φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Διάβασα στο Nomadic universality απόσπασμα από το 5ο κεφάλαιο ( Slaves in the tragic city) του βιβλίου της Παζ ντιΜπουά, καθηγήτρια της κλασικής και συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Σαν Ντιέγκο), Out of Athens: The New Ancient Greeks, 2010, Harvard University Press, στο οποίο ο μεταφραστής Άκης Γαβριηλίδης έδωσε τον τίτλο Ο Αριστοτέλης και η αστυνόμευση της τραγωδίας.
Στο απόσπασμα αυτό η συγγραφέας υποστηρίζει ότι
Η αρχαιοελληνική τραγωδία δεν αφορά μόνο τον μεγάλο άνδρα, ούτε καν τον ανθρωπάκο·
και διαπιστώνει ότι
Η πλούσια και πολύμορφη κληρονομιά της ελληνικής αρχαιότητας . . . έχει φιλτραριστεί μέσα από αναγωγιστικές και μεροληπτικές αναγνώσεις αιώνων . . .
Την αρχή την έκανε ο Αριστοτέλης, μας λέει η καθηγήτρια, με τον τρόπο που διάβασε την τραγωδία (στο διάσημο σύγγραμά του Περί Ποιητικής). Και συνεχίζει:
Εγώ θέλω να κοιτάξω και άλλους τρόπους να δούμε την τραγωδία, να την ανοίξουμε σε ένα πιο ετερογενές, ασταθές και πολύμορφο είδος ανάγνωσης που θα μπορούσε να μιλήσει στη μετανεωτερικότητα ή σε ένα παγκοσμιοποιητικό κόσμο όπου η ισχύς και η αδυναμία πολώνονται όλο και περισσότερο.
Οποία σύμπτωσις! Κι εγώ, καλή μου καθηγήτρια, κοιτάζω με άλλους τρόπους την τραγωδία και μάλιστα την ιστορική της διαμόρφωση, τη γένεσή της – τρόποι που διαφαίνονται στην ερμηνευτική μετάφραση του Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, στον οποίο ο ποιητής χέζει πατόκορφα την αθηναϊκή δημοκρατία. Με αφορμή του τι υποστηρίζει η καθηγήτρια, θα εκθέσω και τα βασικά σημεία της δικής μου ανάγνωσης. Θα δείξω ότι η Παζ ντι Μπουά κινείται μέσα στα πλαίσια των παραδοσιακών αναγωγιστικών και μεροληπτικών αναγνώσεων, κάνει μια άτολμη προσπάθεια να τα ξεπεράσει αλλά δεν μπορεί, με αποτέλεσμα να διατυπώνει θέσεις και απόψεις που μερικά και αποσπασματικά μόνο υπερβαίνουν τα πλαίσια της καθεστηκυίας ανάγνωσης. Θα παραθέσω τις θέσεις της και στη συνέχεια θα τις σχολιάσω. Δεν θα προλάβω σήμερα, δεσμεύομαι όμως ότι θα τελειώσω αύριο, ορκίζομαι στη ζωή των δύο αρνιών και των τριάντα κοτόπουλων. Μπέεεεεεε, κόοοοκοκοκοκοκο. . .
Για να γίνει το κοίταγμα της τραγωδίας με άλλους τρόπους πρέπει πρώτα να ελέγξουμε τον Αριστοτέλη. Και αρχίζει:
Το ενδιαφέρον του για το φαινόμενο της τραγωδίας είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο των Αθηναίων του 5ου αιώνα π. Χ. που δημιούργησαν αυτό το είδος.
Για δύο λόγους το ενδιαφέρον του ήταν διαφορετικό: πρώτον, έγραψε το σύγγραμμά του πολλά χρόνια μετά τους μεγάλους τραγικούς, οπότε
η παρέλευση του χρόνου έχει κρίσιμη σημασία για τη θεωρητικοποίηση της τραγωδίας.
Και, δεύτερον, όταν έγραψε αυτά που έγραψε ο Αριστοτέλης για την τραγωδία, περί το 335, η αθηναϊκή δημοκρατία είχε συρρικνωθεί, βρίσκονταν σε παρακμή, ήδη από το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 404 και
. . . δεν ήταν πλέον μια ριζικά πειραματική και αυτοκρατορικά κυριαρχική δημοκρατία.
