in θεωρία κομμουνισμού, θεωρία επανάστασης, κοινωνικός πόλεμος

πότε και πώς έφτασα στη θεωρία του ζωντανού (εμμενούς) κομμουνισμού

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η θεωρία του ζωντανού (εμμενούς) κομμουνισμού διαμορφώθηκε στην Αθήνα την τριετία 1988-1991, όταν κατέρρεε ο υπαρκτός σοσιαλισμός. Ήταν το αποτέλεσμα μιας δεκάχρονης διαδικασίας, κατά την οποία έθεσα στον εαυτό μου πολλά ερωτήματα στα οποία δεν μπορούσα να απαντήσω. Ο μόνος τρόπος να απαντηθούν ήταν η θεωρία του ζωντανού κομμουνισμού, τον οποίο μέχρι πριν δυο τρία χρόνια αποκαλούσα εμμενή, δηλαδή αυτόν που υπάρχει, υπήρχε και θα υπάρχει. Κάποιος φίλος (ο Παντελής) μού επισήμανε ότι ο όρος ζωντανός είναι και πιο κατανοητός και πιο εύστοχος και τον υιοθέτησα. Κατόπιν, ένας άλλος φίλος πρότεινε και το ‘γλεντζέδικος’, που κι αυτόν τον υιοθέτησα και τον χρησιμο-ποιώ.

ΟΤΑΝ ήμουν φοιτητής, το 1976 στην Αθήνα, στη Φιλοσοφική, είχα ενταχθεί στη φοιτητική παράταξη του μαοϊκού ΕΚΚΕ (Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδας) αλλά αρχές του 1978 έφυγα και άρχισα να διαβάζω – Μαρξ, αναρχικά κείμενα, αργότερα Σχολή της Φραγκφούρτης και άλλα. Ένα από τα ζητήματα που μας απασχολούσαν τότε ήταν εάν η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα ήταν κομμουνιστικές κοινωνίες. Τασσόμουν με αυτούς που υποστήριζαν ότι δεν ήταν κομμουνιστικές. Τι είναι λοιπόν μια κομμουνιστική κοινωνία; Υπάρχει κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής; Πότε και πώς θα υπάρξει κομμουνισμός; Μια κομμουνιστική κοινωνία θα σχηματιστεί πάρα πολύ γρήγορα ή θα είναι μια μακροχρόνια διαδικασία; Εάν θα είναι μια μακροχρόνια διαδικασία, τότε ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής, ο κομμουνισμός θα συνυπάρχει με άλλους τρόπους παραγωγής, όπως συμβαίνει σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό – αυτό είναι ένα από τα κρίσιμα σημεία της θεωρίας του Μαρξ. Εάν είναι έτσι, τότε ο καπιταλισμός θα συνυπάρχει με τον κομμουνισμό – ο πρώτος θα συρρικνώνεται, θα μαραζώνει, μαζί με το καπιταλιστικό Κράτος, και θα διευρύνεται ο κομμουνισμός.

Ο Μαρξ είχε γράψει για τον κομμουνισμό αλλά λίγα και ευκαιριακά. Αλλά εάν το ‘Κεφάλαιο’ ανατέμνει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, δεν θα πρέπει να υπάρξει και κάτι ανάλογο για τον κομμουνισμό; Γιατί δεν υπήρξε, γιατί δεν υπάρχει; Δεν έχει υπάρξει γιατί ο κομμουνισμός είναι κάτι που αφορά το μέλλον, είναι κάτι που θα γίνει κι αυτός είναι ο λόγος που, πέρα από κάποιες γενικού και αποφθεγματικού περιεχομένου διατυπώσεις, δεν γνωρίζουμε τι είναι κομμουνισμός. Ο κομμουνισμός είναι ένα όραμα, ένα πρόταγμα, μια προσδοκία, μια ελπίδα ή μια βεβαιότητα; Θα συμβεί οπωσδήποτε ή υπάρχει το ενδεχόμενο να μην συμβεί ποτέ;

