in Ιστορία της Φιλοσοφίας

από την ποιμενική (ηρωική) αρετή στην δουλοκτητική αρετή

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η δυτική φιλοσοφία, που συγκροτήθηκε σε ιδιαίτερο πεδίο διανοητικής πρακτικής από το 600 π. Χ μέχρι το 350, ήταν το παράγωγο ενός προβληματισμού της κυρίαρχης τάξης των αριστοκρατών γαιοκτημόνων (δουλοκτητών), ενός πολύπλευρου προβληματισμού που διήρκεσε πολλούς αιώνες, άρχισε περί το 750 π. Χ. και έληξε με τον ιδρυτή της δυτικής φιλοσοφίας, τον Πλάτωνα. Στη συνέχεια βέβαια πήρε άλλες μορφές, ακόμα και κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα (αναλυτική φιλοσοφία, για παράδειγμα). Ο προβληματισμός αυτός καλλιεργούνταν μέσα στα πλαίσια ολιγομελών ανδρικών αριστοκρατικών κύκλων, όπου αφενός συζητούσαν τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ως τάξη και αφετέρου έπιναν, τραγουδούσαν, χόρευαν και ικανοποιούσαν τις πολύμορφες ερωτικές τους επιθυμίες. Από αυτούς τους αριστοκρατικούς κύκλους, από αυτές τις ανδρικές λέσχες,  προήλθαν οι φιλοσοφικές σχολές (αιρέσεις), στις οποίες μια ομάδα ανδρών ζει μόνιμα ή περιστασιακά μαζί, συζητάνε, μελετάνε, γράφουν, διδάσκουν και μαθαίνουν. Όταν λοιπόν λέμε ‘Αναξίμανδρος’, για παράδειγμα, η σκέψη μας πρέπει να πηγαίνει σε μια παρέα πλούσιων και ισχυρών αριστοκρατών, της οποίας ο Αναξίμανδρος ήταν μέλος της. Οι μαρτυρίες για την ύπαρξη αυτών των αριστοκρατικών κύκλων είναι πάρα πολλές αλλά δεν είναι του παρόντος. Θα αποτελέσει ιδιαίτερο κεφάλαιο στη μελέτη μου αλλά προς το παρόν ας αναφέρω τις πιο αξιόλογες πηγές: Ιλιάδα, Οδύσσεια, Αλκαίος, (Πυθαγόρειοι), Πλάτων και Θουκυδίδης. Συγκλονιστικά εξαιρετική περιγραφή μιας παρόμοιας ανδρικής αριστοκρατικής συνεύρεσης είναι το Συμπόσιον του Πλάτωνος. 

Ο βασικός προβληματισμός ήταν αυτό που χαρακτηρίζω ως το ιδιάζον, το κομβικό, το εντονότερο χαρακτηριστικό του δυτικού πολιτισμού, αυτό που τον έκανε να γίνει παγκόσμιος: η επιθυμία της αύξησης της ισχύος. Η επιθυμία αυτή γεννήθηκε από την πανταχού και καθημερινή παρουσία της μείωσης της ισχύος έναντι της φύσης και των αντιπάλων – θα δούμε ποιοι είναι οι αντίπαλοι. Η ισχύς χάνεται, ο πλούτος χάνεται, η φήμη (κλέος) χάνεται, η ζωή χάνεται (θάνατος), η νίκη χάνεται (ήττα) και όλες αυτές οι απώλειες είναι η αλλαγή, η μεταβολή, η κίνηση. Πρόκειται για μια ελαττωματική πραγματικότητα. Ο προβληματισμός περί της απώλειας και της μείωσης της ισχύος πήρε δύο κατευθύνσεις, οι οποίες όχι μόνο δεν απομακρύνονται μεταξύ τους αλλά πολλές φορές, όπως θα δούμε, άλλοτε κινούνται παράλληλα, κοντά η μία με την άλλη, προς την ίδια φορά πάντα κι άλλοτε  διασταυρώνονται. Η μία κατεύθυνση είναι η φιλοσοφία της ισχύος και η άλλη η φιλοσοφία της ευδαιμονίας. Η δεύτερη προέκυψε από τα αδιέξοδα της πρώτης. Αφού η επιθυμία μου δεν μπορεί να ικανοποιηθεί, δεν μπορώ να γίνω πιο ισχυρός από τη φύση και από τους αντιπάλους μου, αυτό που απομένει είναι η ευδαιμονία, η προσωπική ευημερία –  προσοχή, όχι απλά ευτυχία.

ΑΥΤΟΣ που επιθυμεί να γίνει πιο ισχυρός από τη φύση και τους αντιπάλους, ο ισχυρός και πλούσιος αριστοκράτης γαιοκτήμονας,  διαθέτει ένα σύστημα αξιών, ένα κώδικα συμπεριφοράς, τα οποία συνοψίζονται σε μία λέξη: αρετή. Η αρετή είναι ένα πλέγμα ιδιοτήτων. Από το 750 π. Χ. μέχρι το 350 διακρίνουμε δύο πλέγματα ιδιοτήτων, δύο συστήματα αρετής: το ποιμενικό και το δουλοκτητικό.

