. Η λατρεία  ( σφοδρή επιθυμία) της διάκρισης και η λατρεία της υπεροχής είναι από τις πιο σημαντικές πτυχές της αρχαίας ελληνικής αριστοκρατικής ιδεολογίας. Οι λατρείες αυτές είναι συνυφασμένες με τη λατρεία του ανταγωνισμού και τη λατρεία της νίκης. Ένας πολύ γνωστός λογοτυπικός στίχος της Ιλιάδας, που τον διαβάζουμε δύο φορές (Ζ 208  Λ 783),  καταγράφει και τις τέσσερις αυτές λατρείες – στίχος που λατρεύουν σαν εικόνισμα φασίστες και ναζιστές:

 αιέν αριστεύειν καί υπείροχον έμμεναι άλλων

   πάντα να νικάς, να είσαι πρώτος και να υπερέχεις των άλλων, να είσαι ανώτερος από τους άλλους.

     Ο μοναδικός κάτοχος του πρώτου κειμένου της Ιλιάδας ξεχώριζε, υπερείχε, ήταν πιο ανταγωνιστικός, ήταν νικητής. Κι όλα αυτά γιατί ήταν ο μοναδικός κάτοχος του πρώτου κειμένου. Πίσω από τις τέσσερις λέξεις αυτής της πρότασης λανθάνουν άλλες τέσσερις λατρείες, σφοδρές επιθυμίες. (Οχτώ λατρείες μέχρι στιγμής – και οι οχτώ επιβιώνουν μέχρι σήμερα·  θα τις εξετάσουμε όλες λεπτομερειακά και διεξοδικά στο μέλλον). Πίσω από τη λέξη κείμενο λανθάνει η λατρεία της αφθαρσίας, η οποία σχετίζεται άρρηκτα με την λατρεία της αθανασίας. Η αφήγηση του αοιδού χάνεται, δεν διαρκεί, εξανεμίζεται, φθείρεται, μεταβάλλεται – ο αριστοκράτης όλα αυτά τα απεχθάνεται, απεχθάνεται τη μεταβολή, την αλλοίωση, τη φθορά.  Από αυτήν την απέχθεια κατάγεται η δυτική μεταφυσική σκέψη, με πρωτοπόρο τον Παρμενίδη.  Το κείμενο είναι το αποτέλεσμα του εξοβελισμού της φθοράς μέσω της γραφής. Η σχέση γραφής και αφθαρσίας (αθανασίας) νομίζω πως είναι προφανής.

    Πίσω από τη λέξη πρώτου (κειμένου) λανθάνει η λατρεία της πρωτιάς, η οποία υπαγεται στην γενικότερη έννοια της λατρείας της υπεροχής. Πρώτοι στα μαθήματα, πρώτοι στον αγώνα – που έλεγε κάποτε και η ΚΝΕ!  Ο πρώτος είναι ηγέτης και ο ηγέτης πρέπει να είναι πρώτος.  Ο αριστοκράτης που κατείχε το κείμενο της Ιλιάδας υπερείχε, ήταν ανώτερος επειδή ήταν ο πρώτος που το κατείχε. Πίσω από τη λέξη μοναδικός λανθάνει η λατρεία της σπανιότητας – στο σημείωμα για τη λατρεία του χρυσού είδαμε ότι η λατρεία αυτή είναι σημείο συνάντησης των λατρειών της αφθαρσίας, της σπανιότητας και της λάμψης. Ο αριστοκράτης επιθυμεί να κατέχει αντικείμενα που τα κατέχει μόνο αυτός – εξ ου και το εμπόριο των έργων τέχνης κι άλλων σπάνιων αντικειμένων στις μέρες μας!  Το σπάνιο και το μοναδικό είναι συνώνυμο της Ισχύος: ένας και σπάνιος είναι ο ήλιος, ο Ζεύς· σπάνιος είναι ο χρυσός, σπάνια είναι η ισχύς κτλ. Και πίσω από τη λέξη κάτοχος λανθάνει η λατρεία της ιδιοκτησίας, της ιδιοκατοχής, για την οποία είναι περιττό να πούμε το ο,τιδήποτε.

