in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

το παράδοξο της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΝ και σύντομο κείμενο, οι Χαρακτήρες του Θεοφράστου (μαθητή του Αριστοτέλους,  ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης στη Λέσβο, ιδιοκτήτης πολλών δούλων) μας παρέχουν τις περισσότερες πληροφορίες για τους δούλους από οποιοδήποτε άλλο κείμενο της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Γράφτηκε μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, το 323 π. Χ.· κανένα άλλο κείμενο, εκτός από τις κωμωδίες του ευφυούς και άφοβου Αριστοφάνη,  δεν μας δίνει μια τόσο γλαφυρή και ζωντανή εικόνα της καθημερινής ζωής στην Αθήνα. Η γλώσσα του απλή και ζωντανή, είναι η γλώσσα της καθημερινότητας και ο λόγος που δεν διδάσκεται στα σχολεία, και στα Πανεπιστήμια, είναι γιατί σκιαγραφεί μια εικόνα για τους Αθηναίους πολίτες καθόλου κολακευτική. Είναι μια συλλογή κειμένων με αντικείμενο κάποιο ελάττωμα – συνολικά τριάντα, παρακαλώ.

ΣΤΟ υπ΄ αριθμόν 18 ελάττωμα (απιστία) διαβάζουμε το εξής: αποστείλας τον παίδα οψωνήσοντα, έτερον παίδα πέμπειν τον πευσόμενον πόσου επρίατο.  Ο παις, το παιδί, είναι ο δούλος. Το γεγονός ότι αποκαλούσαν τους δούλους παίδας, παιδιά, μας βοηθάει να εικάσουμε την θέση του παιδιού στην αρχαία ελληνική οικογένεια – ελάχιστα διέφερε από αυτήν του δούλου. Στέλνει ο άπιστος τον δούλο στην αγορά να ψωνίσει και μετά στέλνει άλλον έναν για να μάθει πόσο πλήρωσε ο πρώτος για τα ψώνια. Άπιστος, γράφει ο Θεόφραστος, είναι αυτός που νομίζει ότι όλοι είναι άδικοι (η απιστία υπόληψίς τις αδικίας κατά πάντων).

ΑΥΤΟΣ που στέλνει τους δύο δούλους στην αγορά να ψωνίσει είναι ένας ελεύθερος πολίτης. Είμαστε στα τέλη του 4ου αιώνα, η Αθήνα έχει υποδουλωθεί στους Μακεδόνες, οι ελεύθεροι πολίτες δεν είναι πολλοί: η γη έχει συγκεντρωθεί σε λίγα χέρια και τείνει να συγκεντρωθεί σε ακόμα λιγότερα. Εικάζουμε ότι ο εν λόγω πολίτης δεν έχει μόνο δύο δούλους. Κατά τον 5ο αιώνα  όλοι οι ελεύθεροι πολίτες είχαν δούλους,  έναν και δύο δούλους όμως οι περισσότεροι – οι μικροκαλλιεργητές. Μέσα σε εκατό χρόνια όμως ο αριθμός τους μειωνόταν συνεχώς, με αποτέλεσμα ο αριθμός των πολιτών να είναι τόσος μικρός που δεν μπορούσαν να συγκροτήσουν μια πόλιν και να πολεμήσουν υπέρ της αυτονομίας τους, της αυτοδιοίκησής τους. Η σύγκρουση μεταξύ του Ισοκράτους και του Δημοσθένους είναι πολύ εύγλωττη: ο δεύτερος ήταν κολλημένος στο ένδοξο παρελθόν, ο πρώτος θεωρούσε ότι έχει περάσει ανεπιστρεπτί – νικητής ο φιλομακεδόνας Ισοκράτης, ηττημένος ο Δημοσθένης που αυτοκτόνησε τελικά.