Οπότε,
Η τοποθέτηση του Αριστοτέλη δεν ήταν τοποθέτηση δημοκράτη Αθηναίου απέναντι στην τελετουργική και πολιτική θέσμιση της δημοκρατίας. . . οι αντιδημοκρατικές του προτιμήσεις είναι χαρακτηριστικές για τους στοχαστές της ελίτ της αρχαιότητας. . .
Οπότε, η τοποθέτηση του Αριστοτέλη απέναντι στην τραγωδία πρέπει να ενταχθεί σε μια όψιμη και αντιδημοκρατική περίσταση. Εμφανέστερες στην Ποιητική του, ένα εγχειρίδιο για το πως να γράφουμε ή να ‘ φτιάχνουμε’ ποιήματα, οι συνταγές του αντανακλούν μια διοικητικού τύπου προσέγγιση απομακρυσμένη από την έντονα φορτισμέμη πολιτική δέσμευση των Αθηναίων πολιτών υπέρ της πρόσφατης τότε και ριζοσπαστικής δημοκρατίας του 5ου αιώνα π. Χ.
Εδώ θα κάνουμε μια στάση, φίλες και φίλοι. Δεν τολμώ να διανοηθώ ότι η καθηγήτρια δεν γνωρίζει αρχαία ελληνικά και ότι δεν έχει διαβάσει το Περί Ποιητικής. Αυτά όμως που γράφει μου βάζουν πολλούς ψύλλους και ψύλλες στα ώτα μου. Μήπως το έχει διαβάσει σε αγγλική μετάφραση; Τη μια μας λέει ότι η παρέλευση του χρόνου έχει κρίσιμη σημασία για τη θεωρητικοποίηση της τραγωδίας και την άλλη ότι η Ποιητική είναι ένα εγχειρίδιο πως να γράφουμε τραγωδία και να φτιάχνουμε ποιήματα γενικότερα, με συνταγές διοικητικού τύπου κτλ. Ο τίτλος του συγγράμματος του Αριστοτέλη είναι Περί Ποιητικής και όχι Ποιητική. Η λατινική μετάφραση ευθύνεται για τον τίτλο Ποιητική. Αν νομίζετε ότι η διαφορά είναι αμελητέα, πλανάσθε.
[Τρίτη, 3 Ιουνίου 2014]
Ας υποθέσουμε, φίλες και φίλοι, ότι πρόκειται να κάνετε μια διάλεξη, ένα μάθημα. Θα μπορούσατε να γράψετε αυτά που θέλετε να πείτε και να τα διαβάσετε· θα μπορούσατε να σημειώσετε σε ένα χαρτί τα βασικά σημεία που θα αναπτύξετε· θα μπορούσατε να κάνετε κάτι μεταξύ αυτών των δύο: να σημειώσετε κάποιες σκέψεις βραχυλογικά και ασαφώς που θα σας χρησιμεύουν ως οδηγός, ως μπούσουλας, ως πυξίδα, για να τις αναπτύξετε κατά τη διάλεξη. Ως προς τη μορφή, αυτό είναι το Περί Ποιητικής. Η βραχυλογία και η ασάφεια των σημειώσεων των Αριστοτέλη έχουν ταλαιπωρήσει, ταλαιπωρούν και θα ταλαιπωρούν τους φιλολόγους· θα πρέπει βέβαια να προσθέσουμε και την πολύ κακή κατάσταση του κειμένου που έχει παραδοθεί, που δεν οφείλεται στις αντιγραφές αλλά στη φθορά που είχαν υποστεί τα ξεχασμένα σε ένα υγρό δωμάτιο συγγράμματα του Αριστοτέλη.
