in οι λατρείες της Δύσης

η λατρεία του μαρμάρου στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΦΙΛΗ μού ζήτησε, εάν, και όταν, γράψω το σημείωμα για τη λατρεία του μαρμάρου, που πρόσφατα είχα προαναγγείλει αλλά το ξέχασα, να παραθέσω στοιχειώδη βιβλιογραφία για την επεξεργασία και τη χρήση του μαρμάρου στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή κοινωνία. Με ευχαρίστηση και το σημείωμα γράφω  και βιβλιογραφία παραθέτω.

ΟΙ αρχαιολόγοι, φίλες και φίλοι, υποστηρίζουν ότι έχει διασωθεί μόνο το ένα τοις χιλίοις από τα μαρμάρινα αγάλματα και ανάγλυφα μνημεία, κυρίως ταφικά. Ξέρετε τι έγιναν τα υπόλοιπα; Ασβέστης για την οικοδόμηση κατοικιών και ναών (χριστιανικών)! Έχουν σωθεί μόνο όσα δεν βρήκαν, είτε γιατί είχαν καταπλακωθεί από ερείπια είτε γιατί οι κάτοχοί τους φρόντισαν να τα θάψουν στη γη.

ΕΛΑΤΕ τώρα να κάνουμε μια καλλιτεχνική άσκηση στο πεδίο της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής. Θα τοποθετήσουμε με γνώμονα τον χρόνο κατασκευής όλα τα αγάλματα που έχουν βρεθεί, μαρμάρινα και ορειχάλκινα, σε δύο σειρές: ανδρική και γυναικεία. Να τι θα παρατηρήσουμε. Τα μαρμάρινα είναι πολύ περισσότερα. Όχι γιατί τα περισσότερα ορειχάλκινα ή χάλκινα έχουν χαθεί, έχουν γίνει νομίσματα ή εργαλεία ή οικιακά σκεύη, αλλά γιατί όντως τα περισσότερα ήταν μαρμάρινα, και θα δούμε γιατί. Θα παρατηρήσουμε επίσης ότι τα ανδρικά είναι πολύ περισσότερα από τα γυναικεία. Θα παρατηρήσουμε ότι αγάλματα γυναικεία από μέταλλα δεν υπάρχουν! Εάν κοιτάξουμε με προσοχή τις δύο σειρές, θα διαπιστώσουμε ότι με το πέρασμα του χρόνου, από το 650 π. Χ. μέχρι το 300 π. Χ., περιορίζομαι σε αυτή την περίοδο γιατί την γνωρίζω καλύτερα, οι μεν άνδρες αναπαρίστανται με ολοένα λιγότερα ρούχα, μέχρι που θα φτάσουμε στο σημείο να είναι σχεδόν όλα γυμνά ή ημίγυμνα, οι δε γυναίκες διατηρούν τα ρούχα τους, με μόνη μία εξαίρεση: τη θεά Αφροδίτη, τη θεά, την προσωποποίηση δηλαδή,  της γενετήσιας ορμής, της ερωτικής διέγερσης, του έρωτα. Θα παρατηρήσουμε κάτι ακόμα, πολύ σημαντικό: ενώ αναπαρίστανται μόνο γυναίκες νεαρής ηλικίας για όλη αυτή την περίοδο, η ηλικία των ανδρών μειώνεται ώστε από το 450 π. Χ. και μετά η πλειονότητα των αγαλμάτων αναπαριστά αγένειους έφηβους ή άνδρες πολύ νεαρής ηλικίας, γυμνούς ή ημίγυμνους. Εάν επιδιώκετε να μελετήσετε την παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα, μην κάνετε το λάθος να περιοριστείτε στα κείμενα και αδιαφορήσετε για τη γλυπτική! Αφροδίτες γυμνές και έφηβοι γυμνοί ή ημίγυμνοι –  και λευκοί! Το μέταλλο δεν προσφέρεται για την απεικόνιση του λευκού!