ΔΕΝ γνωρίζουμε ακριβώς τον αριθμό των δούλων που ζούσαν κάθε χρόνο στην Αθήνα κατά τον 5ο και 4ο αιώνα. Μια μέθοδος να υπολογίσουμε κατά προσέγγιση τον αριθμός τους κατά τα μέσα του 5ου αιώνα, ή κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο που άρχισε το 431, είναι να θεωρήσουμε ότι κατά μέσον όρο σε κάθε ελεύθερο πολίτη αναλογούσαν δύο ή τρεις δούλοι. Εάν οι ελεύθεροι πολίτες ήταν 20.000, τότε οι δούλοι πρέπει να ήταν από 40.000 έως 60.000. Είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι οι ελεύθεροι πολίτες δεν μπορούσαν να ζήσουν, να υπάρξουν χωρίς τις δούλους. Όταν ταξίδευαν, για να πάνε να παρακολουθήσουν αθλητικούς αγώνες λόγου χάριν, έπρεπε να τους ακολουθούν τουλάχιστον δύο, για να κουβαλάν τροφές, ρουχισμό και σκεύη – ο Αριστοφάνης μας λέει πολλά. Ήταν παντελώς αδύνατο να πάνε στον πόλεμο χωρίς δυο τρεις δούλους – να μεταφέρουν τρόφιμα, οπλισμό και να τον περιθάλψουν σε περίπτωση τραυματισμού ή να τον μεταφέρουν τραυματία ή νεκρό στην πόλιν. Οι ελεύθεροι πολίτες πολεμούσαν και οι δούλοι κάτω από τα δέντρα έπιναν το κρασί που άφησαν οι κύριοί τους λέγοντας μαλακίες – ναι, δούλος οικιακός θα ήθελα να ήμουν εάν ζούσα στην Αθήνα. Πριν πάνε στο θέατρο, έστελναν τους δούλους να τοποθετήσουν  μαξιλάρι στη θέση – το μάρμαρο είναι κρύο και σκληρό!

ΓΕΝΙΑ με τη γενιά, κάθε τριάντα χρόνια περίπου, όσο μειωνόταν ο αριθμός των ελεύθερων πολιτών, όσο η γη συγκεντρώνονταν σε λίγα χέρια, τόσο αύξανε ο αριθμός των δούλων. Με τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου οι δουλέμποροι που ακολουθούσαν τα μακεδονικά στρατεύματα έφερναν πλήθη δούλων στις αγορές των ελληνικών πόλεων και τους πουλούσαν πολύ φθηνά. Εάν ο αριθμός των πολιτών μειώθηκε στους 5.οοο, το πολύ, ο αριθμός των δούλων ξεπερνούσε αυτόν των μέσων του 5ου αιώνα.

ΕΑΝ λάβουμε υπ΄ όψει μας ότι οι δούλοι δεν ζούσαν πολλά χρόνια (δεν υπήρχαν γέροι, ανάπηροι, άρρωστοι δούλοι – μαχαίρι!), εικάζουμε βάσιμα ότι κάθε χρόνο έμπαινε στην κοινωνία της αρχαίας Αθήνας ένας αρκετά μεγάλος αριθμός δούλων. Να το παράδοξο: κάθε χρόνο ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ελεύθερων πολιτών έβγαινε από την αρχαία Αθήνα – για να εγκατασταθεί σε κάποια κληρουχία, αποικία που δεν ήταν ανεξάρτητη πόλις, ή για να πεθάνει. Κάθε χρόνο η αθηναϊκή κοινωνία εξήγαγε ελεύθερους πολίτες και εισήγαγε δούλους! Αγγίζουμε λοιπόν το πρόβλημα που λέγεται υπερπληθυσμός. Ποιο πρόβλημα, φίλες και φίλοι; Ο πληθυσμός παρέμενε μεγάλος, ή μπορεί και να γινόταν μεγαλύτερος με την αθρόα εισαγωγή των δούλων!

ΚΑΤΙ τρέχει εδώ, φίλες και φίλοι!  Κάτι σοβαρό, κάτι που δεν έχει ερευνηθεί, που δεν έχει ληφθεί υπ΄ όψει. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε το εξής: εάν οι ελεύθεροι αλλά ακτήμονες (θήτες) πολίτες γίνονταν δούλοι, δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να εξάγονται ελεύθεροι πολίτες και να εισάγονται δούλοι! Θα μπορούσαμε αλλά δεν μας επιτρέπεται. Κανένας δεν θέλει να γίνει με τη θέλησή του δούλος, γράφει εμφατικά και πολύ συχνά ο Αριστοτέλης, απηχώντας την κοινή γνώμη της παράδοσης. Βέβαια, αργότερα, τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, πλήθη ελεύθερων παρακαλούσαν τους δουλοκτήτες γαιοκτήμονες να γίνουν δούλοι τους· το ίδιο συνέβη και κατά την φεουδαρχική εποχή και κατά την καπιταλιστική (μισθωτοί δούλοι). Οι αρχαίοι Έλληνες, κληρονόμοι της ποιμενικής παράδοσης, προτιμούσαν να πεθάνουν παρά να γίνουν δούλοι.

