in Τσαντιλιάδα

τραγούδησε, θεά (άειδε, θεά· Ιλιάδος Α 1): ανατομία ενός μεταφραστικού εγκλήματος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την εξέταση της μετάφρασης του πρώτου στίχου της ραψωδίας Α της Ιλιάδας. Να ποιος είναι αυτός ο στίχος

Μηνιν άειδε, θεά, Πηληϊάδεω Αχιλληος

Από τις πέντε αυτές λέξεις μπορούμε να μεταφράσουμε πολύ εύκολα τις τρεις. Μηνιν, αιτιατική:  η οργή, ο θυμός, η τσαντίλα· η λέξη επιβιώνει στην θεομηνία, την οργή του θεού. Πηληϊάδεω, γενική, πατρωνυμικό (-ιάδης): του γιού του Πηλέα. Αχιλληος, γενική: ο Αχιλλεύς, ο Αχιλλέας. Τις άλλες δύο λέξεις δεν μπορούμε να τις μεταφράσουμε τόσο εύκολα, θα χρειαστεί πολλή προσπάθεια και λίγη τόλμη –  ούτε τη λέξη άειδε, ούτε τη λέξη θεά. Μα γιατί, Αθανάσιε;  Η λέξη θεά είναι γνωστή, επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας! Η θεά είναι η θεά, δεν είναι αυτονόητο; Που τη βλέπεις  τη δυσκολία; Και το αείδω δεν είναι η προγενέστερη μορφή του ρήματος άδω, που σημαίνει τραγουδάω; Άρα και το αείδω τραγουδάω σημαίνει, δεν είναι αυτονόητο;

ΔΕΝ είναι καθόλου έτσι, φίλες και φίλοι. Εάν μεταφράσουμε με βάση τα αυτονόητα, εάν κάνουμε μια πιστή, μια επί λέξει φιλολογική μετάφραση, θα προκύψει ένας στίχος που δεν θα τον καταλάβουμε. Ας την επιχειρήσουμε:

Την οργή τραγούδα, θεά, του γιου του Πηλέα, του Αχιλλέα

ΤΙ καταλαβαίνετε; Ποιος τα λέει αυτά; Ο αοιδός. Ποιος θα μας αφηγηθεί την οργή του Αχιλλέα; Ο αοιδός ή η θεά; Μα ασφαλώς ο αοιδός, όχι η θεά! Ο αοιδός έχει πάρει τη λύρα, έχει καθίσει σε μια καρέκλα κι εμείς τον ακούμε –  αυτόν θα ακούσουμε για μερικές ώρες. Ανοίγει το στόμα του ο αοιδός μας και αρχίζει με μια διαταγή: διατάζει τη θεά να τραγουδήσει την οργή του Αχιλλέα! Γιατί τη διατάζει, ο ίδιος δεν θα το κάνει; Υπάρχει περίπτωση η θεά να τραγουδήσει την οργή του Αχιλλέα; Τι περιμένει ο αοιδός; Να υπακούσει στην διαταγή του αοιδού και να εμφανιστεί ως καλή υπηρέτρια του υπηρέτη αοιδού και να αρχίσει να τραγουδάει την οργή του Αχιλλέα; Και ποια είναι αυτή η θεά;

Η θεά όμως δεν εμφανίζεται, φίλες και φίλοι. Διότι αμέσως μετά τον πρώτο στίχο ο αοιδός μας συνεχίζει και θα συνεχίσει για ώρες πολλές, πιθανότατα όλη τη μέρα, με ένα διάλειμμα το μεσημέρι για ξεκούραση. Και πώς συνεχίζει; Όπως θα συνέχιζε η θεά, εάν υπάκουε και εμφανιζόταν, τραγουδώντας δηλαδή;

ΠΟΙΑ είναι αυτή η μυστηριώδης θεά που τελικά δεν υπακούει στις διαταγές του αοιδού; Γνωρίζουμε ποια είναι; Έχει όνομα; Και βέβαια, φίλες και φίλοι, γνωρίζουμε ποια είναι και ποιο είναι το όνομά της. Πριν σας την παρουσιάσω όμως, θα στρέψουμε το βλέμμα μας στην Προστακτική άειδε, που θεωρείται αυτονόητο ότι πρέπει να την μεταφράσουμε με Προστακτική: τραγούδα, τραγούδησε. Πριν όμως το κάνουμε αυτό, θα παραθέσω τη μετάφραση του στίχου όπως την έκαναν δύο καθηγητές Πανεπιστημίου (ο Ι. Κακριδής και ο Δ. Ν. Μαρωνίτης)  κι ένας φιλόλογος (Θ. Γ. Μαυρόπουλος), δεν γνωρίζω το ακριβές εκπαιδευτικό αξίωμά του.

