in από την Ιλιάδα έπος στην Ιλιάδα τραγωδία, οδηγός ανάγνωσης της Ιλιάδας

από την Αχιληΐδα στην Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η Ιλιάδα δεν μας αφηγείται τον Τρωικό πόλεμο, όπως νομίζουμε. Η δράση εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια του πολέμου, προς το τέλος του ένατου έτους ή στις αρχές του δέκατου. Μας αφηγείται ένα σύντομο επεισόδιο πενήντα και μίας (51) ημερών, από τις οποίες οι μέρες της δράσης είναι δέκα, από τις οποίες οι μέρες του πολέμου είναι τέσσερις, με την τρίτη να αρχίζει στο Λ 1 και να τελειώνει στον Σ 241 –  το ένα τρίτο της Ιλιάδας! Αν και δεν μας αφηγείται τον Τρωικό πόλεμο από την αρχή μέχρι το τέλος, ο αφηγητής αναφέρεται συχνά και σε παρελθοντικά γεγονότα και σε μελλοντικά:  γνωρίζουμε ότι την επόμενη χρονιά θα σκοτωθεί ο Αχιλλέας και η Τροία θα καταληφθεί από τους Αχαιούς. Στην ραψωδία Γ μας αφηγείται γεγονότα που θα έπρεπε να είχαν γίνει στο πρώτο έτος, όχι στο ένατο! Οι προύχοντες της Τροίας παρατηρούν τους Αχαιούς από το τείχος και καλούν  την Ελένη να τους πει ποιοι είναι οι αρχηγοί τους!  Ο αφηγητής εγκιβωτίζει γεγονότα του παρελθόντος και του μέλλοντος στο παρόν –  μια γνωστή αφηγηματική πρακτική .

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ και μελετώντας την Ιλιάδα διαπιστώνουμε ότι ο αφηγητής καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να συνδέσει το επεισόδιο της οργής του Αχιλλέα με τον Τρωικό πόλεμο, να το παρουσιάσει ως επεισόδιο αυτού του πολέμου. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το κείμενο αυτό δεν θα έπρεπε να το λέμε Ιλιάδα, μιας και δεν περιγράφει τον Τρωικό Πόλεμο, αλλά Αχιληΐδα. Μήπως η Αχιληΐδα κάποτε δεν είχε καμιά σχέση με τον Τρωικό πόλεμο; Εάν είναι έτσι, κατά τη διάρκεια ποιου πολέμου και πότε ο Αχιλλέας οργίστηκε με τον αρχηγό του γιατί τον αδίκησε, τον πρόσβαλε, αποσύρθηκε από τον πόλεμο, σκοτώθηκε ο φίλος του και πήρε εκδίκηση σκοτώνοντας τον φονιά του;

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι ιστορικά, όπως μας βεβαιώνουν οι αρχαιολόγοι,  οι Τρώες δεν ήταν Έλληνες,  ο πολιτισμός τους δεν ήταν μυκηναϊκός, δεν ήταν ελληνικός, άρα δεν μιλούσαν αρχαία Ελληνικά. Στην Ιλιάδα οι Τρώες είναι Έλληνες, μιλούν ελληνικά, έχουν την ίδια θρησκεία. Ο αφηγητής δεν θα μπορούσε παρά να τους παρουσιάσει ως Έλληνες, αδιαφορώντας για τον πολιτισμό τους, τη θρησκεία τους, τη γλώσσα τους –  όπως οι Ινδιάνοι στα γουέστερν μιλάνε αγγλικά. Θα μπορούσε να είναι έτσι. Θα μπορούσε όμως να συμβαίνει και κάτι άλλο: στο έπος της Αχιληΐδας οι αντίπαλοι να ήταν όντως Έλληνες. Από τη στιγμή που η δράση της Αχιληΐδας μεταφέρθηκε έξω από τα τείχη της Τροίας, οι πραγματικοί Τρώες ήταν καταδικασμένοι να εξαφανιστούν.

