in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

το κλειδί για την κατανόηση της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΘΑ θέσω το παρακάτω ερώτημα, ρητορικό, γιατί είμαι βέβαιος ότι είμαστε όλοι και όλες σε θέση να διατυπώσουμε μια πολύ απλή και πολύ σαφή απάντηση. Γνωρίζουμε ότι πριν μερικές δεκαετίες η ελληνική οικογένεια ήταν πολυμελής. Οικογένεια που δεν είχε καμιά δεκαριά παιδιά, τουλάχιστον, ήταν σπάνιο φαινόμενο. Σήμερα, η   οικογένεια με δυο παιδιά αρχίζει να σπανίζει –  τείνει να επικρατήσει το ένα παιδί, η μονογονεϊκή οικογένεια, οι εργένηδες, οι ανύπαντροι και οι ανύπαντρες. Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη κοινωνική αλλαγή. Υπάρχει εξήγηση πώς η δεκαπενταμελής οικογένεια έγινε τριμελής; Ασφαλώς και υπάρχει και είναι γενικά αποδεκτή. Η αγροτική οικογένεια ήταν πολυμελής, η εργατική (και μικροαστική) οικογένεια ολιγομελής. Η αγροτική οικογένεια χρειάζονταν χέρια, ανδρών και γυναικών, για την εργασία στα χωράφια και την επεξεργασία των προϊόντων αλλά και για να γηροκομούν τους γονείς. Η εργατική οικογένεια δεν χρειάζεται χέρια, της είναι μεγάλο άχθος και βάρος – όσο για τα γεράματα, σύνταξη από το Κράτος και οι πολύ γέροι και γριές στο γηροκομείο. Αν κάνω κάποιο λάθος, θα ήθελα να μου το επισημάνετε.

ΝΑΙ, αλλά όταν λέμε εργατική (και μικροαστική) ολιγομελής οικογένεια το μυαλό μας δεν γίνεται να μην πάει στον καπιταλισμό – εάν δεν πάει, λυπάμαι, δεν έχετε καταλάβει απολύτως τίποτα. Κι όταν λέμε αγροτική πολυμελής οικογένεια δεν εννοούμε την καπιταλιστική αγροτική οικογένεια  των τρακτεριών και των θεριζοαλωνιστικών μηχανών. Εννοούμε την προκαπιταλιστική οικογένεια των αγροτικών κοινοτήτων.

ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΜΕ λοιπόν ότι με την μετάβαση από έναν συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής σε έναν άλλον, το μέγεθος και η λειτουργία της οικογένειας αλλάζει δραστικά. Τόσο δραστικά που συρρικνώνεται, παρακμάζει, αποσυντίθεται, που τείνει να εξαφανιστεί. Είμαστε μάρτυρες αυτής της κοινωνικής αλλαγής – πολλοί γέροι και γριές ζουν ακόμα ενώ εμείς οι ίδιοι βιώνουμε την αργή αλλά σταθερή αποσύνθεση της πυρηνικής πατριαρχικής οικογένειας.

ΘΑ ήθελα τώρα να κάνουμε ένα ταξιδάκι στον χρόνο και να μεταφερθούμε στην αρχαία Αθήνα. Όλα όσα θα γράψω, αφού πιω πρώτα ένα καφεδάκι και καπινίσω ένα τσιγαράκι στο μπαλκόνι ρεμβάζοντας τον χωρίς αστέρια ουρανό, δεν είναι διαβάσματα από βιβλία, όχι γιατί τα περιφρονώ, κάθε άλλο,  αλλά γιατί το θέμα που θα θίξω δεν έχει μελετηθεί για να το διαβάσω – από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω τουλάχιστον, κι αν κάνω λάθος, θα ήθελα πολύ να μου το υποδείξετε –  αλλά είναι γνώσεις και πορίσματα από τη μελέτη των ιστορικών πηγών: κείμενα, επιγραφές, αρχαιολογία και δευτερευόντως μυθολογία, θρησκεία και γλώσσα. Αργότερα, θα διατυπώσουμε και μια εξήγηση γιατί δεν έχει μελετηθεί και θα επισημάνουμε κι άλλα κοινωνικά φαινόμενα που είχαν την ίδια τύχη.

