φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΈΧΟΥΜΕ σχηματίσει την εντύπωση ότι οι αρχαίοι Έλληνες περνούσαν τη μέρα τους είτε φιλοσοφώντας ξαπλωμένοι στις όχθες του Ιλισσού ή του Ηριδανού ποταμού είτε συζητούσαν ισότιμα στην Αγορά και έπαιρναν αποφάσεις για τα ζητήματα της πόλεως. Πώς έχει σχηματιστεί αυτή η εντύπωση, αυτός ο κοινός τόπος; Το ότι είναι εντελώς ψευδής, ότι πρόκειται δηλαδή για ιδεολογία, αρκεί μια ανάγνωση του Αριστοφάνη ή του Θεόφραστου (Χαρακτήρες) για να μας πείσει. Για τους Χαρακτήρες του Θεόφραστου θα ασχοληθούμε ένα πρωινό διεξοδικά – εάν δεν έχετε διαβάσει αυτό το μικρής έκτασης βιβλίο, σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Πρόκειται για αρρωστούργημα – θα πάθετε καραπλακάρα. Διαβάστε Θεόφραστο και μετά Καστοριάδη – θα ξεράσετε! Θα εξηγηθώ παρακάτω.
ΑΠΟ την άλλη, έχουμε επίσης σχηματίσει μια εικόνα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και Ιστορίας που βασίζεται στα συγγράμματα ιστορικών, τα οποία είναι σχεδόν ίδια. Πρόκειται για την αρχαία ελληνική ιστορία που διδάσκεται στην εκπαίδευση, από το Δημοτικό μέχρι τα μεταπτυχιακά. Μυκηναϊκή εποχή, αρχαϊκή εποχή, Περσικοί πόλεμοι, Πελοποννησιακός πόλεμος, κεφάλαια για την θρησκεία, την Τέχνη, τον αθλητισμό, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, την επιστήμη. Κάποιες μαρξιστικές προσεγγίσεις ή άλλοι συγγραφείς, ο Σπένγκλερ ή ο Τόινμπι για παράδειγμα, απλά διαφοροποιούνται κάπως. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός θεωρείται αξεπέραστος και αξιοθαύμαστος – έθεσε τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ερωτώ για δεύτερη φορά: Πώς έχει σχηματιστεί αυτή η εικόνα, αυτός ο κοινός τόπος;
ΤΑ πρώτα συγγράμματα της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας συντάχθηκαν κατά τον 19ο αιώνα, προς τα τέλη του μάλιστα. Κάποια μέρα θα ασχοληθώ με την ιστορία, τη γενεαλογία αυτών των συγγραμμάτων. Συντάχθηκαν εκείνη την εποχή γιατί τότε, τον 19ο αιώνα, οι γνώσεις μας για την αρχαία Ελλάδα αυξήθηκαν κατακόρυφα. Οι ιστορικοί δεν βασίζονται πια μόνο στους αρχαίους συγγραφείς ή τη μυθολογία και τη θρησκεία (Παπαρρηγόπουλος!) αλλά και στην αρχαιολογία, την επιγραφική, την νομισματική, την ανθρωπολογία, την εθνολογία, την πολιτισμολογία, τη φιλολογία και τη γλωσσολογία. Παρ΄ όλα αυτά, πληθώρα ζητημάτων παραμένουν μυστήρια, πληθώρα ερωτημάτων παραμένουν αναπάντητα. Να μόνο τρία, πολύ βασικά. Γνωρίζουμε πως σχηματίστηκε η πόλις; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Γνωρίζουμε πως διαμορφώθηκε η δημοκρατία, το αρχικό όνομα της οποίας ήταν ισονομία; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Γιατί και πώς παρήκμασαν η πόλις και η δημοκρατία; Υπάρχει μια γενικά αποδεκτή άποψη; Όχι, δεν υπάρχει και θα αργήσει πολύ να διατυπωθεί – θα δείξω σήμερα γιατί θα αργήσει πολύ. Μπορούμε να κατανοήσουμε την αρχαία ελληνική κοινωνία και Ιστορία από τη στιγμή που δεν έχουν διαυγαστεἰ αυτά τα ζητήματα; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Γιατί δεν μπορούμε να διατυπώσουμε μια γενικά αποδεκτή θεωρία που να ερμηνεύει όλα αυτά τα ζητήματα; Που να οφείλεται άραγε αυτή η ανικανότητα; Υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στις δυο προηγούμενες κοινότοπες εντυπώσεις και τα αναπάντητα ερωτήματα;
ΟΙ απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι, συνοψίζονται στον όρο Κλασικισμός. Ας δούμε, με λίγα λόγια και απλά, πρώτα τι είναι ο Κλασικισμός και μετά πως προέκυψαν τόσο οι κοινότοπες εντυπώσεις όσο και τα αναπάντητα ερωτήματα και η μεταξύ τους σχέση – αφού πιω όμως πρώτα ένα καφεδάκι.
