φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ο φίλος αναγνώστης Νάσος Κοντονάτσιος διάβασε το χθεσινό σημείωμα για τον Βαρουφάκη και έγραψε στο fb ότι συμφωνεί απόλυτα και διαφωνεί απόλυτα με όσα υποστηρίζω και αναρωτήθηκε εάν έχει συμβεί και σε μας αυτό. Η γνώμη του ακούγεται παράδοξη, με άρεσε πολύ όπως την εξέφρασε, και με το σημερινό σημείωμα, το οποίο και του το αφιερώνω, θα εκθέσω κάποιες σκέψεις με αντικείμενο τον μεταβατικό χαρακτήρα της εποχής μας, τη διαδικασία μετάβασης από ένα υφιστάμενο τρόπο σκέψης προς ένα νέο σκέπτεσθαι. Και θα δείξω, με τον δικό μου τρόπο, ότι είναι παντελώς αδύνατον να μην υπάρχει, με οποιονδήποτε τρόπο, το παλιό μέσα στο νέο, όποιο κι αν είναι αυτό.
ΣΠΕΥΔΩ να σχολιάσω τη γνώμη, τη σκέψη του Νάσου γιατί αυτές τις μέρες, αυτές τις βδομάδες, κι αυτό θα συμβαίνει και τις επόμενες εβδομάδες, διακατέχομαι από αυτό το συναίσθημα. Διαβάζω την Παρακμή της Δύσης του Όσβαλντ Σπένγκλερ και ενώ συμφωνώ απόλυτα με τις καταπληκτικές σκέψεις και παρατηρήσεις του συγγραφέα πάνω σε κοινωνικά και πολιτισμικά φαινόμενα, διαφωνώ απόλυτα με την ερμηνεία που δίνει. Ας σημειώσω ότι ο Σπένγκλερ συνάντησε μία φορά τον Χίτλερ, από το 1933 όμως το βιβλίο απαγορεύτηκε από τους Ναζί! Ντρέπομαι, δεν μπορώ να διανοηθώ ότι θα μπορούσαμε να αντιπαραβάλλουμε την Παρακμή της Δύσης με τον Αγώνα μου, ένα από τα πλέον πανάθλια βιβλία που έχουν γραφεί.
ΤΟ ερώτημα του τίτλου θα σας φανεί παράξενο διότι αγγίζει και προβληματικοποεί ένα αυτονόητο. Τα αυτονόητα είναι παγιώσεις ενός ισχύοντος τρόπου σκέψης και θέασης και, όταν εμφανίζεται, αδρά έστω, ένα νέο σκέπτεσθαι, πλήττονται και αναθεωρούνται. Η Κακιά Σχολή ρέπει προς την πλήξη των αυτονόητων· η προσβολή τους συμβάλλει στον εμπλουτισμό του νέου σκέπτεσθαι και είναι πολύ φυσικό να αναστατώνει. Η αναστάτωση, η πνευματικοψυχικοσυναισθηματική περιπέτεια, είναι μια σαφής και άκρως συνειδητή επιδίωξη της Σχολής αφού επιλογή της είναι η έκθεση της έκπληξης που χαρακτηρίζει την αέναη και πανταχού παρούσα και διαρκώς καταχωνιασμένη κοινωνική επανάσταση. Κοινωνικός πόλεμος είναι αυτός, δεν μπορεί να μην υπάρχουν εκπλήξεις.
ΘΑ θέσω το εξής ερωτήματα: το μη τυπωμένο μέρος μιας σελίδας, τα περιθώρια, τα marginalia, που περιβάλλει το τυπωμένο κείμενο, είναι άχρηστο ή χρήσιμο; Εάν είναι άχρηστο, γιατί δεν καταργείται ώστε να έχουμε όλη τη σελίδα τυπωμένη, γιατί να σπαταλιέται χαρτί χωρίς να χρησιμοποιείται; Δεν είναι παράλογο; Εάν είναι χρήσιμο, ποια είναι η χρησιμότητά του; Χρησιμοποιείται από τον αναγνώστη και πώς; Ποια είναι η προέλευσή του; Είναι δυνατόν τα περιθώρια να είναι και άχρηστα και χρήσιμα – και πώς μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο;
ΔΕΝ γνωρίζω, φίλες και φίλοι, εάν έχετε δει κώδικα, βιβλίο χειρόγραφο. Εάν δεν έχετε δει, σας εύχομαι ολόψυχα να τύχει κάποια στιγμή να δείτε – θα πάθετε καραπλακάρα. Το γράμματα, τι χρώματα, τι σχέδια! Το πρώτο που θα σας συμβεί είναι να τον συγκρίνετε με το βιβλίο της εποχής μας και θα διαπιστώσετε ότι αυτό είναι ένας πολύ μακρινός και φτωχός συγγενής του κώδικα. Codex στα λατινικά είναι ο κορμός του δέντρου, από τον οποίο φτιάχνονταν ξύλινες σελίδες με τρύπες στην αριστερή πλευρά που δένονταν με σχοινί. Δεν ήταν όμως όλοι οι κώδικες ξύλινοι – οι περισσότεροι είναι από λεπτό δέρμα αρνιού ή χαρτί παπύρου.