Ψιχαλίζει.

ΕΡΩΤΗΜΑ πρώτο και δεύτερο: ποιο ήταν το μέγεθος και η λειτουργία της αθηναϊκής οικογένειας κατά τον 10ο και 9ο π. Χ. αιώνα; Ποιο ήταν το μέγεθος και η λειτουργία της αθηναϊκής οικογένειας κατά τον 5ο και 4ο αιώνα; Είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα; Ασφαλώς και είμαστε.

ΘΑ παραθέσω δυο μαρτυρίες, πολύ χαρακτηριστικές. Ο Πρίαμος είχε πενήντα γιους, ίσως και άλλες τόσες θυγατέρες. Προφανώς θα είχε και πολλές γυναίκες. Θα μου πείτε, μα αυτό είναι μυθολογία! Κι εγώ θα σας πω, σήμερα οι άραβες πόσες συζύγους έχουν, πόσα παιδιά; Ξέρετε ότι ο βασιλιάς του Μαρόκου έχει 365 γυναίκες – πόσο θα ήθελα να ήμουν βασιλιάς του Μαρόκου, για ένα μήνα μόνο, μου φτάνει, μου φτάνει! Γιατί οι άραβες έχουν πολλές γυναίκες και πολλά παιδιά; Να διευκρινίσω ότι όσο πιο πλούσιος είναι ένας άραβας τόσο πιο πολλές συζύγους και παιδιά έχει. Η απάντηση είναι πολύ απλή. Η σημερινή αραβική οικογένεια είναι απομεινάρι της παραδοσιακής ποιμενικής οικογένειας. Γιατί η ποιμενική οικογένεια ήταν τόσο μεγάλη; Θα απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα παρακάτω  – ή μια άλλη μέρα.

Η μυθολογία πολύ συχνά είναι συμπυκνωμένη ιστορία. Η Ιλιάδα μας παρέχει πολλές πληροφορίες για το μέγεθος και τη λειτουργία της ποιμενικής οικογένειας. Και όχι μόνο αυτό – καταγράφει και τη μετάβαση σε έναν άλλον τύπο οικογένειας, αυτόν του 5ου και 4ου αιώνα. Πληροφορίες για την οικογένεια αυτής της περιόδου μας παρέχουν η τραγωδία, η κωμωδία και κυρίως οι λεγόμενοι αττικοί ρήτορες. Να τι γράφει κάπου ο Δημοσθένης, το αποδίδω πιστά αλλά με δικά μου λόγια (δεν έχω εύκολη την παραπομπή γιατί η βιβλιοθήκη έχει γίνει αποθήκη εργαλείων ζυθοποιΐας, αρτοποιΐας, τυροκομίας, αποθήκη ρούχων – αυτές τις μέρες μετατρέπω σε εργαστήριο το γκαράζ του σχωρεμένου πεθερού μου και σε λίγες βδομάδες θα μπορώ να χρησιμο-ποιώ και πάλι τα βιβλία): εμείς οι άνδρες, οι αριστοκράτες εννοείται αλλά όχι μόνο,  έχουμε τρεις γυναίκες: τη σύζυγο για να μας εξασφαλίζει τον κληρονόμο της περιουσίας μας, τις παλλακίδες για να γαμάμε και τις εταίρες για να συζητάμε. Αυτή η οικογένεια δεν είναι ποιμενική – θα δούμε τι είναι.