ΜΕΤΑ το 700 μ. Χ., μόλις κόπασε η μεγάλη αναστάτωση που προήλθε από την παρακμή και αποσύνθεση της δουλοκτητικής ρωμαϊκής και τις μεταναστεύσεις των γερμανικών ποιμενικών και γεωργοποιμενικών λαών, κυρίως όμως μετά το 1200 εμφανίζονται στο προσκήνιο οι πρώτες δυτικοευρωπαϊκές λογοτεχνίες: πρώτα η παλαιοαγγλική (αγγλοσαξωνική) , μετά η γαλλική, μετά η ιταλική. Πρότυπο των συγγραφέων αυτών των λογοτεχνιών ήταν οι συγγραφείς της αρχαίας Ελλάδας και δευτερευόντως της Ρώμης. Μιμούνταν την αρχαία ελληνική λογοτεχνία, αφομοίωναν τα επιτεύγματά της, μιμούνταν τα είδη και τα θέματά της. Τα αρχαία ελληνικά κείμενα δεν ήταν πολλά, γίνονταν όμως ολοένα και περισσότερα με την πτώση της Κωνσταντινούπολης και τη φυγή των λογίων της στη Δύση. Η μίμηση και η αφομοίωση της κλασικής παράδοσης, άλλοτε δημιουργική και άλλοτε όχι, είναι μια διαδικασία που υπάρχει ακόμα και σήμερα. Ας αναφέρω μερικά γνωστά ονόματα της πρώιμης εποχής: Ντάντε (Δάντης), Τσόσερ, Πετράρχης, Ραμπελέ, Μοντέν (Μονταίνιος).
ΤΟ κύριο χαρακτηριστικό των ευρωπαϊκών λογοτεχνιών κατά τον 17ο και 18ο αιώνα ήταν η ένταση μεταξύ του φλογερού πάθους και της ανάγκης για ψύχραιμη, ισχυρή αυτοσυγκράτηση – χαρακτηριστικό που το επισημάναμε στην Ιλιάδα. Αυτό είναι το λεγόμενο μπαρόκ (baroque – από την ισπανική λέξη barroco που σημαίνει μεγάλο, ακατέργαστο μαργαριτάρι!). Κατά τη διάρκεια της εποχής του μπαρόκ εμφανίστηκε μια τάση χρησιμοποίησης της κλασικής παράδοσης, και της λογοτεχνικής και της καλλιτεχνικής, ως μέσου ηθικού ελέγχου, ως μέσου διαμόρφωσης αξιών και αντιλήψεων. Η ηθικολογική, σε βαθμό μάλιστα υπερβολής, αυτή τάση εξοβέλισε κάθε δημιουργικό, μορφοποιητικό στοιχείο της κλασικής παράδοσης με αποτέλεσμα το μούδιασμα και τη παράλυση της σκέψης. Αυτός είναι, φίλες και φίλοι, ο κλασικισμός.