Ας δούμε τώρα το περιεχόμενο. Πρόκειται μια θεωρητικοποίηση της τραγωδίας ή είναι ένα εγχειρίδιο για να γράφουμε τραγωδία και να φτιάχνουμε ποιήματα, όπως υποστηρίζει η Παζ ντιΜπουά; Μήπως και τα δύο; Να γράφουμε τραγωδία; Ποιοι να γράφουμε τραγωδία; Να φτιάχνουμε ποιήματα – ποιοι να φτιάχνουμε, τι ποιήματα; Με τον πληθυντικό δεν εννοεί προφανώς όλους και όλες αλλά μόνο κάποιους λίγους. Ποιοι ήταν αυτοί οι λίγοι;
Γιατί, φίλες και φίλοι, η εξέταση της τραγωδίας καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των σημειώσεων του Αριστοτέλη; Γιατί ασχολείται ευθύς αμέσως με την επική ποίηση; Μπορούμε να απαντήσουμε; Ασφαλώς και μπορούμε. Όταν η ντιΜπουά μας λέει ότι ο Αριστοτέλης δίνει συνταγές για να φτιάχνουμε ποιήματα προφανώς δεν εννοεί ούτε τη τραγωδία, την έχει αναφέρει ήδη, ούτε το έπος – θα εννοεί προφανώς τη λυρική ποίηση, μιας κι από αυτήν προέρχεται η μεταγέστερη προσωπική ποίηση του δυτικού πολιτισμού. Ναι, αλλά με τη λυρική ποίηση δεν ασχολείται καθόλου μα καθόλου ο Αριστοτέλης – γιατί άραγε να αδιαφορεί τόσο κραυγαλέα;
Οι σημειώσεις για την ποίηση (Περί ποιητικής) γράφτηκαν στην Αθήνα, περί το 334-330, λίγο πριν την εγκαταλείψει οριστικά. Η επική ποίηση τα είχε τινάξει πάνω από δύο αιώνες. Ο αναλφάβητος και φτωχός λαός άκουγε τους ραψωδούς να απαγγέλουν σε γιορτές και αθλητικούς αγώνες τα καθιερωμένα και στερεότυπα κείμενα της Ιλιάδα και της Οδύσσειας, τα οποία οι πλούσιοι αριστοκράτες, δουλοκτήτες γαιοκτήμονες διάβαζαν. Η τραγωδία ήταν σε τέτοια μαύρα χάλια που αν πούμε ότι είχε πλέον εκλείψει δεν θα ήταν υπερβολή – παίζονταν όμως σε επανάληψη, όπως σήμερα στη τηλεόραση το Κωνσταντίνου και Ελένης, οι τραγωδίες των τριών μεγάλων τραγικών και γι΄ αυτό άλλωστε και σώθηκαν, αν και όχι μόνο γι΄ αυτό, κάποιες από αυτές (από τις 300 οι 34!) , οι πιο αξιόλογες – για ποιον πιο αξιόλογες, με ποιο κριτήριο; Τραγωδίες της προκοπής δεν γράφονταν, επική ποίηση καθόλου, πλήρης αδιαφορία για τη λυριkή ποίηση και ο Αριστοτέλης δίνει συνταγές για να γράφουμε τραγωδίες και να φτιάχνουμε ποιήματα! Τις σημειώσεις για την τραγωδία τις έγραψε για να γράφονται καλύτερες; Και γιατί να καταπιαστεί και με το έπος το οποίο ήταν ήδη νεκρό; Και γιατί να αδιαφορεί για τη λυρική ποίηση, για το μόνο είδος που θα μπορούσε να υπάρχει και να καλλιεργηθεί; Γιατί να αδιαφορεί για την προσωπική ποίηση; Μήπως όμως ο Αριστοτέλης είχε κατά νου τους συγγραφείς του μέλλοντος, όποτε είχε στο μυαλό του και εμάς; (‘ Να γράφουμε τραγωδίες, να φτιάχνουμε ποιήματα’).
Όχι, φίλες και φίλοι, όχι, κατά κανένα τρόπο. Να κι ένα άλλο ερώτημα: για ποιους προορίζονταν οι σημειώσεις περί ποιητικής τέχνης (= περί ποιήσεως κι όχι θεωρία ποίησεως); Προορίζονταν για τους μαθητές του. Ποιοι ήταν οι μαθητές του, εννοώ, ποια ήταν η κοινωνική τους καταγωγή; Εάν αυτές τις σημειώσεις τις δημοσίευε για το ευρύ κοινό, σε ποιους θα απευθύνονταν;
Έχουν συσσωρευτεί πολλά ερωτήματα και πρέπει να διατυπώσουμε τις απαντήσεις μας.