ΔΕΝ υπάρχει καμιά αμφιβολία, φίλες και φίλε, φίλε alex, ότι η πολυμελής πολυγαμική (πολυγυνία) ποιμενική πατριαρχική οικογένεια μετεξελίχθηκε σε ολιγομελή που δεν ήταν ποιμενική, θα δούμε τι ήταν. Θα κάνω μια διευκρίνηση: όλα όσα γράφω για την οικογένεια θα μας βοηθήσουν πολύ να κατανοήσουμε και τη γένεση της πόλεως και της δημοκρατίας. Να μην βιαζόμαστε μόνο (τις αγελάδες και τα πρόβατα τα αρμέξαμε, έχουμε χρόνο)  γιατί πρέπει να είμαστε προσεκτικοί μιας και θα φέρουμε στο προσκήνιο πολλά καινοφανή και δυσκολοερμήνευτα ζητήματα – αλλά και γιατί οι άσπονδοι φίλοι μας παραμονεύουν με τις χατζάρες, χρήσιμες καθ΄ όλα να ξυρίσουν τις τρίχες στ΄ αρχίδια τους.

ΓΙΑΤΙ η πολυμελής ποιμενική οικογένεια μετεξελίχθηκε σε ολιγομελή; Μία νόμιμη σύζυγος και λίγα παιδιά, μέχρι τέσσερα το πολύ, εκ των οποίων τα δύο αρσενικά, αυτή είναι η τυπική αθηναϊκή οικογένεια του 5ου και 4ου αιώνα. Η απάντηση είναι απλή αλλά οι συνέπειες ήταν συγκλονιστικές: διότι εγκαταλείφθηκε ο ποιμενισμός, η κτηνοτροφία που κυριαρχούσε κατά τον 10ο και 9ο αιώνα και προκρίθηκε η καλλιέργεια της γης. Η εκτροφή των ζώων δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ (ζώα έλξης για την καλλιέργεια της γης και τις μεταφορές, τους εξασφάλιζε  κρέας, γάλα, μαλλί και δέρμα)  αλλά δεν ήταν η κύρια παραγωγική δραστηριότητα. Είμαστε βέβαιοι ότι οι γυναίκες (σύζυγοι μαζί με τις κόρες)  ήταν έγκλειστες στον σκοτεινό  γυναικωνίτη, δεν υπήρχαν τζάμια τότε,  και έγνεθαν μαλλί, το έκαναν νήμα).

ΑΣ δούμε τώρα δύο πολύ μεγάλα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι ποιμένες αριστοκράτες κατά την μετάβαση από την εκτροφή των ζώων στην καλλιέργεια της γης. Για να γίνω παραστατικός ας πάρουμε για παράδειγμα έναν πλούσιο ποιμένα αριστοκράτη. Έχει στην κατοχή του μια έκταση χιλίων στρεμμάτων και δέκα γιους κι άλλες τόσες κόρες. Η αδυναμία να βρει νέα βοσκοτόπια σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού (οι γιοί θα κάνουν παιδιά, πολλά παιδιά )  ανάγκασε τους ποιμένες να στραφούν στην καλλιέργεια της γης – χίλια στρέμματα καλλιεργημένης γης ταΐζουν έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων παρά η κτηνοτροφία. Το πρώτο πρόβλημα ήταν το εξής: ποιος θα καλλιεργήσει αυτή την τεράστια έκταση; Γνωρίζουμε την απέχθεια των ποιμένων αριστοκρατών ηρώων προς την καλλιέργεια της γης, προς την χειρωνακτική εργασία. Το δεύτερο ερώτημα: ποιος θα την κληρονομήσει; 

ΑΥΤΑ τα δύο ερωτήματα είναι το κλειδί της κατανόησης της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Σήμερα θα καταπιαστώ, απλά και συνοπτικά, με το δεύτερο. Ας υποθέσουμε ότι ο αριστοκράτης ποιμένας μας έχει δέκα γιους. Υπάρχουν δύο τρόποι κληρονομιάς αλλά και οι δύο εμφανίζουν ανεπίλυτα προβλήματα.

