φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΑΠΟ το 175ο μέχρι και το 1980 οι ιστορικοί της αρχαίας Ελλάδας σχημάτισαν μια εικόνα, την οποία μπορούμε να περιγράψουμε συνοπτικά ως εξής: στην αρχαία Ελλάδα, την αρχαϊκή και κλασική εποχή, συνέβη ένα θαύμα, το ελληνικό θαύμα, από ένα ευφυή λαό. Υπήρξαν κάποιες ενστάσεις και επιφυλάξεις αλλά παραχώθηκαν και καταχωνιάστηκαν. Απωθήθηκαν, θα έλεγα. Μετά το 1980 αυτές οι ενστάσεις και οι επιφυλάξεις ήρθαν στην επιφάνεια και μελετήθηκαν, διότι το ισχύον μοντελάκι του ευφυούς λαού που κάνει θαύματα μπάζει από παντού. Πάρα πολλά ζητήματα έμεναν αδιευκρίνιστα, έως και μυστηριώδη.
ΑΠΟ το 2000 περίπου και μετά γίνεται το έλα να δεις. Όλα αυτά τα ζητήματα μελετώνται και επανεξετάζονται και η ειδίκευση είναι τόση και τέτοια, τα άρθρα και οι μελέτες είναι τόσες και τέτοιες που δύσκολα πια μπορούμε να τις παρακολουθήσουμε. Ομολογούν λοιπόν οι ιστορικοί και οι μελετητές ότι, λόγου χάριν, τα ζητήματα της πόλεως και της δημοκρατίας, τα κομβικά ζητήματα, δεν τα έχουμε κατανοήσει ακόμα, παραμένουν μυστήριο. Και θα παραμένουν μυστήριο, για μεθοδολογικούς κυρίως λόγους. Οι μελετητές και οι ερευνητές εστιάζουν την προσοχή τους στο ζήτημα που τους ενδιαφέρει, ανακαλύπτουν νέες πηγές, μαρτυρίες σε κείμενα, επιγραφές και άλλες και προσπαθούν να κατανοήσουν το υπό εξέταση ζήτημα απομονώνοντάς το από τα άλλα. Είναι ένας δρόμος που οδηγεί σε αδιέξοδο.
ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ μια άλλη μέθοδος:η διατύπωση μιας θεωρίας που να ενσωματώνει και να εξηγεί όλα τα ακατανόητα σήμερα ζητήματα. Αυτή τη μέθοδο ακολουθώ. Όταν θα είμαι έτοιμος, σκέφτομαι να εκθέσω την θεωρία μου συνοπτικά σε ένα μικρό βιβλιαράκι. Σήμερα θα ασχοληθώ με το ζήτημα της δημοκρατίας (πάντα σε πλάγια για να παραπέμπω στην αθηναϊκή δημοκρατία· δεν υπάρχει δημοκρατία χωρίς επιθετικό ή επιθετικούς προσδιορισμούς, ας μην το ξεχνάμε). Θα εκθέσω τα ερωτήματα που εγείρονται· θα προετοιμάσω έτσι ένα άλλο πρωινό σημείωμα, όπου θα εκθέσω άκρως συνοπτικά τη θεωρία μου.
Η πρώτη παρατήρηση, το πρώτο ερώτημα. Δεν υπάρχει αρχαία ελληνική δημοκρατία, υπάρχει αθηναϊκή δημοκρατία. Διότι η δημοκρατία εμφανίστηκε μόνο στην αρχαία Αθήνα: ουδεμία άλλη ελληνική πόλις (δεν σημαίνει πόλη, μην ξεχνιόμαστε!) την γνωρίζει. Κάποιες την μιμήθηκαν αλλά για πολύ μικρά χρονικά διαστήματα. Και το ερώτημα είναι εύλογο: γιατί υπήρξε δημοκρατία μόνο στην αρχαία Αθήνα και πουθενά αλλού; Από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, αυτό το ερώτημα δεν έχει τεθεί. Και αφού υπήρξε για δύο αιώνες, γιατί παρήκμασε και εξαφανίστηκε;
ΠΡΙΝ καθιερωθεί ο όρος δημοκρατία, υπήρχε ο όρος ισονομία. Τι δηλώνουν οι έννοιες ισονομία και δημοκρατία; Είμαστε βέβαιοι ότι γνωρίζουμε; Δεν είμαστε! Να κι ένα άλλο που δεν έχει τεθεί επίσης: γιατί η δημοκρατία εμφανίζεται το 508 π. Χ. και όχι το 590 ή το 650 ή το 730; Δεν μπορεί, θα υπάρχει κάποια εξήγηση. Να ένα άλλο: γιατί οι ιδρυτές, οι επινοητές της δημοκρατίας ήταν οι πλουσιότεροι και οι ισχυρότεροι αριστοκράτες γαιοκτήμονες δουλοκτήτες; Κλεισθένης, Εφιάλτης, Περικλής. Δεν θυμάμαι το γένος του Εφιάλτη αλλά οι άλλοι δύο ανήκαν στο ισχυρότερο και πλουσιότερο γένος της αρχαίας Αθήνας, στο γένος των Αλκμεωνιδών! Άλλο ένα:Τι ήταν η επινόηση της δημοκρατίας, υποχώρηση των αριστοκρατών ή παραχώρηση; Αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν σε κάποιο κίνημα των μικροκαλλιεργητών ή πήραν την πρωτοβουλία να κάνουν παραχωρήσεις; Γιατί να το κάνουν αυτό;