Το περιεχόμενο των ακροαματικών σημειώσεων περί ποιητικής μας διαβεβαιώνει ότι οι ακροατές του όχι μόνο είχαν εποπτεία όλης της αρχαιοελληνικής ποιητικής παραγωγής αλλά και λογοτεχνικά ενδιαφέροντα. Ο Αριστοτέλης, με τη βοήθεια του Πλάτωνα, διέθετε την πληρέστερη συλλογή συγγραμμάτων: είχε στη διάθεσή ό,τι είχε γραφτεί από την εποχή της Ιλιάδας μέχρι στις μέρες του! Ήταν μάλιστα ο πρώτος συστηματικός δυτικός αναγνώστης, διάβαζε δηλαδή ο ίδιος, ενώ μέχρι τότε συνήθως διάβαζαν οι δούλοι! Σιγά να μην κάθονταν ο αριστοκράτης του 5ου και του 4ου να διαβάσει! Προφανώς, οι μαθητές του στο Λύκειο είχαν πρόσβαση σε αυτά τα κείμενα. Θα πρέπει να είχε πάνω από 3.οοο, τουλάχιστον, τραγωδίες και σατυρικά δράματα και κωμωδίες. Όλη τη φιλοσοφία, τη διδακτική ποίηση, τη λυρική και την επική, την τραγωδία, την ιστοριογραφία, δικανικούς λόγους, της Παναγιάς τα μάτια είχε. Εάν ρωτήσω τώρα ποιοι τα έγραφαν και ποιοι τα διάβαζαν όλα αυτά, η μόνη απάντηση που μπορεί να δοθεί είναι: οι πλούσιοι αριστοκράτες. Το εμπόριο των βιβλίων, η συστηματική παραγωγή (χειρωνακτική αντιγραφή) τους με σκοπό το κέρδος είχε εμφανιστεί μεταξύ του 420 και 400 π. Χ., όταν ο Πλάτων ήταν έφηβος ή νέος. Μέχρι τότε την αντιγραφή των βιβλίων αναλάμβαναν οι ίδιοι οι αριστοκράτες. Τα βιβλία ήταν πανάκριβα και μπορούσαν να τα αναπαραγάγουν, να τα αγοράσουν και να τα διαβάσουν μόνο οι πολύ πλούσιοι στην αρχή και οι λιγότερο πλούσιοι αργότερα. Εάν εξαιρέσουμε τον Αισχύλο, τον Αριστοφάνη και κάνα δυο τρεις λυρικούς ποιητές, όλα τα άλλα κείμενα τα έχουν γράψει πλούσιοι αριστοκράτες, δουλοκτήτες γαιοκτήμονες. Η αρχαιοελληνική γραμματεία σχεδόν στο σύνολό της είναι γραμματεία του Κυρίου δουλοκτήτη γαοκτήμονα. Κι αν θα επιχειρούσα να συνοψίσω όλη αυτή τη γραμματεία του Κυρίου σε μια πρόταση, η πρόταση αυτή θα ήταν: είναι ένα έξοχο σχόλιο πάνω στην κοινωνική Ισχύ, πάνω στη Κυριαρχία: πώς επιβάλλεται εγκαθιδρύεται, αναπαράγεται, ενισχύεται, διαιωνίζεται, τι κινδύνους αντιμετωπίζει. Κι αυτό διότι το κομβικό μέλημα του αριστοκράτη ήταν η αύξηση της διαθέσιμης ισχύος από τη μια και η αποδυνάμωση του αντιπάλου από την άλλη. Ως μαρξιστής αναρχοκομμουνιστής αναγνωρίζω ότι η αρχαία ελληνική γραμματεία μας λέει τόσα πολλά για την Κυριαρχία που δεν μας λέει καμιά άλλη γραμματεία κάποιας άλλης εποχής του δυτικού πολιτισμού- μετά έρχεται η Αναγέννηση. Κι όπως πολύ χαρακτηριστικά δήλωσε ο φίλος ο Πωλ, ο Κύριος μάς διαβάζει, εμείς δεν τον διαβάζουμε.