ΔΕΝ απαντήσαμε όμως σε ποιο πόλεμο και πότε εκτυλίχθηκε το επεισόδιο της οργής του Αχιλλέα. Και όχι μόνο αυτό αλλά εμφανίστηκε ένα άλλο ερώτημα: γιατί να μεταφερθεί η δράση έξω από τα τείχη της Τροίας; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει να απαντήσουμε σε ένα άλλο. Πού εμφανίστηκε η ηρωική ποίηση και πότε; Εάν βασιστούμε στη γλώσσα της, τότε η απάντηση είναι: στην Ιωνία. Πότε;  Μετά τον Τρωικό πόλεμο, μετά το 1200 π. Χ., κατά τη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων.

ΟΙ απαντήσεις αυτές, φίλες και φίλοι, δεν ισχύουν πια. Διότι υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα:  πώς εξηγούνται τα πολλά στοιχεία της αιολικής διαλέκτου στην κατά τα άλλα ιωνική γλωσσικά Ιλιάδα;  Πώς είναι δυνατόν ο αφηγητής να συνθέτει ταυτόχρονα στην ιωνική και στην αιολική διάλεκτο; Γιατί οι Ίωνες αοιδοί να δανειστούν λέξεις της αιολικής;  Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά έγιναν δυνατές χάριν της διεξοδικής μελέτης των λογοτύπων της Ιλιάδας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Πολλοί ομηριστές κατέληξαν στο εξής συμπέρασμα, που όσο περνάνε τα χρόνια τείνει να γίνει αποδεκτό από όλους και όλες: πολλοί από τους λογότυπους (στερεότυπες εκφράσεις, formulae)  της Ιλιάδας δημιουργήθηκαν πριν, ακόμα και πολύ πριν, το  1200 π. Χ. Αυτό σημαίνει ότι υπήρχε επική ποίηση, προφορική ποιητική αφήγηση, κατά τη διάρκεια της μυκηναϊκής εποχής (1600-1150 π. Χ.). Η Ιλιάδα όμως και η Οδύσσεια, όταν μας περιγράφουν τον μυκηναϊκό κόσμο, μας δίνουν μια εικόνα που δεν έχει καμία απολύτως σχέση με αυτήν που μας δίνουν τα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων. Τι σημαίνει αυτό;  Σημαίνει ότι υπήρχε μεν ηρωική ποίηση  κατά την μυκηναϊκή εποχή, αλλά εκτός της επικράτειας των μυκηναϊκών βασιλείων (Πελοπόννησος, Αττική, Βοιωτία). Πού όμως; 

ΝΑ είναι τυχαίο, φίλες και φίλοι, που ο πρωταγωνιστής του επεισοδίου της οργής και της εκδίκησης κατάγονταν από τη Φθία, σε μια περιοχή που ήταν γνωστή ως Ελλάς, κοντά στη Λαμία;  Καθόλου! Ποια διάλεκτο μιλούσαν εκεί;  Την μυκηναϊκή, την αχαϊκή όπως τη λένε; Όχι, ομιλούσαν την αιολική, πολύ συγγενική με την μυκηναϊκή. Οι μετέπειτα Μυκηναίοι εισέβαλαν στην Νότια Ελλάδα από τις περιοχές της Θεσσαλίας και της Φθιώτιδας, κατέκτησαν τους εκεί πληθυσμούς, ίδρυσαν τα βασίλεια, έχτισαν τα ανάκτορα, τα διοικητικά κέντρα, εγκατέλειψαν τον ποιμενισμό και μαζί με αυτόν και την προφορική ποιητική αφήγηση. Όσοι έμειναν πίσω συνέχισαν να είναι ποιμένες, κυρίως, και να συνθέτουν ηρωική ποίηση, μιας και η σχέση ποιμενισμού και ηρωικής ποίησης είναι στενότατη. Και τη συνέθεταν σε αιολική διάλεκτο.

ΟΤΑΝ αποίκισαν τα μικρασιατικά παράλια, μετά την αποσύνθεση του μυκηναϊκού πολιτισμού, δεν πήραν μαζί τους μόνο υλικά αντικείμενα και ζώα αλλά και την ηρωική ποίηση. Τα μικρασιατικά παράλια όμως τα αποίκισαν και μυκηναίοι, από τη γλώσσα των οποίων προήλθε η ιωνική και η αττική. Οι ομιλούντες την ιωνική άρχισαν να συνθέτουν ηρωική ποίηση αλλά με το πέρασμα του χρόνου η  ιωνική εκτόπιζε την αιολική· πολλοί αιολικοί λογότυποι, χρήσιμοι κατά την σύνθεση, δεν ήταν δυνατόν να εκτοπιστούν και επιβίωσαν.

