in Ιστορία της Φιλοσοφίας

η προέλευση του φιλοσοφικού στοχασμού στην αρχαϊκή Ελλάδα (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΔΩ και μερικά χρόνια ετοιμάζω, και θα ετοιμάζω για τα επόμενα πέντε, μια μελέτη με αντικείμενο την προέλευση (τη γένεση, την καταγωγή, τις ρίζες, τις αρχές, τις απαρχές, τα θεμέλια, τη συγκρότηση) της φιλοσοφίας, του φιλοσοφικού στοχασμού, που εμφανίστηκε κατά τον 6ο π. Χ. αιώνα στην αρχαϊκή Ελλάδα, στην Ιωνία και κατόπιν στις αποικίες της Νότιας Ιταλίας και Σικελίας. Σήμερα και τις επόμενες μέρες θα εκθέσω μια summa, μια σύνοψη των εργασιών μου, μια γενική εικόνα της μελέτης και θα το κάνω γιατί μπορεί να τα τινάξω πριν προλάβω να την ολοκληρώσω, οπότε ας μείνει η μαγιά, ας μείνει ο προβληματισμός μου.

ΕΜΑΘΑ πρόσφατα ότι σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης (Ιταλίας, Γερμανίας, Ισπανίας, Γαλλίας και Πολωνίας) εδώ και καμιά εικοσαριά χρόνια υπάρχει μια αναστάτωση, ένας διανοητικός ενθουσιασμός, μια πυρετώδης εργασία που έχει αντικείμενο την προσωκρατική φιλοσοφία. Εκδίδονται νέα αποσπάσματα, μονογραφίες, μελέτες, έρευνες, άρθρα, λεξικά –  γίνεται ψιλοχαμός. Η άρρητη επιθυμία πίσω από αυτές τις εργώδεις προσπάθειες είναι η επιθυμία της διατύπωσης μιας θεωρίας για την προέλευση της δυτικής φιλοσοφίας. Δυστυχώς, λόγω αφραγκίας. λόγω έλλειψης χρόνου, λόγω του χαοτικού μου χαρακτήρα (αφήνω το ένα και πιάνω το άλλο) και βέβαια λόγω γλωσσομάθειας δεν μπορώ να παρακολουθήσω αυτή την αναστάτωση –  το μόνο που μπορώ να παρακολουθήσω είναι πώς αυτές τις μέρες μεγαλώνει το σπανάκι, τα μπρόκολα και άλλα λαχανικά.

ΘΑ παραθέσω μόνο ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ενώ η συλλογή αποσπασμάτων των Diels-Kranz, η πρώτη έκδοση της οποίας έγινε το 1903, περιλαμβάνει 59 κείμενα (μαρτυρίες) για τον Θαλή τον Μιλήσιο, ο πρώτος τόμος της συλλογής  Die Milesier είναι αφιερωμένος στον Θαλή (Βερολίνο, 2009) και περιέχει 592 μαρτυρίες! Αντιλαμβάνεστε τι γίνεται! Όμως! Από όσο γνωρίζω, δεν υπάρχει ακόμα μια συνθετική εργασία με αντικείμενο την προέλευση, τη συγκρότηση του φιλοσοφικού στοχασμού στην αρχαϊκή Ελλάδα. Ακόμα κι αν υπάρχει, δεν νομίζω ότι θα έχει καταφέρει πολλά πράγματα, να μας διαφωτίσει δηλαδή πλήρως για τη διαδικασία συγκρότησης της φιλοσοφίας. Μπορεί να κάνω λάθος αλλά θα δείξω ευθύς αμέσως ότι μάλλον δεν κάνω λάθος. Που βασίζεται αυτή η σχεδόν βεβαιότητά μου;

ΗΔΗ από τον 19ο αιώνα, πιθανότατα και πιο νωρίς, είχε διατυπωθεί μια θεωρία, η οποία όσες και αναθεωρήσεις και εκδοχές κι αν εμφάνισε, επικράτησε και επικρατεί και σήμερα. Από αυτή τη θεωρία, και την μεθοδολογία που λανθάνει,  δεν έχει απομακρυνθεί κανένας και καμία. Θα σας την εκθέσω πολύ σύντομα, με τρεις προτάσεις 1. Όλοι οι άνθρωποι έχουν μια έφεση προς τη φιλοσοφία. 2. Τον 60 π. Χ. αιώνα, οι αρχαίοι Έλληνες, ένας λαός προικισμένος με πολύ ιδιαίτερα χαρίσματα (η ελληνική ιδιαιτερότητα!) [3] απομακρύνθηκε από τον μύθο, από τις προσωποποιήσεις, τις μεταφορές, από τη θρησκεία  και άρχισε να χρησιμοποιεί έννοιες και επιχειρήματα. Δεν είναι του παρόντος να εκθέσω διεξοδικά την επικρατούσα  θεωρία και τις διάφορες εκδοχές της αλλά δεν κρατιέμαι, δεν μπορώ να μην παραθέσω μερικές προτάσεις ενός ιστορικού της φιλοσοφίας, φίλα προσκείμενου στον μαρξισμό, σε κάποιο μαρξισμό τέλος πάντων, χυδαιότατο οπωσδήποτε, για να σας σηκωθεί η τρίχα κάγκελο. Αντιγράφω από την Εισαγωγή στη Φιλοσοφία του Χ. Θεοδωρίδη, που εκδόθηκε το 1945:

‘. . . η φιλοσοφία είναι κάτι πολύ απλό, κάτι πολύ κοντά στον άνθρωπο. Αναβλίζει από τη ανθρώπινη φύση. . .γεννήθηκε από τον αγώνα του ανθρώπου να βάλει τάξη στον κόσμο όπου ζει, να καταλάβει τη φύση και τη δύναμη αυτών που τον τριγυρίζουν. . . .(σελ. 1)

. . .όταν λέμε φιλοσοφία,  εννοούμε την διανοητική εργασία που έκαναν ορισμένοι λαοί και σε δυο χωριστές εποχές, οι αρχαίοι Έλληνες και λίγο οι Ρωμαίοι στην αρχαιότητα, οι λαοί της Δυτικής Ευρώπης στους νέους χρόνους. Οι άλλοι λαοί του αρχαίου κόσμου κι  οι σημερινοί που στέκονται έξω από τη στενή σχετικά περιοχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν πήραν αξιόλογο μέρος στο διανοητικό δούλεμα, που το λέμε φιλοσοφία. Στην αρχαιότητα μια δυνατή φυλή, οι Έλληνες, έκαναν τον τιτανικό αγώνα να υποτάξουν το κοσμικό θαύμα με τη νόηση’ (σελ. 25).

ΑΥΤΗ είναι σε γενικές γραμμές η επικρατούσα θεωρία, η οποία έχει αναθεωρηθεί πολλές φορές μέσα σε δύο αιώνες, με αποτέλεσμα να υπάρχει μια πληθώρα εκδοχών και παραλλαγών. Γιατί όμως από τον μύθο περάσαμε στον λόγο, στη σκέψη, στις έννοιες, στα επιχειρήματα; Κάτω από ποιες συνθήκες συνέβη αυτό, ποιες ήταν οι προϋποθέσεις που επέτρεψαν αυτή την εξέλιξη; Στα ερωτήματα αυτά δεν έχουν διατυπωθεί απαντήσεις γενικά αποδεκτές αν όχι από όλους μα έστω από πολλούς ή λίγους, δεν υπάρχει δηλαδή μια θεωρία γενικά αποδεκτή που να μας εξηγεί την γένεση της φιλοσοφίας. Και δεν υπάρχει διότι είναι πάρα πολύ δύσκολο οι ακαδημαϊκοί να απομακρυνθούν από την επικρατούσα  θεωρία, η οποία έχει γίνει παράδοση πια, ακαδημαϊκή παράδοση.

ΥΠΑΡΧΕΙ τρόπος, υπάρχει δυνατότητα να απομακρυνθούμε από τις αλυσίδες της ακαδημαϊκής παράδοσης;  Ασφαλώς και υπάρχει. Τι απαιτείται, φίλες και φίλοι; Απαιτείται να σκεφτούμε πολύ απλά, πάρα πολύ απλά. Τι σημαίνει σκέφτομαι απλά, πάρα πολύ απλά; Σημαίνει ότι θέτω υπό διερεύνηση όλες τις παραδεδομένες και αυτονόητες παραδοχές. Σημαίνει ότι διατυπώνω ερωτήματα πάνω σε όλα τα αυτονόητα.