ΟΙ Κακριδής –  Καζαντζάκης μεταφράζουν:

Τη μάνητα, θεά, τραγούδα μας του ξακουστού Αχιλλέα

Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης:

Τον άγριο θυμό, θεά, τραγούδησε του Αχιλλέα, του γιου του Πηλέα

Ο Θ.Γ. Μαυρόπουλος:

Τραγούδησέ μου το θυμό, θεά του Αχιλλέα

ΕΑΝ μεταφράσουμε τη φράση άειδε, θεά με το τραγούδησε, θεά δεν βγαίνει νόημα. Έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ αυτόν τον τρόπο μετάφρασης που μας φαίνεται ολόσωστος, κατανοητότατος. Αφού είναι ο ίδιος ο αοιδός που τραγουδάει την οργή του Αχιλλέα γιατί να ζητάει από την θεά διατάζοντάς την να τραγουδήσει αυτή την οργή του Αχιλλέα και να συνεχίζει να τραγουδάει σαν να μην συμβαίνει τίποτα; Λες και δεν την διέταξε να τραγουδήσει!

Ο αοιδός λοιπόν είναι αυτός που αείδει την οργή του Αχιλλέα. Οι μεταφραστές που παρέθεσα θεωρούν ότι ο αοιδός τραγουδάει την οργή του Αχιλλέα, μας αφηγείται δηλαδή την οργή του Αχιλλέα τραγουδώντας. Όπως ο Νίκος Ξυλούρης τραγουδάει τον μελοποιημένο, δεν γνωρίζω από ποιον, Ερωτόκριτο. Ο Νίκος Ξυλούρης μας αφηγείται τον έρωτα του Ερωτόκριτου τραγουδώντας, τραγουδιστά. Είναι αφήγηση –  δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Γιατί είναι αφήγηση; Γιατί ο Ερωτόκριτος είναι ένα έπος, ένα έμμετρο έπος. Είναι μια ποιητική αφήγηση. Μπορείς να τον αφηγηθείς (τον Ερωτόκριτο) πεζά αλλά και τραγουδιστά. Και η Ιλιάδα είναι ένα έπος, άρα μια αφήγηση. Πώς την έκανε την αφήγηση; Τραγουδιστά; Τραγουδούσε ο αοιδός;

ΟΧΙ, φίλες και φίλοι, ο αοιδός δεν τραγουδούσε. Είμαστε κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι δεν τραγουδούσε. Θα δούμε γιατί. Οι φιλόλογοι που παρέθεσα παραπάνω δεν γνώριζαν ότι ο αοιδός δεν τραγουσούσε; Το γνώριζαν, ασφαλώς και το γνώριζαν. Τότε γιατί μετέφρασαν το άειδε με το τραγούδησε ή το τραγούδα; Είναι απολύτως βέβαιο ότι το άειδε είναι Προστακτική; Ναι, μορφολογικά είναι Προστακτική; Σημασιολογικά όμως είναι; Μπορεί να είναι και κάτι άλλο; Ασφαλώς και μπορεί να είναι; Τι άλλο μπορεί να είναι; Το γνώριζαν αυτό οι μεταφραστές φιλόλογοι;

Η Ιλιάδα είναι έπος, είναι επική ποίηση. Οι έννοιες αυτές μας είναι τόσο οικείες, τόσο συνηθισμένες ώστε δεν κατανοούμε ότι δεν είναι κατανοητές, ότι χρειάζονται μετάφραση. Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε όταν προσπαθούμε να μεταφράσουμε μια πολύ συγγενική γλώσσα, όπως είναι τα αρχαία Ελληνικά. Θεωρούμε ότι οι λέξεις έχουν την ίδια σημασία! Μεταφράζουμε το αμετάφραστο πόλις ως πόλη και διαπράττουμε στυγερό μεταφραστικό έγκλημα. Η μετάφραση δε πόλη-κράτος είναι εξ ίσου εγκληματική. Η λέξη θεός! Δεν την μεταφράζουμε γιατί ο θεός είναι ο θεός. Αλλά εμείς έχουμε κατά νου τον χριστιανικό Θεό, όχι τον αρχαιοελληνικό θεό. Η λέξη θεός δεν μεταφράζεται, δεν μπορούμε να την μεταφράσουμε.