Ο πρώτος τρόπος είναι να μοιρασθεί η γη σε ίσα μερίδια σε όλους τους γιους. Σκέτη καταστροφή! Ο κάθε γιος θα πάρει από εκατό στρέμματα. Εάν κάνει δέκα παιδιά ένας γιος, τα παιδιά του θα πάρουν από δέκα στρέμματα! Απόλυτη καταστροφή! Μέσα σε δύο γενιές, μέσα σε 60-65 χρόνια η τεράστια (για τα ελληνικά δεδομένα) γη του ισχυρού πλούσιου γαιοκτήμονα κατακερματίστηκε σε έναν πολύ μεγάλο αριθμό μικρών καλλιεργειών. Ο γέρο-γαιοκτήμονας βλέπει την ισχύ του να εξαφανίζεται και τα εγγόνια να περιέρχονται στην κατάσταση του πολύ μικρού καλλιεργητή, ο οποίος βέβαια θα τη χάσει και θα γίνει ακτήμονας, θα γίνει θήτης.

ΑΥΤΗ θα ήταν η τύχη όλων των μεγάλων κτημάτων, όλων των ισχυρών γαιοκτημόνων, εάν προκρινόταν αυτός ο τρόπος της κληρονομιάς. Αλλά δεν ήταν αυτή η τύχη – τα κτήματα μεγάλωναν αντί να μικραίνουν! Άρα, δεν υι0θετήθηκε αυτός  ο τρόπος κληρονομιάς. Μήπως υιοθετήθηκε ο δεύτερος; Ποιος είναι αυτός;

ΝΑ μεταβιβάζεται η γη στον πρωτότοκο – μια  γνήσια ποιμενική παράδοση. Και εδώ όμως υπάρχει μια πολύ μεγάλη, ανυπέρβλητη δυσκολία: εάν τη γη την έπαιρνε όλη ο πρωτότοκος, για να μην κατακερματιστεί, για να μην μειωθεί ο πλούτος και η ισχύς, όλοι οι άλλοι περιέρχονταν στην κατάσταση του ακτήμονα, του θήτη! Να είσαι σήμερα γιος πλούσιου γαιοκτήμονα και αύριο ακτήμονας, θήτης!

Η λύση σε όλα αυτά  τα προβλήματα ήταν μια λύση πολύ ικανοποιητική, δεν θα μπορούσε όμως ποτά να αποφύγει κάποια αδιέξοδα, η κατανόηση των οποίων μας βοηθάει να κατανοήσουμε την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, να κατανοήσουμε την αρχαία ελληνική ιστορία. Ο αριθμός των παιδιών περιορίστηκε πάρα πολύ αλλά δεν μπορούσε σε καμιά περίπτωση να φτάσει στη ιδανική λύση του ενός αρσενικού κληρονόμου. Κι αυτό λόγω της μεγάλης βρεφικής, παιδικής και εφηβικής θνησιμότητας. Εάν μια γυναίκα γεννούσε ένα αγόρι, υπήρχαν πολλές πιθανότητες (50%) να μην ζει στα είκοσί του. Αναγκάζονταν λοιπόν να κάνουν περισσότερα παιδιά από ό,τι θα ήθελαν. Έτσι, μια μέση οικογένεια είχε δυο τρία αρσενικά μέλη. Ο Πλάτων, για παράδειγμα, είχε άλλους δύο αδερφούς.  Η γη κληρονομούνταν σε αυτά τα λίγα αδέρφια αλλά ήταν κλάσμα της πατρικής. Έτσι, οι μεν αριστοκράτες γαιοκτήμονες έτειναν να υποβιβάζονται στην κατάσταση του ιππέως (μέχρι διακόσια στρέμματα), οι ιππείς στην κατάσταση του αυτουργού, του μικροκαλλιεργητή, και οι αυτουργοί στην κατάσταση των ακτημόνων, των θητών.