ΟΤΑΝ πριν από ένα δυο μήνες εκθέσαμε το κλειδί της κατανόησης της εξέλιξης της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και ιστορίας, παρατηρήσαμε ότι εάν η γη κληρονομούνταν κατατετμημένη και στα δύο ή τρία αρσενικά τέκνα, τότε, εάν η κατάτμηση άρχισε στο 750, λέμε τώρα, στα 45ο η γη που θα κατείχε κάθε οικογένεια δεν θα ξεπερνούσε το μισό στρέμμα. Θάνατος! Τα τρισέγγονα ενός πλούσιου γαιοκτήμονα θα ξέπεφταν αναπόφευκτα στην κατάσταση του ακτήμονα, του θήτη.  Πρόκειται για μείωση του διαθέσιμου πλούτου, της διαθέσιμης ισχύος – απαράδεκτο!  Τη στιγμή που η κομβική επιδίωξη, το μοναδικό μέλημα, ποιμενικής καταγωγής,  κάθε αρχαίου Έλληνα ήταν η αύξηση της ισχύος, που είναι και το εντονότερο χατακτηριστικό της δυτικής Κυριαρχίας, του δυτικού πολιτισμού. Για να μην μειωθεί ο πλούτος και η ισχύς έπρεπε να μεταβιβαστεί μόνο σε έναν γιο – τον πρωτότοκο. Οι άλλοι τον πούλο. Γνωρίζετε τι εστί πούλος!

Η αρχαία ελληνική κοινωνία  κάθε τριάντα χρόνια, κάθε γενιά, παρήγαγε έναν μεγάλο αριθμό ακτημόνων, περιττών ελεύθερων πολιτών. Ήταν ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Δόθηκαν τρεις λύσεις – και μία τέταρτη. Οι περισσότερες πόλεις (ιωνικές, Κόρινθος, Εύβοια, Κυκλάδες και άλλες) επέλεξαν τη λύση του αποικισμού, της συλλογικής κατάκτησης μιας απομακρυσμένης περιοχής. Κατά τον 4ο π. Χ. αιώνα, η Μεσόγειος ήταν μια ελληνική λίμνη, με τα βατράχια να κωάζουν στις όχθες της. Τα βατράχια αυτά ήταν οι ελληνικές πόλεις, γύρω στις 1500! Πολύ συχνά μια αποικία ίδρυε μια νέα, σύντομα όμως τα όρια της επέκτασης εξαντλήθηκαν: υπήρχαν και άλλοι μνηστήρες της γης (Καρχηδόνιοι) ενώ οι γηγενείς δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια. Στην Σικελία, για παράδειγμα, οι Σικελοί και κάνα δύο άλλοι λαοί, δεν θυμάμαι το όνομα τους,  είχαν κατακτήσει και καταστρέψει σχεδόν όλες τις ελληνικές πόλεις λίγο πριν τη ρωμαϊκή κατάκτηση – 3ος π.Χ. αιώνας.

Η δεύτερη λύση ήταν η λύση που πρόκρινε η Σπάρτη:η κατάκτηση των γειτόνων –  της εύφορης Μεσσηνίας – κατά τον 8ο και 7ο αιώνα. Η κατάκτηση και η διαιώνιση της κατάκτησης επέφεραν την πλήρη σε έκταση και σε βαθμό στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας. Η μοναδική απασχόληση όλων των ελεύθερων πολιτών, η κομβική δραστηριότητα γύρω από την οποία εκτυλίσσονταν όλες οι άλλες, ήταν ο πόλεμος, η επιτήρηση των υποτελών Παραγωγών, των ειλώτων και των περιοίκων.

Η τρίτη λύση ήταν αυτή των Αθηναίων, σύνθετη και πολύπλοκη. Στην αρχή, στα τέλη του 7ου αιώνα, περί το 630-600,  επιδιώχτηκε από τους πλούσιους γαιοκτήμονες η αρπαγή της γης και η υποδούλωση των μικροκαλλιεργητών μέσω του χρήματος, του δανεισμού και του χρέους. Πρότυπό τους η  κοινωνία τη Σπάρτης – και αργότερα της ολιγαρχικής μερίδας. Οι μικροκαλλιεργητές όμως ήταν πολλοί και η στάσις, ο εμφύλιος πόλεμος, αναπόφευκτη. Η κοινωνική σύρραξη έληξε με συμβιβασμό (Σόλων) – τον συμβιβασμό όμως αυτόν οι γαιοκτήμονες τον εξέλαβαν ως ήττα, ήττα που δεν την ξέχασαν ποτέ. Την εκδίκησή τους την πήραν με την επινόηση της δημοκρατίας από μια μερίδα γαιοκτημόνων, τους δημοκρατικούς, ψυχή των οποίων ήταν το πιο φαύλο, το πιο άπληστο, το πιο αιμοβόρο αριστοκρατικό γένος, οι Αλκμεωνίδες, οι επινοητές της (δουλοκτητικής) δημοκρατίας.