ΤΑ λόγια που έχουν φτερά, τα έπεα πτερόεντα, τα γνωρίζετε. Είναι τα λόγια που φεύγουν πετώντας από το στόμα μας, είναι τα λόγια όταν μιλάμε μεταξύ μας. Τα έπεα (έπη) είναι πληθυντικός της λέξης έπος. Η επική ποίηση είναι ποίηση προφορική, πεζή, είναι προφορική ποιητική αφήγηση. Ο αοιδός μιλούσε, δεν τραγουδούσε! Ας θυμηθούμε τον πρώτο στίχο της Οδύσσειας, για να μας φύγει κάθε αμφιβολία:

Άνδρα μοι έννεπε, μούσα, πολύτροπον

Και εδώ έχουμε το ίδιο μοτίβο. Ο αοιδός διατάζει την μούσα, την θεά, θα δούμε ότι δεν είναι διαταγή, όχι να τραγουδήσει αλλά να αφηγηθεί δυνατά, υψηλόφωνα τις περιπέτειες του Οδυσσέα. Έννεπε (η ρίζα έπ-ος είναι σαφέσταση) σημαίνει μίλα δυνατά, πες μας δυνατά, αφηγήσου μας δυνατά τις περιπέτειες του Οδυσσέα.

ΓΙΑΤΙ όμως, φίλες και φίλοι, στην Ιλιάδα έχουμε το άειδε και στην Οδύσσεια το έννεπε; Υποθέτουμε βάσιμα ότι σημασιολογικά το αείδω και το εννέπω δεν διαφέρουν. Δεν μπορεί την Ιλιάδα ο αοιδός να την αφηγόταν τραγουδιστά και την Οδύσσεια όχι. Είναι αδύνατον.

ΤΗ φράση μιλάει τραγουδιστά την καταλαβαίνουμε. Όταν οι Κύπριοι και οι Ιταλοί μιλάνε, αντιλαμβανόμαστε ότι μιλάνε τραγουδιστά. Και πράγματι έτσι μιλάνε. Οι Κύπριοι μιλάνε τραγουδιστά και βάσιμα εικάζουμε ότι και οι αρχαίοι Έλληνες μιλούσαν κι αυτοί τραγουδιστά. Και μάλιστα από τον 7ο π. Χ. αιώνα μιλούσαν ολοένα και πιο τραγουδιστά λόγω της αύξησης των μακρών φωνηέντων (που προήλθαν από φωνητικές αλλαγές, όπως η συναίρεση –  έπεα >έπη: τα δύο βραχέα ε και α έγιναν ένα μακρό η). Ο αοιδός μιλούσε αλλά μιλούσε τραγουδιστά· δεν τραγουδούσε, μιλούσε –  τραγουδιστά όμως. Αν μπορούσαμε να τον ακούσουμε, θα μας θύμιζε το ρετσιτατίβο της όπερας, όπου ο τρταγουδιστής τραγουδάει αλλά είναι σαν να μιλάει. Η αρχική σημασία του ρήματος αείδω ήταν αυτή: μιλάω τραγουδιστά, αφηγούμαι τραγουδιστά την οργή του Αχιλλέα ή τις περιπέτειες του Οδυσσέα. Επειδή μιλούσε τραγουδιστά κι όταν η επική ποίηση εξέλιπε, το ρήμα απόκτησε τη σημασία του τραγουδώ. Εξ ου και το άδω και το άσμα και η ωδή (αοιδή) και ο ραψωδός (ραψ-αοιδός) και ο χορωδός και ο μελωδός και ο τραγωδός και η τραγωδία και το τραγούδι. Θα μεταφράσουμε σωστά εάν μεταφράσουμε το άειδε με το αφηγήσου τραγουδιστά, θεά. Όχι τραγούδησε!