ΠΙΟ σύντομος και πιο απλός δεν μπορώ να είμαι, ελπίζω να μην σας κούρασα. Ο κλασικισμός διαπότισε όλα τα είδη της λογοτεχνίας, ακόμα και της ιστοριογραφίας. Ενώ η δυτική λογοτεχνία θαύμαζε την κλασική παράδοση, ο κλασικισμός την θαύμαζε υπερβολικά και τη χρησιμοποιούσε για ιδεολογικούς και κοινωνικούς λόγους. Έκφραση του υπερβολικού ή μη θαυμασμού ήταν και οι πρώτες απόπειρες συγγραφής αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Αφενός δόθηκε έμφαση στα κοινά χαρακτηριστικά (δημοκρατία, φιλοσοφία, λογοτεχνία, λόγου χάριν) και αφετέρου αποσιώπησαν πτυχές της ελληνικής κοινωνίας και ιστορίας που ήταν ενοχλητικές – η δουλεία, λόγου χάριν. Με λίγα λόγια, πρόβαλαν στην αρχαία ελληνική κοινωνία και ιστορία όχι μόνο τη πολιτική πραγματικότητα της εποχής αλλά και τις προσδοκίες τους.
ΚΑΤΑ τη διάρκεια του 20ού αιώνα έγινε μια προσπάθεια κριτικής αυτής της εξιδανίκευσης και ωραιοποίησης αλλά ήταν πολύ δειλή και, τελικά, άγονη. Θα αναφέρω τον γερμανό Σνέλ, τον άγγλο Φίνλεϊ και την εθνογραφική -ανθρωπολογική γαλλική σχολή. Ο πρώτος έκανε μια πολύ αξιόλογη προσπάθεια να μελετήσει την ιδεολογική και πνευματική εξέλιξη της αρχαϊκής κυρίως ελληνικής κοινωνίας (Η ανακάλυψη του πνεύματος, εκδ. ΜΙΕΤ)· ο δεύτερος μας βοήθησε να δούμε κάποιες πτυχές της κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας που είχαν περάσει απαρατήρητες· η δε γαλλική σχολή έστρεψε την προσοχή μας σε πολύ ενδιαφέροντα ανθρωπολογικά και πολιτισμολογικά ζητήματα.
ΣΤΑ πολλά και αναπάντητα ζητήματα και ερωτήματα δεν μπόρεσαν να δώσουν απαντήσεις. Η πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και ιστορίας από τον Καστοριάδη και οι απερίγραπτες μαλακίες που γράφει δεν είναι παρά ξαναμάσημα του κλασικισμού του 17ου και 18ου αιώνα, διανθισμένες με σκέψεις του Σνελ και του Φίνλεϊ – η απέχθειά του προς την εθνογραφική γαλλική σχολή είναι γνωστή. Η ηθικολογική και κανονιστική προσέγγιση του Καστοριάδη είναι ο λόγος που έχει τόσο πολλούς θαυμαστές στην Ελλάδα και πουθενά αλλού!
Η Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική Ιστορία που γράφω κατά καιρούς θα είναι μια γροθιά στο στομάχι, θα είναι τσεκουριά στο κεφάλι – κι όποιος αντέξει. Δυστυχώς οι βιοποριστικές ανάγκες δεν μου επιτρέπουν να αφιερώνω όσο χρόνο θα ήθελα αλλά δεν παραπονιέμαι – κάνω ό,τι μπορώ. Πρώτα η Ζωή.
