φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΑΣ κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο κι ας βρεθούμε στο 4.500 μ. Χ., στην Αθήνα, αν υπάρχει. Θα καταλαβαίναμε τη γλώσσα των Αθηναίων αυτής της εποχής; Όχι, φίλες και φίλοι, δεν θα τους καταλαβαίναμε. Όπως δεν θα καταλαβαίναμε τους Αθηναίους, εάν μπορούσαμε να κάνουμε μια βόλτα στην αγορά της αρχαίας Αθήνας, το 450 π. Χ. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι Αθηναίοι αυτοί δεν θα καταλάβαιναν τους προγόνους τους του 3.000 π. Χ. Μέσα σε 7.500 χρόνια θα είχαμε λοιπόν τέσσερις γλώσσες, εκ των οποίων γνωρίζουμε τις δύο, την αρχαία και τη νέα ελληνική, τις άλλες δύο όμως όχι.
ΠΩΣ θα είναι, φίλες και φίλοι, η νέα ελληνική μετά από 2.000 ή και λιγότερα χρόνια; Μπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες εικασίες, ερειδόμενοι επί των τάσεων που χαρακτηρίζουν τη διαδικασία της εξέλιξης της νέας ελληνικής; Νομίζω πως μπορούμε. Για να διατυπώσουμε όμως αυτές τις εικασίες θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τρία, ας τα πούμε, αξιώματα της διαχρονικής (ιστορικής) γλωσσολογίας.
ΤΟ πρώτο: όλες οι γλώσσες εξελίσσονται διαρκώς, μόνο που οι ομιλητές δεν μπορούν να το συνειδητοποιήσουν. Εφόσον μια γλώσσα εξελίσσεται διαρκώς, μετά από πολλούς αιώνες ή χιλιετίες αλλάζει τόσο πολύ ώστε προκύπτει μια νέα γλώσσα. Το δεύτερο: κάθε γλώσσα προέρχεται από μία άλλη. Η ιταλική προέρχεται από τη λατινική, η νέα ελληνική από την αρχαία ελληνική, η ποντιακή (είναι γλώσσα, όχι διάλεκτος) από την αρχαία ελληνική επίσης. Το τρίτο: από μία γλώσσα μπορεί να προέλθουν όχι μία αλλά περισσότερες: από τη λατινική προήλθαν οι λεγόμενες ρωμανικές γλώσσες, οι πέντε γνωστές (ιταλικά, ισπανικά, πορτογαλικά, γαλλικά και ρουμανικά) αλλά υπάρχουν άλλες τόσες που δεν είναι γνωστές και άλλες τόσες που έχουν εκλείψει εδώ και πολύ καιρό.
Η νέα ελληνική γλώσσα είναι μία κλιτική γλώσσα, όπως και η αρχαία ελληνική. Εάν συγκρίνουμε όμως το ονοματικό και το ρηματικό κλιτικό σύστημα της νέας και της αρχαίας θα παρατηρήσουμε ότι αυτό της νέας έχει συρρικνωθεί κατά πολύ. Θα παρατηρήσουμε επίσης ότι το ονοματικό κλιτικό σύστημα της αρχαίας είχε ήδη συρρικνωθεί – από τις οχτώ (8) πτώσεις που διέθετε, η αφαιρετική απορροφήθηκε από τη γενική ενώ η τοπική και η οργανική από τη δοτική. Στη νέα ελληνική, η δοτική εξαφανίστηκε παντελώς, η γενική συρρικνώθηκε δραστικά ενώ η αιτιατική γιγαντώθηκε αφού απορρόφησε δοτική και γενική.
Η διαδικασία της συρρίκνωσης του κλιτικού συστήματος, ονοματικού και ρηματικού, παρατηρείται σε όλες τις σύγχρονες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Δεν γνωρίζω εάν έχει δοθεί, εάν μπορεί να δοθεί βέβαια, κάποια εξήγηση αυτού του φαινομένου. Εκείνο που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι η συρρίκνωση αυτή δεν εμφανίζεται με τον ίδιο ρυθμό και ένταση σε όλες τις γλώσσες – πώς εξελίχθηκε η γερμανική και πώς η αγγλική! Οι αναμφισβήτητες αυτές διαπιστώσεις μας παρωθούν να διατυπώσουμε τα εξής ερωτήματα. Ποια είναι τα όρια της διαδικασίας συρρίκνωσης του κλιτικού συστήματος; Κατά συνέπεια, είναι δυνατόν μια κλιτική γλώσσα να πάψει να είναι κλιτική; Κι αν γίνει αυτό, τι γλώσσα θα είναι; Συγκολλητική ή απομονωτική; Ή θα πρέπει να επινοήσουμε μια νέα κατηγορία; Ας διευκρινίσω, για την ομαλή ροή της ανάγνωσης, ότι συγκολλητική είναι μια γλώσσα η οποία συγκολλά τα μορφήματα, τις ελάχιστες σημασιολογικές μονάδες. Συγκολλητική γλώσσα είναι η τουρκική: atlarim σημαίνει (τα) άλογα μου: άλογο (at) + πολλά (lar) +δικό μου ( im). Απομονωτική, όπως η κινέζικη, είναι η γλώσσα όπου κάθε μόρφημα είναι και μία λέξη: τιεν αν μεν, το όνομα της πλατείας, αλλά δεν γνωρίζω τι σημαίνει τιεν, τι αν και τι μεν.