ΑΦΗΓΗΣΟΥ; Προστακτική; Κατά κανένα τρόπο. Πώς είναι δυνατόν ένας αοιδός να διατάζει τη θεά; Με την Προστακτική εκφράζουμε την κλήση, την ικεσία, την παράκληση, το αίτημα αλλά και την ευχή. Όπως και με την Ευκτική μπορούσαν να εκφράσουν ευγενικά την προσταγή. Από τον Αριστοτέλη μαθαίνουμε (Περί Ποιητικής, 1456b) ότι το άειδε το εξελάμβαναν ως διατύπωση ευχής όχι προσταγής. Ο αοιδός εύχεται, δεν προστάζει. Απλά την ευχή την διατύπωναν και με προσταγή. Την έντονη ευχή, την έντονη επιθυμία. Άρα:  την οργή του Αχιλλέα θα θέλαμε να αφηγηθείς τραγουδιστά, θεά.

ΓΙΑ ποια ευχή, για ποια επιθυμία πρόκειται, φίλες και φίλοι; Και ποια είναι επιτέλους αυτή η θεά; Που βρίσκεται αυτή η θεά;  Πάνω ψηλά στον Όλυμπο;

ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ για τη μούσα, άρα θεά, Καλλιόπη, κόρη του Δία. Από τη στιγμή που είναι θεά δεν μπορεί παρά να είναι προσωποποίηση κάποιας φυσικής δύναμης ή κοινωνικής δεξιότητας ή κοινωνικής διαδικασίας. Ο Ζεύς είναι προσωποποίηση της υπέρτατης φυσικής και κοινωνικής και πολεμικής ισχύος. Κάθε φορά που συναντάτε τη λέξη Ζεύς στην Ιλιάδα, διαβάστε την ως ισχύς και θα δείτε τι εξαίσιο νόημα βγαίνει! Εφόσον έχουμε θεά, θα έχουμε προσωποποίηση κάποιας ισχύος. Ποια είναι αυτή η ισχύς;

Η θεά Καλλιόπη είναι η προσωποποίηση της δεξιότητας του αοιδού να αφηγείται προφορικά και ποιητικά, με ρυθμό και τραγουδιστά ένα έπος, τις πράξεις κάποιου ήρωα. Η δεξιότητα αυτή συνίσταται στην εκμάθηση χιλιάδων λογοτύπων, στερεότυπων εκφράσεων (formulae), εκμάθηση που χρειάζονταν πολλά χρόνια και πολλή προσπάθεια, ώστε ο αοιδός να είναι έτοιμος να αφηγηθεί ένα έπος. Ποιος ήταν ο σκοπός του αοιδού; Να ευχαριστήσει τους ακροατές του, που ήταν στην αρχή αριστοκράτες ποιμένες και μετά γαιοκτήμονες δουλοκτήτες. Να τους παροτρύνει με τον τρόπο του να ταυτιστούν με τους ήρωες του έπους, να δουν στους θεούς τις δικές τους επιθυμίες. Ο αοιδός έπρεπε να αφηγηθεί την ιστορία του με τέτοιο τρόπο ώστε να ευχαριστήσει τους ακροατές του: να εκστασιαστούν με την περιγραφή του πολέμου μέσα από φρικαλέους σκοτωμούς αλλά και να τους κάνει χαμογελάσουν και να γελάσουν. Δεν μπορεί να μην γελούσαν όταν τους αφηγόταν πως η Ήρα εξαπάτησε τον Δία! (ραψωδία Ξ, Διός απάτη). Δεν μπορεί να μην περνούσαν καλά όταν τον άκουγαν να περιγράφει τους αθλητικούς αγώνες! (ραψωδία Ψ, Πατρόκλου άθλα).

Ο αοιδός εύχεται, επιθυμεί (άειδε) να ευχαριστήσει τους απαιτητικούς αριστοκράτες ακροατές του με τη βοήθεια της πείρας του, της δεξιότητας του (θεά) να αφηγείται τα κατορθώματα των ηρώων, των προγόνων των ακροατών του.

ΕΤΣΙ λοιπόν η μετάφραση που θα έβγαζε νόημα και θα γινόταν κατανοητή στον σημερινό αναγνώστη θα ήταν η εξής:

Την οργή του Αχιλλέα,μακάρι, είθε, θα ήθελα θα σας αφηγηθώ τραγουδιστά (άειδε), όπως θέλετε εσείς, όπως σας ευχαριστεί (θεά).