    Οι οχτώ αυτές λατρείες είναι μόνο ένα μέρος από το σώμα των επιθυμιών του αριστοκράτη, είναι όμως αυτές που εμπλέκονται στο ζήτημα της καταγραφής της προφορικής Ιλιάδας. Εάν η γραφή και η δυνατότητα εφοδιασμού του παπύρου ήταν οι συνθήκες που επέτρεψαν την καταγραφή της Ιλιάδας, οι οχτώ αυτές λατρείες, σφοδρές επιθυμίες, ήταν οι προϋποθέσεις. Μόλις έμαθαν να γράφουν και να διαβάζουν οι αριστοκράτες, μόλις εφοδιάστηκαν με μεγάλες ποσότητες παπύρου κι άρχισαν να γράφουν μακροσκελέστερα κείμενα πάνω σε αυτόν, οι λατρείες που καταγράψαμε παρώθησαν τον αριστοκράτη να επιθυμήσει να καταγράψει την προφορική αφήγηση της Ιλιάδας. Η αφήγηση δεν θα χανόταν, θα ήταν ιδιωτική κατοχή και ο πρώτος που θα το έκανε θα είχε στη κατοχή του κάτι μοναδικό και σπάνιο –  θα ξεχώριχε, θα υπερείχε, θα ήταν πρώτος, ανταγωνιστικός, νικητής.

    Με αυτό τον τρόπο όμως εγκαθίδρυε ένα νέο πεδίο ανταγωνισμού: το κείμενο της Ιλιάδας. Το κείμενο της Ιλιάδας δεν ήταν ένα κείμενο όπως είναι σήμερα ένα βιβλίο: ήταν σπάνιο και πολύτιμο, ήταν ένα σύμβολο ισχύος, όπως ήταν ο χρυσός, τα άλογα, τα όπλα, τα μεγάλα μπρούτζινα  καζάνια, τα χρυσά ποτήρια κι άλλα πολλά – θα μελετήσουμε μια μέρα όσα εντοπίζουμε στην Ιλιάδα. Ως σύμβολο ισχύος θα ήταν και αντικείμενο του πόθου: όσοι δεν είχαν στην κατοχή τους κείμενο της Ιλιάδας έσπευσαν να το αποκτήσουν.

    Λόγω του περιρρέοντος ανταγωνισμού, περίπτωση αντιγραφής δεν υπήρχε. Ο μόνος τρόπος να έχεις δικό σου κείμενο της Ιλιάδας ήταν να κάνεις αυτό που έκανε κι ο πρώτος: να βρεις έναν επαγγελματία αφηγητή, να τον ταΐσεις, να τον ποτίσεις κρασί και να σου υπαγορεύσει την Ιλιάδα. Αυτό έκαναν όλοι. Κάθε αριστοκράτης είχε τη δική του Ιλιάδα αλλά κάθε Ιλιάδα ήταν διαφορετική από την άλλη, ακόμα κι αν ο επαγγελματίας αφηγητής ήταν ο ίδιος!  Ο αφηγητής δεν αφηγούνταν το ίδιο κείμενο κάθε φορά – αυτό το έκαναν στον 5ο αιώνα οι ραψωδοί. Κάθε φορά που ένας αοιδός αφηγούνταν την Ιλιάδα, την αφηγούνταν διαφορετικά γιατί κάθε φορά αυτοσχεδίαζε – ας μην το ξεχνάμε αυτό. Οι διαφορές δεν ήταν μεγάλες ούτε έντονες αλλά υπήρχαν. Εάν οι αοιδοί ήταν διαφορετικοί, οι διαφορές θα ήταν πιο μεγάλες και πιο έντονες.

     Προφανώς και το μέγεθος των κειμένων της Ιλιάδας θα ήταν διαφορετικό. Αυτό οφείλεται στην τάση των αοιδών άλλοτε να αφηγούνται με λεπτομέρειες μια σκηνή ή ένα επεισόδιο (που αποτελείται από πολλές σκηνές) κι άλλοτε όχι. Η τάση αυτή έχει εντοπιστεί στην Ιλιάδα αλλά και σε ηρωική ποίηση άλλων (ποιμενικών) λαών κι έχει μελετηθεί διεξοδικά. Γνωρίζουμε πολύ καλά πότε ένας αφηγητής αφηγείται με λεπτομέρειες και πότε όχι – όταν είναι ξεκούραστος, στην αρχή της αφήγησης, όταν το ακροατήριο του είναι ενθουσιώδες και τον εμπνέει τείνει να αφηγείται με λεπτομέρειες. Είναι βέβαιο ότι οι πρώτες Ιλιάδες θα διέφεραν ως προς το μέγεθος αλλά και ως προς το περιεχόμενο.

     Εάν διέφεραν ως προς το μέγεθος κι έχοντας υπόψη μας άλλη μία λατρεία των αριστοκρατών, τη λατρεία του μεγέθους, τότε υπερείχε η μακροσκελέστερη Ιλιάδα. Αφού υπήρχαν πολλές, μοναδική και σπάνια ήταν η μακροσκελέστερη, η πιο εκτενής!