Η γερμανική γλώσσα είναι κλιτική γλώσσα, όπως και η ελληνική. Η αγγλική, τι γλώσσα είναι; Είναι κλιτική; Κλιτικό σύστημα δεν έχει, δεν έχει ούτε ονοματικές ούτε ρηματικές καταλήξεις, εκτός από το τρίτο ενικού (s), η οποία όμως, εάν δεν έχει εξαφανιστεί, θα εξαφανιστεί οσονούπω. Κι όχι μόνο αυτό: μορφολογικά δεν διακρίνεται το όνομα από το ρήμα! Να ένα από τα αναρίθμητα παραδείγματα: case είναι και όνομα και ρήμα: the case, I case! Αυτό είναι χαρακτηριστικό των συγκολλητικών και απομονωτικών γλωσσών! Έχει ένα άρθρο και για τα τρία γένη: the! Δεν υπάρχει διάκριση γένους στα ονόματα – στα ουσιαστικά και στα επίθετα: the man, the woman, the house!
Η αγγλική γλώσσα είναι πολύ ιδιαίτερη περίπτωση. Η συρρίκνωση του ονοματικού και ρηματικού κλιτικού συστήματος έχει αγγίξει τα όριά της, τόσο ώστε μετά βίας να μας επιτρέπεται να πούμε ότι είναι κλιτική γλώσσα. Εάν οι κλιτικές γλώσσες προέρχονται από συγκολλητικές, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η αγγλική επέστρεψε στη προηγούμενη μορφή της, δεν είναι συγκολλητική. Ούτε κλιτική μπορείς να τη πεις. Είναι ένας ιδιαίτερος τύπος γλώσσας που προέκυψε από την πλήρη σχεδόν συρρίκνωση του κλιτικού συστήματος. Δεν γίνεται να αποφύγουμε το πολύ σημαντικό ερώτημα: γιατί συνέβη αυτό στην αγγλική και όχι στην γερμανική ή την ελληνική; Να και ένα άλλο. Θα συνεχιστεί η συρρίκνωση του κλιτικού συστήματος της νέας ελληνικής; Εάν συνεχιστεί, η αγγλική μας δείχνει το μέλλον μας;
ΑΣ αποπειραθούμε να απαντήσουμε πρώτα στο δεύτερο ερώτημα. Υπάρχει περίπτωση το οριστικό άρθρο, το οποίο δεν διέθετε κάποτε η αρχαία ελληνική (η Ιλιάδα είναι πολύ σαφής), ο, η, το να περιοριστεί σε ένα, όπως στην αγγλική; Και ποιο θα είναι αυτό; Στην αγγλική το the προήλθε από το αρσενικό der, ή κάτι παρόμοιο, ενώ το θηλυκό (die) και το ουδέτερο (das) εξέλιπαν. Εάν λοιπόν περιοριστεί σε ένα, αυτό θα είναι το αρσενικό και θα λέμε ο θάλασσα; Το γλωσσικό μας παρελθόν ενισχύει μια τέτοια εικασία: κάποτε λέγαμε αι γυναίκες αλλά τώρα λέμε οι γυναίκες! Γιατί το θηλυκό αι να εξοβελιστεί από το αρσενικό οι; Το ότι συνέβη αυτό στο παρελθόν δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι, εάν έχουμε μόνο ένα άρθρο, αυτό θα είναι το αρσενικό ο!