ΑΣ αρχίσουμε από τα δύο πρώτα, λογικά και χρονικά, αυτονόητα. Το πρώτο:  Οι Αρχαίοι Έλληνες έθεσαν τα θεμέλια, επινόησαν τη φιλοσοφία. Είμαστε σίγουροι γι αυτήν την απόφανση, έτσι δεν είναι; Έτσι είναι. Ποιος μπορεί να αμφιβάλει; Κανένας και καμία. Αμ δεν είναι έτσι! Τι εννοούμε όταν λέμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσόφησαν; ΌΛΟΙ οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσόφησαν; Τι εννοούμε όταν λέμε αρχαίοι Έλληνες; Περιλαμβάνουμε τους άνδρες, τις γυναίκες και τα παιδιά, φτωχούς και πλούσιους, νέους και γέρους; Ρωτάω, κι όταν ρωτάω, περιμένω απαντήσεις, διότι όταν με ρωτούν απαντάω: ή λέω την γνώμη μου ή λέω ‘δεν ξέρω’. Δεν είναι κακό να μη ξέρεις. Τι εννοούμε λοιπόν όταν λέμε αρχαίοι Έλληνες; Οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσόφησαν; Είμαστε βέβαιοι ότι αυτοί που φιλοσόφησαν ήταν ελάχιστοι, ελαχιστότατοι. Εάν από το 550 μέχρι το 350 π. Χ., από τον Θαλή μέχρι και τον Αριστοτέλη, έζησαν στην Ελλάδα μερικά εκατομμύρια άνθρωποι, είναι βέβαιο ότι από αυτούς καμιά πενηνταριά, και πολλούς λέω, ο αριθμός είναι πολύ πρόχειρος, ήταν οι φιλόσοφοι. Και δεν ήταν γενικά και αόριστα άνθρωποι, ήταν άνδρες. Να είναι άραγε τυχαίο ότι στην αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης φιλόσοφος (Ηράκλειτος, απ. 35) διαβάζουμε τη φράση φιλοσόφους άνδρας!Γιατί ήταν άνδρες και γιατί ήταν τόσο λίγοι; Γιατί δεν φιλοσόφησαν οι γυναίκες; Δεν περιλαμβάνονται αυτές στους αρχαίους Έλληνες; Και ποιοι ήταν αυτοί οι ελάχιστοι άνδρες; Εννοώ, ποια ήταν η κοινωνική τους καταγωγή και θέση; Ασχολήθηκαν με την πολιτική ή όχι;

ΤΟ δεύτερο: ο Θαλής ήταν ο πρώτος φιλόσοφος. Υπάρχει καμιά αμφιβολία;  Όχι, δεν υπάρχει. Αλήθεια; Ήταν φιλόσοφος ο Θαλής; Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων είχαν επίγνωση ότι ήταν φιλόσοφοι, μπορούσαν να πουν, είμαι φιλόσοφος. Μπορούσε να πει κάτι τέτοιο ο Θαλής;  Δεν νομίζω. Είμαστε βέβαιοι ότι γνωρίζουμε, κατανοούμε τη λέξη φιλόσοφος; Δε νομίζω. Θα πρέπει να ξανακοιτάξουμε τους όρους σοφός, σοφία, φίλος, φιλείν την σοφίαν, φιλόσοφος και φιλοσοφώ και αυτό το κάνω σε ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της εργασίας μου. Είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσουμε τη σημασία αυτών των όρων. Τους μεταχειριζόμαστε με τη σημασία που έχουν τώρα, όχι με τη σημασία που είχαν τότε! Νομίζετε ότι η λέξη φίλος σήμαινε ότι και σήμερα; Κάνετε λάθος, αν το νομίζετε. Οι λέξεις φίλος και σοφός δεν μεταφράζονται –  μόνο να αποδοθούν περιφραστικά μπορούμε.

ΟΙ φιλόσοφοι άνδρες ήταν πλούσιοι, ισχυροί, αριστοκρατικής καταγωγής, με πολιτική δράση –  ο Θαλής ήταν κολλητός με τον βασιλιά της Λυδίας Κροίσομ συνομιλούσαν. Και ήταν και διάσημοι, είχαν μεγάλη φήμη όχι στο λαό αλλά μέσα στα πλαίσια της άρχουσας τάξης, μεταξύ των ισχυρών και πλούσιων γαιοκτημόνων. Η φήμη τους επεκτάθηκε στη σύγχρονη εποχή. Ξέρουμε πιο πολλούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας παρά πολιτικούς ή ‘λογοτέχνες’. Ποιος δεν ξέρει τι ήταν ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης;

ΠΟΥ μας οδηγεί αυτό το μονοπάτι της προσβολής των αυτονόητων παραδοχών; Δεν είναι το μόνο, βρήκα και άλλα, θα τα περπατήσουμε,  και όλα καταλήγουν στο ίδιο σημείο: στην Κυριαρχία των ισχυρών και πλούσιων δουλοκτητών γαιοκτημόνων και όχι μόνο. Αλλά κυρίως αυτών. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τη γένεση της φιλοσοφίας στους αρχαϊκούς χρόνους πρέπει εστιάσουμε την προσοχή μας και το ενδιαφέρον μας και τις έρευνες μας πάνω στην αρχαία ελληνική Κυριαρχία. Τι σημαίνει αυτό θα το εξετάσουμε αύριο. Αυτοί που φιλοσόφησαν ήταν κάποιοι, λίγοι, μερικοί Κύριοι από τους πολλούς Κυρίους.

Θα συνεχίσω αύριο με τις προϋποθέσεις και μεθαύριο με τις συνθήκες  γένεσης της φιλοσοφίας.

Σχολιάστε ελεύθερα!