ΟΤΑΝ γραφείς και οι αντιγραφείς έγραφαν τους κώδικες αντιμετώπιζαν μια δυσκολία: ενώ μπορούσαν να γράψουν από την αριστερή άκρη και από πάνω, δεν μπορούσαν να γράψουν μέχρι το τέλος της δεξιάς πλευρά και το τέλος του κάτω μέρους. Άφηναν λοιπόν ένα περιθώριο. Το περιθώριο αυτό με τον καιρό μεγάλωσε και το άγραφο μέρος αυξήθηκε για να ικανοποιήσει την εξής ανάγκη. Τα περισσότερα κείμενα που γράφονταν στους κώδικες ήταν κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τα οποία για να γίνουν κατανοητά έπρεπε να συνοδεύονται από σχόλια και παρατηρήσεις. Τα σχόλια αυτά έχουν δημοσιευτεί – της Ιλιάδας λόγου χάριν είναι πέντε ογκώδεις τόμοι!
ΟΤΑΝ άρχισε η μηχανική εκτύπωση των βιβλίων, οι τυπογράφοι έστησαν τη σελίδα σύμφωνα με αυτήν των κωδίκων, άφηναν δηλαδή μεγάλα περιθώρια, η έκταση των οποίων έτεινε να περιοριστεί. Το μόνο χαρακτηριστικό που επιβιώνει από τον κώδικα στο βιβλίο είναι αυτά τα περιθώρια! Το βιβλίο ήταν κάτι το καινοφανές, υπήρχε όμως σε αυτό κάτι από το παρελθόν, τα ευρέα περιθώρια. Μου αρέσουν πολύ, μπορώ να σημειώσω σκέψεις, παρατηρήσεις, τηλέφωνα φίλων, συνταγές φαγητών, λίστα για ψώνια και δουλειές. Πολλών συγγραφέων έργα είναι συλλογές σκέψεων του περιθωρίου (marginalia) – αναφέρω πρόχειρα τον Καρλ Μαρξ και τον Ένγκαρ Άλαν Πόε.
ΕΛΑΧΙΣΤΟΙ αναγνώστες σήμερα χρησιμοποιούν τα περιθώρια για να καταγράψουν τις σκέψεις τους. Δεν διανοήθηκε όμως κανένας εκδότης να τα καταργήσει. Είναι πια ζήτημα αισθητικής. Η διατήρηση των περιθωρίων, περιορισμένης έκτασης σήμερα, είναι χαρακτηριστικό του παρελθόντος. Όσο καινοφανές κι ήταν το βιβλίο, ήταν αδύνατο να μην επιβιώνουν σε αυτό στοιχεία του παρελθόντος. Η διαπίστωση αυτή έχει γενική ισχύ, θα έλεγα. Είναι αδύνατον να υπάρξει κάτι παντελώς καινό, καινοφανές. Η αποδοχή του νέου είναι ταυτόχρονα αποδοχή και του παλιού – κι αυτό μας επιτρέπει να βιώνουμε το οξύμωρο της συνύπαρξης της συμφωνίας και της διαφωνίας.
ΣΥΜΦΩΝΩ με την ύπαρξη του μη τυπωμένου περιθωρίου της σελίδας – διαφωνώ με τον συνεχή περιορισμό της έκτασής του, διαφωνώ με τον συνεχή περιορισμό της αχρηστίας.
Σχολιάστε ελεύθερα!