ΚΑΤΑ συνέπεια, εάν συνεχιστεί η συρρίκνωση του κλιτικού συστήματος, κατ΄ ανάγκη θα καταργηθεί και η διάκριση του γένους, όπως στην αγγλική. Θα λέμε, ο άνδρας, ο γυναίκα, ο παιδί! Αυτό το ο, θα κλίνεται; (του, τον κτλ). Στην αγγλική δεν κλίνεται. Εάν εκλείψουν οι ονοματικές καταλήξεις, όπως στην αγγλική, κι αν το μοναδικό άρθρο θα κλίνεται, θα λέμε ο πατέρας, του πατέρας, τον πατέρας; Σήμερα, στα χωριά, εκλαμβάνουν την κλητική πάτερ ως ονομαστική και το κλίνουν ως εξής: ο πάτερ, του πάτερ, τον πάτερ, οι πάτερ, των πάτερ, τους πάτερ! Ναι, ναι! Δεν το έχετε ακούσει;
ΟΛΑ αυτά, φίλες και φίλοι, είναι ασφαλώς εικασίες, εικασίες όμως που τις στηρίζουμε στις παρατηρούμενες τάσεις της διαδικασίας συρρίκνωσης του κλιτικού συστήματος. Εάν καταργηθούν οι προσωπικές καταλήξεις στα ρήματα, θα λέμε εγώ τρέχω, εσύ τρέχω, εμείς τρέχω; Τίποτα δεν αποκλείεται, όσο παράξενο κι ας μας φαίνεται! Διότι κάθε γλωσσική αλλαγή είναι τόσο παράξενη, μόνο που δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε γιατί το παράξενο έπαυσε με τη χρήση και με τον χρόνο να είναι παράξενο και έγινε αυτονόητο, φυσιολογικό. Δεν είναι παράξενη η ουσιαστικοποίηση των απαρεμφάτων; Το μεθύσι, το γαμήσι, και άλλα, προέρχονται από τα έναρθρα απαρέμφατα του μέλλοντος το μεθύσειν και το γαμήσειν και γνωρίζουμε ότι αυτή η μεταβολή είναι χαρακτηριστικό της μεσαιωνικής ελληνικής. Κάθε γλωσσική αλλαγή, μεταβολή είναι τερατώδης, κάθε νέα λέξη είναι ένα τέρας , αφού μας παραξενεύει και μας εντυπωσιάζει.
ΑΣ έρθουμε τώρα στο πρώτο ερώτημα – γιατί στην αγγλική γλώσσα συρρικνώθηκε τόσο πολύ, σχεδόν εξ ολοκλήρου, το κλιτικό σύστημα; Θα διατυπώσουμε μια απάντηση παίρνοντας υπόψη μας τρεις παράγοντες. Ο πρώτος: το κλιτικό σύστημα της αγγλοσαξονικής ήταν ήδη συρρικνωμένο κατά πολύ, όπως συνάγεται από το κλιτικό σύστημα της σύγχρονης γερμανικής, τα απομεινάρια του όμως ήταν πολλά. Η τάση της συρρίκνωσης συνεχίστηκε και φτάσαμε στη σημερινή αγγλική. Πολύ ωραία, αλλά γιατί στη γερμανική ή άλλες συγγενικές γλώσσες δεν συνεχίστηκε; Γιατί τα der, die, das δεν περιορίστηκαν σε ένα, όπως στην αγγλική;
ΑΣ εξετάσουμε άκρως συνοπτικά τους άλλους δύο παράγοντες, γιατί πέρασε η ώρα και θα ξυπνήσουν τα παιδιά να πάνε στη φυλακή τους. Οι κατακτητές Αγγλοσάξονες βρήκαν ένα γλωσσικό περιβάλλον στην Αγγλία, το οποίο τους προφανώς τους επηρέασε. Να ένα οικείο παράδειγμα. Εάν οι αρχαίοι Έλληνες άκουγαν τη φράση σιγά σιγά , αργά αργά, θα παραξενεύονταν τα μάλα – η φράση αυτή είναι τουρκισμός, εάν ο όρος είναι δόκιμος: γιαβάς γιαβάς (αργά), τσαμπούκ τσαμπούκ (γρήγορα). Τους επηρέασαν προφανώς και οι γλώσσες των επόμενων κατακτητών, των Νορμανδών.
ΥΠΑΡΧΕΙ και ένας τρίτος παράγοντας που υπάγεται στο πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας. Οι Υποτελείς διαφοροποιούνταν γλωσσικά από τους Κυρίους τους είτε για να διαφοροποιηθούν, να απομακρυνθούν κοινωνικά ή επειδή ήταν ήδη κοινωνικά σε απόσταση. Η κοινωνική γλωσσική διαφοροποίηση είναι μία πολύ βασική αιτία της γλωσσικής αλλαγής, ενός φαινομένου τόσο πολύπλοκου, πολυεπίπεδου και πολυσύνθετου, που όποιος, όποια ασχολείται με αυτήν λίγες μόνο φορές καταφέρνει να βρει άκρη!
Σχολιάστε ελεύθερα!