ΤΟ επίθετο λευκός  σημαίνει άσπρο μόνο επειδή η αρχική σημασία του είναι λαμπρός, φωτεινός. Ετυμολογικά, ο λευκός σχετίζεται με τη ρίζα λυκ- που εντοπίζουμε στο επίθετο λύκιος, επίθετο του Απόλλωνος, του  θεού του φωτός, και σε πολλές ακόμα λέξεις, από τις οποίες πολλές επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας: λυκαυγές, λυκόφως, αμφιλύκη, λυχνάρι (<λύχνος<  λύκνος). Η τροχιά του ήλιου ή και το έτος λέγονταν λυκάβας (του λυκάβαντος), που είναι ο δρόμος του φωτός. Το λευκό δεν είναι χρώμα, είναι σκέτο φως, είναι λάμψη.

Η λατρεία του μαρμάρου είναι το σημείο σύγκλισης άλλων λατρειών που προϋπήρχαν. Για να την κατανοήσουμε λοιπόν θα πρέπει να έχουμε κατά νου και να έχουμε κατανοήσει αυτές τις λατρείες. Πρόκειται για τη λατρεία του φωτός, της λάμψης, του λευκού χρώματος, της αφθαρσίας, της αθανασίας, της νεότητας και της νεανικής σωματικής δύναμης, της σπανιότητας και της ισχύος. Ας δούμε, συνοπτικά και απλά, τι είναι αυτές οι λατρείες.

Η λατρεία του φωτός σχετίζεται με την επιβίωση, τη νίκη, με τον πόλεμο και την εξόντωση. Μόνο τη μέρα μπορείς να πολεμήσεις και να νικήσεις, να εξοντώσεις. Ο Απόλλων είναι θεός του φωτός επειδή είναι θεός της εξόντωσης. Τυφλοί πολεμιστές, που ζουν μέσα στο σκοτάδι, αν και οι τυφλοί δεν ζουν μέσα στο σκοτάδι αλλά μέσα σε ένα σκούρο κίτρινο, όπως μας είπε ο Χόρχες, τυφλοί λοιπόν πολεμιστές δεν υπάρχουν. Η νύχτα προστατεύει τον πολεμιστή αλλά δεν του επιτρέπει να φονεύει. Το λευκό μάρμαρο, ιδίως το πεντελικό και το παριανό, είναι το μάρμαρο που έχει ενσωματώσει το φως και θα δούμε παρακάτω γιατί δεν χρησιμοποιούσαν μάρμαρα άλλου χρώματος.

ΓΙΑ την λατρεία της λάμψης έχουμε γράψει πολλά, θα γράψουμε κι άλλα. Ήταν μία από τις βασικές λατρείες των αρχαίων Ελλήνων: εάν θέλετε να τη μελετήσετε, θα καταφύγετε στο κατ΄ εξοχήν κείμενο της λατρείας της λάμψης, στην Ιλιάδα. Εκεί, όλα, κάθε τι δηλαδή που σχετίζεται με τον ήρωα πολεμιστή,  είναι φωτεινά και λαμπρά. Η καταγωγή αυτής της λατρείας είναι σαφής. Η λάμψη είναι μια εκδήλωση ισχύος του ήλιου. Η λάμψη είναι το εκτυφλωτικό φως, είναι το φως που σε τυφλώνει. Κοιτάξτε τον ήλιο για λίγα δευτερόλεπτα και θα το διαπιστώσετε. Ο πολεμιστής που διαθέτει λάμψη μπορεί να τυφλώσει τον αντίπαλό του, να τον αχρηστεύσει: κάθε πολεμιστής θα ήθελε να είναι ήλιος. Όλοι οι Κύριοι της οικουμένης θεωρούσαν ότι ήταν ήλιοι ή γιοί του Ήλιου: και ο Φαραώ και ο Ίνκα (σημαίνει ήλιος)  και ο Λουδοβίκος ο ΙΔ΄, εάν δεν κάνω λάθος. Το μαρμάρινο άγαλμα αντανακλά τις ακτίνες του ήλιου και λάμπει! Έχετε παρατηρήσει πόσο ενοχλητικό για τα μάτια είναι το φως που αντανακλούν τα τα άσπρα μαρμάρινα χαλίκια στο έδαφος μιας υπαίθριας ταβέρνας;