Υποθέτω, Αθανάσιε, ότι σίγουρα θα έχεις διαβάσει το “Η αρχαία πόλις” του Φουστέλ ντε Κουλάνζ. Θα ήθελα να το κουβεντιάσουμε κάποια μέρα…
Φιλίστωρ, Η αρχαία πόλη του Κουλάνζ ήταν πολύ πρωτοποριακό βιβλίο για την εποχή του (εκδόθηκε το 1864) Αν και απαρχαιωμένο σήμερα, δεν επιτρέπεται να του γυρίζουμε την πλάτη, κατά κανένα τρόπο. Ο Κουλάνζ, σχεδόν σύγχρονος του Μαρξ, πέθανε λίγα μόνο χρόνια μετά από αυτόν, ήταν νοσηρός αναγνώστης, ισχυριζόταν ότι ήταν ο μόνος που είχε διαβάσει ΟΛΑ τα λατινικά κείμενα, μιας περιόδου που ξεπερνάει τους 15 αιώνες! Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο Γάλλος Μόμσεν: δίνουμε σημασία μόνο στα κείμενα και στα αρχεία και σε τίποτα άλλο. Ενώ όμως ο Γερμανός Μόμσεν τόνιζε την βαρύτητα των πολιτικών θεσμών και των ένδοξων πολιτικών ανδρών, ο Κουλανζ έστρεψε την προσοχή του στα κοινωνικά φαινόμενα και μάλιστα στη θρησκεία. Θεωρεί πως αυτή ήταν ο καθοριστικός παράγοντας για την γένεση των πολιτικών θεσμών, άρα της Ιστορίας. Η θεωρία του επανήλθε στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια από έναν Γάλλο επίσης ελληνιστή, δεν θυμάμαι το όνομά του και δεν μπορώ αυτή τη στιγμή να βρω το βιβλίο, ο τίτλος του οποίου είναι Η γένεση της πόλης, εκδ. ΜΙΕΤ. Υποστηρίζει ότι οι μικρές, τοπικές κοινότητες εξαφανίστηκαν κι έτσι φτάσαμε σε μεγαλύτερες ενώσεις ενώ ισχύει το εντελώς αντίθετο. Ο Κουλανζ έγραψε ένα ακόμα πιο ρηξικέλευθο βιβλίο, για την καταγωγή των Γάλλων: είναι απόγονοι των Γαλατών, δεν είναι απόγονοι των Γερμανών και η Γαλλική επανάσταση ήταν η επανάσταση των Γαλατών κατά των κατακτητών Γερμανών. Με τη θεωρία του έχει ασχοληθεί ο Φουκό σε μια από τις τελευταίες περιόδους των σεμιναρίων του.
Φιλίστωρ, εάν εννοείς να τα πούμε πίνοντας κρασάκι, θα χαρώ πολύ – μετά τα τέλη Οκτώβρη, για να μην έχω πια άλλες εργασίες.
Λίγο πριν (ή λίγο μετά) την περίοδο των Χριστουγέννων. Τόσο δρόμο θα κάνω. Μην έρθω και με άδεια χέρια… 🙂
Αθανάσιε γεια σου!.
Μία ερώτηση: Έχω διαβάσει και ακούσει άπειρες φορές για αρχαιολογικά ευρήματα της ρωμαϊκής εποχής και παλαιότερα (κλασσικής ή αρχαΪκής). Έχουν βρεθεί τάφοι, κτερίσματα και της Παναγιάς τα μάτια. Ποτέ δεν έχω ακούσει κάτι για μεταγενέστερα ευρήματα. Γενικά δεν ακούμε για τάφους της Βυζαντινής περιόδου ούτε νεότερων περιόδων.
Επίσης είναι γνωστό ότι από τον Ελλαδικό χώρο έχει περάσει κόσμος και κοσμάκης ως περαστικός εισβολέας, ως κατακτητής για κάποια περίοδο ή και ως μόνιμος κάτοικος. Οι διάφοροι εισβολείς σίγουρα θα είχαν νεκρούς στις μάχες. Έκαιγαν τους νεκρούς τους; Όλοι αποκλείεται γιατί κάποιοι ήταν χριστιανοί. Αλλά και αυτοί που δεν ήταν, όλοι καίγανε τους νεκρούς τους; Να τους παίρνανε μαζί τους δεν το πιστεύω γιατί οι εκστρατείες τους ήταν πολύμηνες και πολύχρονες. Δεν έχει βρεθεί ούτε ένας τάφος;
Οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν εδώ. Και άλλοι. Δεν έχει βρεθεί ούτε ένας οικισμός τους ή τάφος πριν την αφομοίωσή τους; Οι Σαρακηνοί 140 χρόνια κατείχαν την Κρήτη. Οι Καταλανοί 80-100 χρόνια την Στερεά Ελλάδα. Απορώ: ποτέ δεν βρέθηκε κάτι από αυτούς; Ένας τάφος, ένα οίκημα; Μόνο κάτι λίγα κάστρα και εκκλησίες των Φράγκων- Βενετών και οικήματα των Οθωμανών -όχι τάφοι-έχουν βρεθεί;
Τι συμβαίνει; Μήπως λόγω κλασσικισμού περνάνε στα ψιλά και δεν το μαθαίνουμε; Αλλά τόσο πια;