Η ποιμενική, ηρωική αρετή είναι ένα πλέγμα των εξής ιδιοτήτων: κάλλος, πλούτος, ευγενική καταγωγή και επιτυχία. Πριν τα δούμε κάπως διεξοδικά, ας δούμε και την δουλοκτητική αρετή: σοφία, ανδρεία, δικαιοσύνη και εγκράτεια. Την αποκαλώ δουλοκτητική κυρίως γιατί διαμορφώνεται την εποχή της γενίκευσης της δουλοκτησίας αλλά και γιατί οι φορείς της ήταν δουλοκτήτες αλλά όχι μόνο –  αυτό το όχι  μόνο είναι πολύ σημαντικό, είναι το κλειδί που μας επιτρέπει μα κατανοήσουμε τόσο την δουλοκτητική ηθική όσο και τη γένεση και τα κύρια χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας της ευδαιμονίας.  Αμέσως αμέσως εγείρονται τρία ερωτήματα: γιατί αυτές οι ιδιότητες; Τι είναι η κάθε μία; Και, το σημαντικότερο, γιατί  η ποιμενική αρετή μετεξελίχθηκε σε δουλοκτητική;

ΑΣ εξετάσουμε πρώτα την ποιμενική, ηρωική αρετή. Δύο είναι τα κείμενα στα οποία προσφεύγουμε: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Στο πρώτο, και περισσότερο στο δεύτερο, παρατηρούμε ότι αυτή η αρετή και εξυμνείται και αποκηρύσσεται, εντοπίζοντας έτσι τα πρώτα στοιχεία της δουλοκτητικής αρετής. Τι είναι το κάλλος; Το κάλλος είναι η σωματική εμφάνιση: εάν την έχεις , έχεις αρετή –  εάν δεν την έχεις, δεν έχεις αρετή. Κάλλος είναι να είσαι ψηλός, γεροδεμένος, με σωματική δύναμη, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προσώπου, με μακριά (ξανθά) μαλλιά και γενειάδα. Οι περισσότεροι αρχαίοι Έλληνες άνδρες, γύρω στο 80% των ανδρών,  ήταν κοντοί, όχι πάνω από 70 κιλά, δεν είχαν τα προσωπικά χαρακτηριστικά των αρίστων, των πλούσιων αριστοκρατών, λόγω επιμειξίας, είχαν μαλλιά και γενειάδα αλλά από το 400 π. Χ. άρχισαν να τα κόβουν. Οι έχοντες κάλλος, αρετή δηλαδή, έμοιαζαν πολύ με τους Βίκιγκς –  δεν είναι δική μου σκέψη αυτή αλλά το πόρισμα μιας συγκριτικής μελέτης των σωζόμενων προτομών φιλοσόφων, πολιτικών, ρητόρων και ιστορικών. Εάν έχεις κάλλος, είσαι καλός, είσαι άριστος, έχεις αρετή.

Η δεύτερη ιδιότητα είναι ο πλούτος, ο οποίος εξασφαλίζει και ισχύ.  Αρετή έχεις μόνο εάν είσαι πλούσιος –  εάν δεν είσαι, δεν έχεις αρετή. Και μιας και πλούσιοι ήταν μόνο το 20%, το 80% ήταν φτωχοί έως πάρα πολύ φτωχοί έως εξαθλιωμένοι (ακτήμονες, θήτες).  Το 80% του ανδρικού πληθυσμού δεν ήταν άριστοι, δεν είχαν αρετή. Η τρίτη ιδιότητα είναι η ευγενική καταγωγή: να έχεις πλούτο, να έχεις κάλλος και να κατάγεσαι από αριστοκράτη ευγενή. Εάν δεν έχεις ευγενική καταγωγή, δεν έχεις κάλλος. Εάν είσαι γιος αρίστου, πλούσιου και καλού, θα έχεις κι εσύ αρετή, διότι θα έχεις και κάλλος και πλούτο. Το 80% των ανδρών ήταν φτωχοί, δεν είχαν κάλλος, άρα δεν ήταν ευγενικής καταγωγής, άρα δεν ήταν άριστοι, δεν είχαν αρετή. Τέλος, λόγω της μόνιμης απειλής της μείωσης της ισχύος, δεν αρκεί να έχεις κάλλος, να είσαι πλούσιος και ευγενικής καταγωγής, πρέπει να μπορείς να αυξάνεις τον πλούτο και άρα και την ισχύ: η αύξηση αυτή λέγεται επιτυχία. Εάν χάσεις τον πλούτο, μπορεί να έχεις κάλλος και ευγενική καταγωγή, δεν θα έχεις επιτυχία, άρα δεν θα έχεις και αρετή, δεν θα είσαι άριστος. Θα είσαι ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης, ένας πλούσιος που υποβιβάστηκε στην κατάσταση του μικροκαλλιεργητή, ή και του ακτήμονα. Δεν θα ανήκεις στην τάξη των αρίστων, δεν θα ανήκεις πια στην κυρίαρχη τάξη, δεν θα είσαι Κύριος. Όταν θα εξετάσουμε το ζήτημα της απώλειας της ισχύος, θα δούμε διεξοδικά και την απώλεια του πλούτου (κατάτμηση της γης).

Η ποιμενική αρετή αντικαταστάθηκε από την δουλοκτητική. Τώρα, αρετή έχει αυτός που έχει ανδρεία, σοφία, δικαιοσύνη και εγκράτεια. Κι ας είναι φτωχός, δεν έχει κάλλος, δεν έχει ευγενική καταγωγή, δεν έχει επιτυχία: ο Σωκράτης! Πάμπτωχος, πανάσχημος, ταπεινότατης καταγωγής, η προσωποποίηση της αποτυχίας! Θα τα δούμε πιο διεξοδικά αύριο. Θα δούμε επίσης τους λόγους της μετεξέλιξης της ποιμενικής  αρετής σε δουλοκτητική, την εμφάνιση της φιλοσοφίας της ευδαιμονίας. Η μετεξέλιξη αυτή έχει πολύ μεγάλη σχέση με τη συγκρότηση της δυτικής φιλοσοφίας στην αρχαϊκή Ελλάδα και αυτός είναι και ο λόγος που μας κεντρίζει το ενδιαφέρον και την προσοχή.

 

 

 

 

Σχολιάστε ελεύθερα!