Ο πόλεμος λοιπόν, κατά την διάρκεια του οποίου ο Αχιλλέας οργίστηκε, αποχώρησε και επέστρεψε για να πάρει εκδίκηση, θα πρέπει να έγινε στη γενέτειρα του Αχιλλέα, μεταξύ δύο γειτονικών λαών. Όταν άρχισαν να αποικίζουν τα μικρασιατικά παράλια, κοντά την Τροία που ήταν ερείπια (ο αποικισμός δεν ήταν ειρηνικός και αναίμακτος, προφανώς), η δράση της Αχιληΐδας μεταφέρθηκε έξω από τα τείχη της Τροίας, κατά τη διάρκεια ενός  Τρωικού πολέμου.

ΕΓΙΝΕ ποτέ αυτός ο πόλεμος, φίλες και φίλοι; Δεν θα μάθουμε ποτέ. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα, το μάθαμε από την αρχαιολογία, μας το επιβεβαίωσαν και τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου, είναι το εξής: κάθε χρόνο οι μυκηναίοι διενεργούσαν ληστρικές επιδρομές στα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου και στα απέναντι μικρασιατικά παράλια. Έφευγαν τον Μάρτιο, όταν φυσάνε νότιοι άνεμοι, και επέστρεφαν φθινόπωρο, όταν φυσάνε βοριάδες. Γιατί να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο μυκηναίοι επιδρομείς να επιχείρησαν να καταλάβουν μια πλούσια πόλη των βορειοδυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας; Μάλλον είναι βέβαιο. Δεν ξέρουμε όμως εάν ήταν μια συνηθισμένη και επαναλαμβανόμενη σε ετήσια βάση επιδρομή ή μια καλά οργανωμένη συμμαχική επιδρομή μυκηναϊκών στρατευμάτων, όπως μας την παρουσιάζει η Ιλιάδα.

ΕΚΕΙΝΟ που μας κινεί την περιέργεια είναι η διάρκεια του πολέμου. Είπαμε ότι οι επιδρομείς έφευγαν το φθινόπωρο. Γιατί; Δεν μπορούσαν να πολεμήσουν και να ζήσουν κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Ξέρετε τι ψοφόκρυο κάνει τον χειμώνα εκεί πέρα; Βροχές, νερά, λασπουριά! Θα ήταν ανόητοι, εάν έμεναν, από τη στιγμή που με ευνοϊκό άνεμο μέσα σε τρεις μέρες έφταναν από την Τροία στη Φθία, σε έξι, το πολύ, στην ανατολική Πελοπόννησο. Η Ιλιάδα όμως μας λέει ότι για εννιά ολόκληρα χρόνια προσπαθούσαν να κατακτήσουν την Τροία και την γύρω περιοχή, ότι τον χειμώνα δεν έφευγαν –  μα γιατί δεν έφευγαν; Μία εξήγηση υπάρχει: η αφήγηση του Τρωικού πολέμου στην Ιλιάδα είναι μια σύμφυρση δύο διαφορετικών πρακτικών: των ετήσιων μυκηναϊκών επιδρομών και της μόνιμης κατάκτησης, του αποικισμού της περιοχής μετά το 1100 π. Χ.

ΚΑΛΑ όλα αυτά, τα παρακάτω όμως ερωτήματα δεν μπορούμε να τα αποφύγουμε:  είμαστε βέβαιοι ότι οι αοιδοί της περιοχής όπου μιλούσαν αιολικά, βόρεια των μυκηναϊκών βασιλείων της Βοιωτίας και της Αττικής, αφηγούνταν την οργή του Αχιλλέα; Πώς μπορούμε να το μάθουμε αυτό;  Γιατί ήταν τόσο δημοφιλής αυτή η ιστορία της οργής;  Στα ερωτήματα αυτά θα απαντήσουμε ένα άλλο πρωινό.

Βρέχει σήμερα, θα ξεκουραστώ. Το φύτεμα του αμπελιού αναβλήθηκε για την Τετάρτη, 15 του μήνα.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. καλημέρα σε όλους μήπως και κανένα μάθημα της κυρα γραμματικής??