ΝΑ λοιπόν γιατί στην Τσαντιλιάδα μεταφράζω ως εξής τον πρώτο στίχο της Ιλιάδας:

Την τσαντίλα του Αχιλλέα, αφέντες μου, όπως θέλετε εσείς θα αφηγηθώ.

Νομίζω πως είναι κατανοητή, έτσι δεν είναι;

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Η είσοδος στην επικράτεια του ασυνείδητου έχει την δύναμη ενός σιφονιού….

  2. Φίλη paracosmos,

    Πολύ θα σου ήμουν υποχρεωμένος αν βοηθούσες το συνειδητό μου να κατανοήσει κάπως καλύτερα τι θέλεις να πεις και να μη ζει μέσα σε υποψίες που δεν μπορούν ούτε να επιβεβαιωθούν ούτε να αναιρεθούν.

    Τα λέμε

  3. Καλά, όπως θέλεις. Δεν θα τύχει να χαθείς κάποτε στην Αττική οδό, να διασταυρωθούμε και να με ρωτήσεις “ψιτ, νεαρέ, νεαρέ! την έχω περάσει την έξοδο για Δουκίσης Πλακεντίας;”; 🙂

  4. Να εγώ τι κατάλαβα από τις λέξεις: Θεά της Τέχνης μου, Μούσα Καλλιόπη, βόηθα με να διηγηθώ τραγουδιστά στην ομήγυρη αυτή τα σχετικά με τον θυμό του Αχιλλέα…

  5. Αγαπητέ Αθανάσιε.
    Συγχαρητήρια για την ενασχόλησή σου με την μετάφραση του πρώτου στίχου της Ίλιάδας.
    Θα επιθυμούσα να μάθω πως μετά φράζεις τις εξής λέξεις:
    “μήνιν” “άειδε”. “θεά” .
    Εάν η λέξις “θέα” , είχε την έννοια που της δίνουμε σήμερα, ποίο είναι το όνομα αυτής ;Δηλαδή σε ποιά θεά απευθύνεται ο Όμηρος ;
    Προσπαθώ να επιβεβαιώσω την δική μου μετάφραση, η οποία απορρέει από μία εργασία μου που δεν έχω κατοχυρώσει ακόμα με τίτλο: “Το ξεκλείδωμα της Ελληνικής Γλώσσας”
    Με αυτή την εργασία μουσυμπεραίνω, ότι αυτές οι τρείς λέξεις, έχουν πολύ διαφορετικό νόημα, από αυτό που τους αποδίδουν οι Φιλόλογοι.
    Πιστεύω ότι δεν έχουμε να κάνουμε με μεταφραστικό έγκλημα, αλλά με μια μεταφραστική γκάφα.
    Με εκτίμηση
    Βασίλης Σπανός
    Συνταξιούχος Κτίστης οικοδόμος.

  6. Συμφωνώ ότι πρόκειται για μεταφραστικά εγκλήματα. Ωστόσο,και η δική σας μετάφραση απέχει …παρασάγγας.
    Γνωρίζω ποιό είναι το νόημα, αλλά,επιφυλάσσομαι.
    Κατ´ αρχήν πρέπει να καταλάβουμε τον τρόπο που στιχουργούσε ο Όμηρος :

    Ο Όμηρος δεν έδινε προτεραιότητα στην συντακτική σειρά των λέξεων. Την έκρινε επιζήμια. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν.αυτό που θα βοηθούσε τον ακροατή, να αποστηθίσει το αφήγημα.
    Το μέτρον.
    Γιαυτό έπερνε όσες λέξεις χρειαζόταν, επέλεγε αυτές που τον βοηθούσαν να φτιάξει το μέτρον και τις εκφωνούσε με την μετρική σειρά.
    Αυτό σημαίνει ότι για να τον μεταφράσουμε, θα πρέπει να κάνουμε ανάλυση πρώτα και μετά σύνθεση. Μόνο έτσι θα βρούμε άκρη.

    Όσο για το όνομα της θεάς δεν ήταν Καλιώπη την έλεγαν “ανώνυμη”.

    Πάρα πολλές μεταφράσεις λέξεων, θα πρέπει να αλλάξουν. Παραδείγματος χάριν η λέξις “μυρι ´
    Η λέξις δεν είνα αριθμητικό. Είναι επίθετο γένους θηλικού και….μικρό αφήγημα. Είναι η λέξις
    “μυρία-μυρίη”