ΑΝ και υπάρχουν πολλών χρωμάτων μάρμαρα, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν μόνο το λευκό. Δεν είναι μόνο το φως που ενσωματώνουν ή αντανακλούν αλλά το ίδιο το λευκό χρώμα. Το λευκό ήταν το χρώμα της αριστοκρατίας, της ισχύος. Δήλωνε την αριστοκρατική καταγωγή: ο καλός ήταν λευκός, χλωμός δηλαδή, και ξανθός. Εάν δεν ήσουν λευκός, δεν ήσουν καλός, αριστοκρατικής καταγωγής. Και αγαθός, δηλαδή ισχυρός. Το λευκό ήταν το χρώμα της σχόλης, της ελευθερίας, της απαλλαγής από την χειρωνακτική εργασία. Οι δούλοι ήταν μαυρισμένοι από τον ήλιο και τον μόχθο της εργασίας στα χωράφια και στα λιβάδια. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τρέλα με το λευκό, με το ωχρό, το χλωμό –  αυτή είναι η λατρεία της λευκότητας. Όσο πιο άσπρος ήταν ένας έφηβος ή μια νεαρή γυναίκα, τόσο πιο επιθυμητή ήταν.

ΑΝ και τα περισσότερα μαρμάρινα αγάλματα έγιναν ασβέστης για κτίσιμο και σοβάδες, το μαρμάρινο άγαλμα δεν είναι ξύλινο άγαλμα να σαπίσει. Το μάρμαρο δεν φθείρεται. Οι αρχαίοι Έλληνες απεχθάνονταν την φθορά γιατί απεχθάνονταν την ήττα, την απώλεια, τη μείωση, τον θάνατο, την αλλαγή –  αυτή είναι η πηγή της λατρείας της αφθαρσίας ή αμεταβλησίας. Και η λατρεία αυτή, σημειώστε το παρακαλώ, είναι η πηγή της μεταφυσικής σκέψης, με θεμελιωτή τον Παρμενίδη:  ό,τι υπάρχει, δεν γίνεται, δεν αλλάζει, δεν φθείρεται ♥ ό,τι  γίνεται, αλλάζει, φθείρεται, δεν υπάρχει. Ο Πλάτων είχε κάποιες δυσκολίες να το αποδεχτεί αυτό (τις εξέφρασε στον διάλογο Παρμενίδης), δεν έπαψε όμως ποτέ να λατρεύει την αφθαρσία και την αμεταβλησία. Ένα μαρμάρινο άγαλμα είναι μια εκδήλωση της λατρείας της αφθαρσίας στο πεδίο της Τέχνης.

Η λατρεία της αθανασίας σχετίζεται με αυτήν της αφθαρσίας αλλά είναι ειδικότερη: αφορά αποκλειστικά τον Κύριο αριστοκράτη και όχι γενικά τη φύση, όπως η λατρεία της αφθαρσίας. Η λατρεία της αθανασίας είναι η λατρεία της επιθυμίας της αθανασίας. Ένα μαρμάρινο άγαλμα είναι ένα αθάνατο άγαλμα, είναι αυτό που θα ήθελε να είναι ο ίδιος ο αριστοκράτης. Το μαρμάρινο άγαλμα όμως είναι αθάνατο μόνο και μόνο επειδή είναι νεκρό. Ο μαρμάρινος Παρθενώνας είναι η απόλυτη έκφραση της λατρείας της αθανασίας, της ισχύος δηλαδή.

ΤΟ μάρμαρο είναι ένα σκληρό πέτρωμα, ιδανικό για να εκφράσει τόσο την σκληρότητα του πολεμιστή όσο και τη ρώμη του, την σωματική του δύναμη. Το ξύλο δεν μπορεί να το κάνει αυτό! Αυτός είναι ο λόγος που μόνο ανδρικά αγάλματα είναι από μέταλλο. Το μέταλλο όμως δεν μπορεί να δηλώσει τις λατρείες που δηλώνει το μάρμαρο –  υστερεί. Το μάρμαρο δηλώνει τη λατρεία της σωματικής δύναμης, άρα και τη λατρεία της νεότητας, που παραπέμπει στην πολεμική ετοιμότητα και δεινότητα. Δεν θα μπορούσε, και δεν θα ήθελε,  κανένας γλύπτης να αναπαραστήσει γέρο με το μάρμαρο –  εάν είναι δυνατόν!