    Πώς όμως θα μπορούσε ένα κείμενο να γίνει μακροσκέλεστερο ώστε να ξεχωρίζει, να υπερέχει; Η λεπτομερειακή περιγραφή έχει τα  όριά της – έχει και τους κανόνες της. Ο αοιδός διέτρεχε τον κίνδυνο να γίνει φλύαρος, κουραστικός μέχρι και φαιδρός.  Υπήρχε ένας και μόνο ένας τρόπος να αυξηθεί το μέγεθος της Ιλιάδας και να γίνει ανταγωνιστικό, όπως θα λέγαμε σήμερα: η αφήγηση νέων σκηνών και νέων επεισοδίων.

      Ποιές νέες σκηνές και ποιά νέα επεισόδια θα μπορούσε να αφηγηθεί ένας επαγγελματίας αφηγητής για να αυξηθεί το μέγεθος της Ιλιάδας;  Ποιό θα ήταν το περιεχόμενό τους;  Μπορούμε να εντοπίσουμε αυτές τις σκηνές κι αυτά τα επεισόδια στην Ιλιάδα;

   Μπορούμε, φίλες και φίλοι. Εφόσον μπορούμε, και θα το κάνουμε, θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε και την Ιλιάδα που καταγράφηκε αρχικά. Και να δούμε  τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες που επέτρεψαν την αύξηση του μεγέθους της και πως από  το αρχικό κείμενο φτάσαμε στο κείμενο που έχουμε σήμερα στα χέρια μας. Θα το κάνουμε όμως την Παρασκευή το πρωί – φεύγω για Αλεξανδρούπολη και για το χωριό μου, τους Πετράδες Διδυμοτείχου.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Δεν είμαι σίγουρος ότι όλα αυτά ειναι σωστά έχουμε διαβάσει ενα σωρό ερμηνείες μέχρις και ο Νταινικεν έγραψε διαφορα

  2. Κώστα, καλέ μου, δεν πτοούμαι· μάταια κι άδικα συγχύζεσαι! Όσο προσπαθείς να με μειώσεις, να με ταπεινώσεις, να με υποτιμήσεις, να με προσβάλεις, να ασχολείσαι μαζί μου, δεν θα κάνεις τίποτα άλλο παρά να εκφράζεις με λανθάνοντα τρόπο τον θαυμασμό σου και, ταυτόχρονα, πάνε πακέτο αυτά, τον φθόνο σου.

    Το γεγονός ότι κόλλησες, ότι διαβάζεις τα κείμενα, ότι έρχεσαι και επανέρχεσαι, ότι προσπαθείς να με υποτιμήσεις και να με μειώσεις, δείχνει επίσης ότι το μικρόβιο του προβληματισμού και της αναζήτησης πολλαπλασιάζονται μέσα σου κι αυτό είναι πολύ ευχάριστο. Η άρνηση που βγάζεις με παρακινεί να εικάσω ότι κάτι ενδιαφέρον και ευχάριστο βρίσκεις στη Σχολή μόνο που δεν το έχεις συνειδητοποιήσει: θα σου το πω εγώ να το συνειδητοποιήσεις: αρχίζεις να κατανοείς τι είναι η ελευθερία και η ευρύτητα πνεύματος.

    Το γεγονός ότι σου λείπει μου δίνει κουράγιο και δύναμη να συνεχίσω να γράφω.

  3. Θα έλεγα προβληματισμούςκαι η αναζήτησεις
    έχουν όλοι, δεν χρειάζεται να διαβάσουν αυτά που γράφεις για να φωτιςτουν.Και κατά την αποψη μου όλοι μπορεί να σκεφτούν για τα πάντα αλλά η γνώμη για να γίνει γνώση χρειάζεται την απόδειξη.
    Μπήκα στο blog τυχαία προσπαθώντας να πάρω ιδέες για τη ετυμολογία κάποιας λέξης.
    Δεν είμαι ειδικός ούτε φιλόλογος και για ζητήματα γλωσσολογίας δεν παίρνω θέση.Σαν επιστήμονα μου κάνει όμως εντύπωση η αταξικη θεώρηση αδύνατα στηριγμένη άποψη σου ακόμα και γλωσσολογική (που την ονομάζω τσοπανολογια)!
    Μπέρδευεις τα πράγματα λιγάκι.Η αναφορές στον κομμουνισμό δεν κάνει κάποιον και κομμουνιστή ( δεν ειναι όλοι κομμουνοΜαρξιζοντες ) υπέρ της εργατικής τάξης.Δεν γινεται να γίνει κάποιος Μαρξ έτσι εύκολα!
    Ευχαριστω
    Και δεν αναφέρομαι σε σένα δεν σε ξέρω μόνο στις δημόσιες απόψεις σου.