ΟΙ δημοκρατικοί πρόκριναν τον πόλεμο, τόσο για την εγκατάσταση των ακτημόνων (κληρουχίες) όσο και την λεηλασία – εκστρατεία στην Αίγυπτο και τη Σικελία, εκστρατείες που σκοπό είχαν την εξόντωση των επιδρομέων. Μια ευλογοφανής εξήγηση για την εκστρατεία στη Σικελία δεν έχει δοθεί ακόμα γιατί υπάρχει μόνο μία και πολύ απλή: η εξόντωση των επιδρομέων! 25.000 ελεύθεροι άφησαν τα κοκαλάκια τους στη Σικελία, μέσα σε δύο τρία χρόνια – ελάχιστοι επέστρεψαν στα σπίτια τους, γράφει ο Θουκυδίδης. Από την άλλη, μέσα σε αυτά τα χρόνια και τα αμέσως επόμενα, χιλιάδες δούλοι εισέρρευσαν στην Αθήνα.

ΚΑΤΑ τον 4ο αιώνα, το μόνο που μπορούσε να κάνει ένας περιττός ελεύθερος πολίτης ήταν να γίνει μισθοφόρος – αυτή ήταν η τέταρτη, καινοφανής επιλογή. Η Κύρου ανάβασις του μισθοφόρου Αθηναίου αριστοκράτη Ξενοφώντος μας είναι πολύ γνωστή. 10.000, αν δεν κάνω λάθος, δεν θυμάμαι καλά,  μισθοφόροι Έλληνες έσπευσαν να πολεμήσουν για λογαριασμό του Κύρου. Για τους μισθοφόρους όμως ένα άλλο πρωινό – ξημέρωσε και πάω να σκάψω.

Ρεβίθια σήμερα. Ένα αβγό χτες.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Quote
    Στην Σικελία, για παράδειγμα, οι Σικελοί και κάνα δύο άλλοι λαοί, δεν θυμάμαι το όνομα τους, είχαν κατακτήσει και καταστρέψει σχεδόν όλες τις ελληνικές πόλεις λίγο πριν τη ρωμαϊκή κατάκτηση – 3ος π.Χ. αιώνας.
    Unquote

    Από που προκύπτει το παραπάνω; Μπορείς να αναφέρεις ιστορικές πηγές;

  2. Για την εικόνα που είχαν στο μυαλό τους οι Αθηναίοι για τη Σικελία (πλήρης άγνοια) και για τις σχέσεις των πρώτων αποίκων με τους λαούς της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας ο Θουκυδίδης μας δίνει αρκετές πληροφορίες στα πρώτα κεφάλαια του Έκτου βιβλίου. Για την περίοδο πριν την ρωμαϊκή κατάκτηση, για τους πολέμους των σικελικών πόλεων με τους Καρχηδόνιος, για τους πολέμους των πόλεων της Κάτω Ιταλίας με τους Λουκανούς και τους Βρούττιους αλλά κυρίως για τους μεταξύ τους πολέμους ο Πολύβιος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (από τη Σικελία) και ο Titus Livius (Τίτος Λίβιος) μας δίνουν τις περισσότερες πληροφορίες. Επειδή η κατάσταση της βιβλιοθήκης είναι λίγο περίεργη, επιφυλάσσομαι να είμαι πιο λεπτομερειακός σε ένα δύο μήνες. Εάν το ξεχάσω, θα σου είμαι ευγνώμων εάν μου το υπενθυμίσεις.

  3. Ρε συ Θανάση πώς μπορεί η εκστρατεία στη Σικελία να είχε σαν σκοπό την εξόντωση των επιδρομέων αφού οι επιδρομείς αυτοί ήταν που την ψήφισαν στην Εκκλησία του Δήμου; Ψήφισαν οι ίδιοι την εξόντωσή τους; Εκτός και αν εννοείς οτι τους “παρέσυραν δημαγωγοί” βαλτοί από ολιγαρχικούς(;), το οποίο μου φαίνεται κάπως συνομωσιολογικό, αλλά εν πάση περιπτώσει διευκρίνισε την θέση σου.
    Για τα αίτια της εκστρατείας η εγκατάσταση των ακτημόνων και τα λάφυρα δεν είναι ευλογοφανής εξήγηση από μόνα τους;