ΤΟ μάρμαρο είναι ένα σπάνιο υλικό. Όχι γιατί δεν υπάρχει σε αφθονία αλλά γιατί ήταν πολύ δύσκολο να εξορυχθεί, να μεταφερθεί και να επεξεργαστεί. Ας μην ξεχνάμε  ότι το μάρμαρο αρχίζει να χρησιμοποιείται στη γλυπτική και στην αρχιτεκτονική μόνο όταν, μετά το 650 π. Χ.,  ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής είχε εγκαθιδρυθεί και επεκταθεί. Η εξόρυξη, η μεταφορά και η επεξεργασία του μαρμάρου ήταν εργασίες των δούλων και μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα των θητών (των ακτημόνων μεροκαματιάρηδων) –  όταν κτίζονταν ο Παρθενώνας, μέσα του 5ου αιώνα. Το μάρμαρο ήταν πολύ ακριβό, πολύ πιο ακριβό από τα μέταλλα. Και είναι σαφές νομίζω ότι όλα τα αγάλματα που είχαν κατασκευαστεί ήταν παραγγελίες πλούσιων αριστοκρατών, μην το ξεχνάτε ποτέ αυτό. Και επειδή ακριβώς ήταν πιο ακριβό, τα αγάλματα ήταν κυρίως από μάρμαρο· ως υλικό ήταν ένα σύμβολο κοινωνικής θέσης, ένας τρόπος επίδειξης της διαθέσιμης ισχύος, του διαθέσιμου πλούτου και κλέους (φήμης). Το είχαν και το έδειχναν μόνο οι αριστοκράτες! Να ποια είναι η πηγή της λατρείας της σπανιότητας: το ισχυρό είναι σπάνιο, οι θεοί είναι λίγοι, οι ισχυροί είναι λίγοι, το ισχυρό είναι σπάνιο. Και ότι είναι σπάνιο, είναι σύμβολο της ισχύος. Μόνο ένας καπιταλιστής μπορεί να έχει κάποιον από τους πίνακες του Βαν Γκογκ. Ο Θεός είναι ένας, είναι ό,τι πιο σπάνιο υπάρχει. Το ένα και μοναδικό, κάθε τι που είναι μοναδικό, είναι ο Θεός ο ίδιος.

ΩΣΤΕ η λατρεία του μαρμάρου είναι η συνάντηση και η σύγκλιση όλων αυτών των λατρειών, των επιθυμιών. Και όλες αυτές οι λατρείες δεν είναι παρά επί μέρους εκδηλώσεις της πυρηνικής λατρείας και επιθυμίας της ισχύος και της διαρκούς αύξησής της. Ένα μαρμάρινο άγαλμα στο σπίτι του αριστοκράτη όχι μόνο δήλωνε αλλά και αύξανε την ισχύ του, τον πλούτο του και τη φήμη του (κλέος). Κάθε φορά που έβλεπαν ένα μαρμάρινο άγαλμα, όχι μόνο επιβεβαίωναν όλες αυτές τις λατρείες αλλά και τις ανανέωναν, την αναπαρήγαγαν, τις διαιώνιζαν.

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΡΜΑΡΟ

  1. ΟΡΛΑΝΔΟΣ Κ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ  Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων και οι τρόποι εφαρμογής κατά τους συγγραφείς, τας επιγραφάς και τα μνημεία (Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία)
  2. SPIVEY J. NIGEL Η Ελληνική γλυπτική. Αρχαία σημασία, σύγχρονη ανάγνωση (Οδυσσέας)
  3. ANDREW STEWART  Τέχνη, επιθυμία και σώμα στην Αρχαία Ελλάδα (Αλεξάνδρεια)
  4. ΒΙΤΡΟΥΒΙΟΣ (VITRUVIUS POLLIO PARKUS) Περί Αρχιτεκτονικής (De Architectura), τόμοι δύο (Πλέθρον).
  5. ΚΟΡΡΕΣ ΜΑΝΩΛΗΣ: Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα (Μέλισσα).
  6. ΒΑΛΤΕΡ –  ΚΑΡΥΔΗ ΕΛΕΝΑ Το ελληνικό σπίτι. Εξευγενισμός της κατοικίας –  Υστεροκλασικά χρόνια (Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία)
  7. GRUBEN GOTTFRIED Ιερά και ναοί στην Αρχαία Ελλάδα (Καρδαμίτσα)
  8. HELLMANN MARIE-CHRISTINE Η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική (Δαίδαλος [Ζαχαρόπουλος])
  9. [ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΡΑΤΖΙΔΗΣ Οι λατρείες της Δύσης (αδημ.)]