ΤΙ έκανε το ευφυέστατο, διορατικότατο, πανουργότατο και ισχυρότατο γένος των Αλκμεωνιδών, που έραβε και ξήλωνε στην αθηναϊκή κοινωνία, μέσω του Κλεισθένη, με την αναδιοργάνωση της φυλετικής κοινωνίας; Κατάργησε την εσωστρέφεια των μεμονωμένων οικογενειών, γενών και φυλών; Αναδιοργάνωσε τον στρατό με κριτήριο την αύξηση της ισχύος της πόλεως, άρα των ισχυρών αριστοκρατικών γενών;
ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ με βεβαιότητα ότι η αθηναϊκή κοινωνία ήταν μια πολεμική κοινωνία, μια κοινωνία που πολεμούσε κάθε χρόνο. Εμείς νομίζουμε ότι υπήρξε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, κάποιοι άλλοι και στα ενδιάμεσα υπήρχε ειρήνη. Τεράστιο και ολέθριο λάθος. Από το 500 μέχρι το 400, δεν πολέμησαν δύο ή τρία χρόνια αλλά αυτό επειδή δεν υπάρχουν μαρτυρίες! Να έχει κάποια σχέση η γένεση της δημοκρατίας με τον πολεμικό χαρακτήρα της αθηναϊκής κοινωνίας (όλες οι ελληνικές πόλεις ήταν πολεμικές κοινωνίες); Γιατί πολεμούσαν κάθε χρόνο;
ΠΩΣ μπορούσαν και πολεμούσαν κάθε χρόνο, ποιοι καλλιεργούσαν τα χωράφια; Μπορούσαν και πολεμούσαν κάθε χρόνο γιατί είχαν δούλους, αυτοί παρήγαγαν τον κοινωνικό πλούτο. Ο πόλεμος έφερνε δούλους και η ύπαρξη της δουλείας επέτρεπε στους πολίτες να πολεμούν! Και ερωτώ: να έχει κάποια σχέση η ύπαρξη της δουλείας με τη γένεση της δημοκρατίας;
Η αθηναϊκή κοινωνία ήταν μια κοινωνία παραγωγής ακτημόνων (θητών, μεροκαματιάρηδων). Από που προέρχονταν οι ακτήμονες, πώς γίνονταν ακτήμονες; Να έχει άραγε κάποια σχέση ο μηχανισμός παραγωγής ακτημόνων με τη γένεση της δημοκρατίας;
Η αθηναϊκή δημοκρατία έχει χαρακτηριστεί ως άμεση ή συμμετοχική δημοκρατία. Δηλαδή συμμετείχαν όλοι οι πολίτες στη συζήτηση της Εκκλησίας του δήμου που συνέρχονταν στην Πνύκα, κοντά στην Ακρόπολη. Εάν συμμετείχαν όλοι, πώς μπορούσαν να συζητήσουν 42.000 πολίτες στην καλύτερη εποχή της αρχαίας Αθήνας; Χωράει η Πνύκα 42.000 ανθρώπους; Ούτε 3.000. Στην Εκκλησία του δήμου μαζεύονταν συνήθως το πολύ 1.500 άτομα, ενώ ελάχιστες φορές η καλύτερη επίδοση ήταν 6.000! Γιατί αυτή η τεράστια αποχή; Δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να παρευρεθούν;
ΤΙ θέματα συζητούσαν στη συνέλευση του δήμου; Υπήρχαν πολλά, που αφορούσαν το σύνολο της κοινωνίας ή μόνο ένα; Ποιο να ήταν αυτό, εάν ήταν ένα; Εάν αυτοί που πήγαιναν ήταν οπλίτες, δηλαδή πολεμιστές, δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι θα συζητούσαν κυρίως μόνο θέματα πολέμου, κήρυξης ή μη;
ΣΤΗΝ Ιλιάδα υπάρχει μια στρατιωτική, ηρωική, ποιμενική δημοκρατία· οι ηγέτες συζητούν μεταξύ τους το βράδυ, παίρνουν αποφάσεις και τις ανακοινώνουν το πρωί στους στρατιώτες για να επικυρώσουν ή μη τις αποφάσεις τους. Εάν δεν τις επικύρωναν, έπεφτε ράβδος (ραψωδία Β, όπου ο Οδυσσεύς δέρνει ανηλεώς τον Θερσίτη). Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ της ποιμενικής, ηρωικής στρατιωτικής δημοκρατίας και της αθηναϊκής; Μπορούμε να εντοπίσουμε κοινά χαρακτηριστικά;
ΑΥΤΑ είναι, φίλες και φίλοι, τα ερωτήματα τα σχετικά με την αθηναϊκή δημοκρατία. Μερικά είναι καινοφανή, μερικά παραδοσιακά. Μπορούμε και πώς να απαντήσουμε σε όλα αυτά ταυτόχρονα; Μπορούμε να διατυπώσουμε μια θεωρία που να τα ενοποιεί και να τα εξηγεί;
ΝΑΙ, νομίζω ότι μπορούμε. Θα την διατυπώσω αύριο το πρωί.
Σχολιάστε ελεύθερα!