Είναι το Περί ποιητικής ένα σχόλιο πάνω στην Κυριαρχία, πάνω σε μια πτυχή της Κυριαρχίας; Ναι, είναι! Σε ποια πτυχή συγκεκριμένα;
Μας βοηθάει η ποίησις να ενισχύσουμε και να αυξήσουμε την ισχύ μας, ρωτάει ο Πλάτων κι ο Αριστοτέλης. Ο Πλάτων απαντά: όχι! Ο Αριστοτέλης: ναι! Γενικά η ποίησις μας βοηθάει ή μήπως μόνο κάποια είδη ποιήσεως; Ο Πλάτων απαντά: η ποίησις στο σύνολό της είναι για πέταμα. Ο Αριστοτέλης απαντά: οι πιο αποτελεσματικές είναι η τραγωδία, το έπος και η κωμωδία – σε καμιά περίπτωση η λυρική. Με αυτή τη σειρά τις εξετάζει στις σημειώσεις του (αυτές για την κωμωδία έχουν χαθεί). Ο Πλάτων απορρίπτει την ποίησιν γιατί είναι μίμησις μιμήσεως. Η πραγματικότητα είναι μίμησις της Ιδέας, ενός προτύπου, μιας νοητής οντότητας, που είναι το όντως όν, η πραγματική πραγματικότητα και η ποίησις, μέρος της τέχνης, είναι μίμησις της ελαττωματικής πραγματικότητας, οπότε είναι για τα μπάζα.
Ο Αριστοτέλης έχει κατανοήσει ότι η Ιδέα είναι η επιθυμία του Πλάτωνος για απεριόριστη ισχύ, οπότε είναι λογικό η πραγματικότητα να υστερεί. Λέει ο Αριστοτέλης: ας αφήσουμε , ονειροπαρμένε μαλάκα Πλάτωνα, την μελλοντική επίτευξη της απεριόριστης ισχύος κι ας προσγειωθούμε, ας δούμε τα σημερινά προβλήματα, ας ξεκινήσουμε να γίνουμε πιο ισχυροί τώρα, κατανοώντας τη φύση, τη κοινωνία, την πολιτική, την ιστορία, τη τέχνη, τη ποίηση με τη λογική, αναζητώντας το καθόλου, δηλαδή τα κοινά και μόνιμα, όχι τυχαία, χαρακτηριστικά των φαινομένων που επιχειρούμε να ασχοληθούμε. Να εντοπίσουμε το καθόλου της ποιήσεως, της τραγωδίας, του έπους, της κωμωδίας. Κι αυτό επιχειρεί να κάνει στο Περί Ποιητικής! Ο Αριστοτέλης είναι ένας προσγειωμένος Πλάτων. Για να εντοπίσεις το καθόλου της ποιήσεως, της τραγωδίας, του έπους και της κωμωδίας και να το διδάξεις πρέπει να έχεις και εσύ και οι μαθητές σου, γόνοι πλούσιων αριστοκρατικών οικογενειών, άμεση εποπτεία της ποιητικής παραγωγής – και είναι βέβαιο ότι την είχαν.
Η αναζήτηση του καθόλου της ποιήσεως είναι μια έκφραση της γενικότερης εφαρμογής της λογικής. Η λογική είναι μέθοδος αύξησης της ισχύος, φίλες και φίλοι, δεν είναι απλά μια φιλοσοφική μέθοδος. Η ποίησις μας προσφέρει μια ακόμα ευκαιρία να κατανοήσουμε την αποτελεσματικότητα της λογικής. Δεν είναι όμως μόνο αυτό: η ίδια η ποίησις, η τραγωδία μας βοηθάει να αυξήσουμε την ισχύ μας. Ο Πλάτων λέει στον Γοργία ότι η τραγωδία είναι ομιλία προς τα πλήθη. Χμ, πολύ ενδιαφέρον.
Θα συνεχίσω αύριο το πρωί – θα εξετάσουμε τη φύση και τη γένεση της τραγωδίας και τη σχέση της με τη δημοκρατία.
Πάω να μαζέψω αρακά. Το ένα αρνάκι, το πιο μικρό, αρρώστησε – του δώσαμε πολύ φαΐ και πήγε να σκάσει, συνήλθε όμως μετά από δίαιτα μιας μέρας.
Σχολιάστε ελεύθερα!