 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Τα αρχαία αγάλματα, όπως και τα διακοσμητικά ανάγλυφα και οι ναοί, ήταν όλα χρωματισμένα, και μάλιστα με τρόπο που σήμερα θα μας φαινόταν “κιτς”. Η λατρεία του μαρμάρινου λευκού είναι εφεύρεση των Ευρωπαίων φιλελλήνων κλασσικιστών του 18ου αιώνα. Εντελώς ενδεικτικά αναφέρω την έκδοση του αρχαιολογικού μουσείου Αθηνών “Αρχα’ι’κά Χρώματα” του 2012, όπου αναφέρονται πολλά παραδείγματα και τεχνικές.

  2. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έχει το εξώφυλλο της έκδοσης του Μουσείου της Ακρόπολης Αρχαϊκά Χρώματα: παρουσιάζει τμήμα κάποιου μαρμάρινου αγάλματος αχρωμάτιστου στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του!
    Είναι παντελώς αδύνατο να γνωρίζουμε, αφού τα χρώματα έχουν ξεβάψει, ποια μέρη των αγαλμάτων, που αναπαριστούσαν γυμνούς άνδρες ή την Αφροδίτη γυμνή, ήταν βαμμένα ή όχι. Δεν είμαστε καθόλου βέβαιοι ότι τα γυμνά αγάλματα βάφονταν από την κορυφή μέχρι τα νύχια. Τι χρώμα να βάψεις την πλάτη, τους μηρούς, τα στήθη; Κόκκινα, πράσινα, σκούρο μπλε; Πώς να τα βάψεις με το χρώμα του δέρματος; Τάσσομαι με αυτούς που υποστηρίζουν ότι υπήρχαν μέρη του αγάλματος που δεν βάφονταν και γενικά δεν βάφονταν όλα τα μάρμαρα, ναών και μνημείων. Τα ρούχα, τα κοσμήματα, τα χείλη, τα μάτια, τα μαλλιά είμαστε βέβαιοι ότι τα έβαφαν αλλά σε αυτό το σημείωμα εστιάζω στη ΛΑΜΨΗ, τη ΦΩΤΕΙΝΟΤΗΤΑ του μαρμάρου, που την προδίδει ετυμολογικά η ίδια η λέξη και στην εν γένει λατρεία του που δεν βασίζεται μόνο στη φωτεινότητα και τη λάμψη του. Οι αρχαίοι Έλληνες επέλεγαν τα χρώματα με βάση τη λάμψη τους, την φωτεινότητά τους. Με την εγκαυστική, τη διάλυση του παστέλ (χρωματιστή μαλακή κιμωλία) μέσα σε κερί, δινόταν στην επιφάνεια μια στιλπνότητα, μια φωτεινή γυαλάδα που ούτε θόλωνε ούτε κάλυπτε τους κρυστάλλους του μαρμάρου κι έτσι το μαρμάρινο άγαλμα αποκτούσε περισσότερη λάμψη. Το κιτς που αναφέρεις δεν είναι παρά αυτή η υπερβολή: να κάνουν κάτι που είναι φωτεινό και έχει λάμψη ακόμα πιο φωτεινό!
    Ερωτώ: γιατί στην Αναγέννηση, που παρήγαγε μεγάλο αριθμό μαρμάρινων αγαλμάτων, όχι μόνο γυμνών, δεν τόλμησε, δεν διανοήθηκε κανείς να τα βάψει; Μόνο και μόνο επειδή δεν ήξεραν ότι οι αρχαίοι έβαφαν τα αγάλματα; Αν το ήξεραν, θα τα έβαφαν; Δεν νομίζω.
    Το λευκό το χρώμα το περιφρονούσαν μόνο όταν σχετίζονταν με όντα που τα περιφρονούσαν, όπως τις γυναίκες, το θεωρούσαν σε αυτή την περίπτωση χρώμα της παθητικότητας. Αλλά στο λευκό, του μαρμάρινου αγάλματος στην περίπτωσή μας, δεν έβλεπαν το χρώμα αλλά τη λάμψη του μαρμάρου (λευκός: φωτεινός και άσπρος). Αυτό δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν οι κλασικιστές, όπως και πολλά άλλα πράγματα, και μας παρουσίασαν μια αρχαία Ελλάδα παντελώς εξιδανικευμένη και ωραιοποιημένη.