ΠΏΣ θα μπορούσε να αποτραπεί από κάθε κοινωνικό στρώμα η τάση της μείωσης της έκτασης της γης; Πώς θα αντιμετωπίζονταν το μέγα πρόβλημα των ακτημόνων;

ΔΙΑΤΥΠΩΝΩ  τις απαντήσεις και τελειώνω, ξημέρωσε κι έχω πολλές δουλειές να κάνω. Ο μόνος τρόπος να αποτραπεί από ισχυρούς αριστοκράτες γαιοκτήμονες ο κατακερματισμός της γης και η μείωση της διαθέσιμης ισχύος ήταν η αρπαγή της γης των άλλων, αυτό ήταν το μοναδικό μέλημα του αριστοκράτη. Καθαρά ποιμενική λύση. Υπήρχαν δύο τρόποι αρπαγής: ο άμεσος,  αλλά απέτυχε λόγω της αριθμητικής υπεροχής των μικροκαλλιεργητών. Όταν θα μελετήσουμε τον εμφύλιο κοινωνικό πόλεμο την εποχή του Σόλωνος θα δούμε τι έγινε. Ο άλλος τρόπος ήταν πολύ αποτελεσματικός, προήλθε από την αποτυχία του πρώτου και λέγεται  δημοκρατία! Αν θέλετε να γίνετε πλούσιοι σαν και εμάς, πολεμήστε! Αυτή είναι η αθηναϊκή δημοκρατία, ένας καλυμμένος τρόπος εξόντωσης των μικροκαλλιεργητών και αρπαγής της γης τους.  Ο Περικλέους Επιτάφιος τα λέει όλα!

 Ο μόνος τρόπος να αντιμετωπισθεί το πλήθος των ακτημόνων ήταν ή ο υποβιβασμός στην κατάσταση του ομιλούντος εργαλείου, του εκτρεφόμενου με μισθό ζώου έλξης (κωπηλάτες στις πολεμικές τριήρεις) ή η εκδίωξη (κληρουχίες, αποικίες) ή η εξόντωση (πόλεμος). Καθαρά ποιμενικές λύσεις. Απομένει να δούμε το πώς αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης των ακτημόνων σχετίζεται με την αθηναϊκή δημοκρατία.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Πολύ καλή αρχή.

    Θα έχει ενδιαφέρον να συμπεριλάβεις στην μελέτη πως η αρχαία θρησκεία (12θεο κλπ) επηρέαζε/δικαιολογούσε (?) την ‘ταξική’ μετατόπιση ή/και πως λειτούργησε στα πράγματα, στην φιλοσοφία κλπ.

  2. # Ο άλλος τρόπος ήταν πολύ αποτελεσματικός, προήλθε από την αποτυχία του πρώτου και λέγεται δημοκρατία!#
    Μήπως θα ήταν καλύτερο να πεις: πρώιμη δημοκρατία ή αρχικό στάδιο της δημοκρατίας.
    Γιατί όπως πολύ καλά λες , η οικονομική ανισότητα μέσα στην δημοκρατία οδηγούσε στην λύση παραπάνω: Αν θέλετε να γίνετε πλούσιοι σαν και εμάς, πολεμήστε!
    Ένα από τα πολλά προβλήματα της αθηναικής. Υπάρχουν και άλλα πολλά και όλα προέρχονται από την ανισομερή κατανομή δύναμης ή αλλιώς εξουσίας. Ενώ φαινομενικά ο δήμος κατείχε την πολιτική εξουσία, η συγκέντρωση οικονομικής, φυσικής-ένοπλης και πνευματικής εξουσίας στα χέρια των πλουσίων και μορφωμένων-ρητόρων ανέτρεπε την δημοκρατία σε ολιγαρχία.
    Με το συμπάθειο δηλαδή αλλά αν συνεχίζουμε να ονομάζουμε δημοκρατία το αθηναικό παράδειγμα ………..