ΤΟΤΕ φιλοδοξούσα να γίνω αρχαιολόγος και στο δεύτερο έτος ακολούθησα το Αρχαιολογικό Τμήμα. Με ενδιέφερε η προϊστορική αρχαιολογία και συγκεκριμένα η νεολιθική των αυτόνομων αγροτικών κοινοτήτων. Ο Ένγκελς και η Ρόζα Λούξεμπουργκ, και άλλοι πριν αυτούς, που δεν ήταν μαρξιστές,  είχαν διατυπώσει την άποψη ότι πολλές κοινωνίες στο απώτατο παρελθόν ήταν κομμουνιστικές, χωρίς τάξεις, χωρίς κράτος, χωρίς Κυριαρχία, χωρίς αρπαγή ενός μέρους του συλλογικά παραγόμενου κοινωνικού πλούτου από μια μειονότητα. Οι νεολιθικές κοινότητες ήταν κομμουνιστικές. Και πριν από αυτές; Η εποχή των τροφοσυλλεκτικών ομάδων, που η διάρκειά της καλύπτει τα πρώτα 90.000 χρόνια της ανθρώπινης κοινωνίας, ήταν κι αυτή κομμουνιστική! Άρα, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι από τα 100.000 χρόνια της ανθρώπινης ύπαρξης, τα 95.000 ήταν μια εποχή κομμουνισμού! Και αναρωτήθηκα: πρώτον, εξαφανίστηκε ο κομμουνισμός, δεν επιβιώνει τίποτα απολύτως;  Και δεύτερον: πώς εξαφανίστηκε, τι συνέβη; Και τρίτον: ο κομμουνισμός του μέλλοντος θα έχει κάποια σχέση με αυτόν του παρελθόντος; Και τέταρτον: τι είναι ο κομμουνισμός τελικά;

ΤΟ δεύτερο ερώτημα έθετε το ζήτημα της Κυριαρχίας: πώς μια κομμουνιστική κοινωνία παύει να είναι κομμουνιστική; Σύνδεσα λοιπόν το ζήτημα του κομμουνισμού με αυτό της Κυριαρχίας και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το ένα χωρίς το άλλο, είναι αδύνατον! Εκ των υστέρων: δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την καπιταλιστική Κυριαρχία εάν δεν τον συνδέσουμε με τον κομμουνισμό των καπιταλιστικών κοινωνιών. Τα άλλα ερωτήματα επλανώντο μέσα στο κεφάλι μου αλλά απλά επλανώντο. Εκείνο που με απασχολούσε ήταν το τέταρτο ερώτημα: τι είναι ο κομμουνισμός, πώς θα είναι μια κομμουνιστική κοινωνία στο μέλλον;

ΓΙΑ μια δεκαετία σχεδόν, μέχρι το 1988 φανταζόμουν πώς θα είναι μια κομμουνιστική κοινωνία. Ήταν μια εποχή ονειροπόλησης.  Όχι γενικόλογα αλλά συγκεκριμένα. Θα υπάρχουν τρένα σε μια κομμουνιστική κοινωνία; Θα υπάρχουν, ασφαλώς! Αφού δεν θα υπάρχει χρήμα, πώς θα ταξιδεύουμε; Δωρεάν! Και αυτοί που εργάζονται στο τρένο και στο σιδηροδρομικό δίκτυο, δεν θα πληρώνονται; Θα υπάρχει χρήμα στον κομμουνισμό; Πώς θα υπάρχει, αφού δεν θα υπάρχουν εμπορεύματα; Η μόνη απάντηση που έδινα ήταν η εξής: η εκ περιτροπής εργασία! Αφού ο χρόνος εργασίας θα είναι μικρός, αφού δεν θα υπάρχει το επάγγελμα, αφού θα καταργηθεί ο καταμερισμός χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, μετά από λίγες μέρες μαθητείας, θα μπορούσα κι εγώ να οδηγήσω τρένο, όλοι και όλες θα μπορούσαμε να οδηγήσουμε τρένο! Και πώς θα είναι το τρένο; Θα είναι όπως είναι σήμερα αλλά θα υπάρχουν πιο πολλά δίκτυα, θα υπάρχουν βαγόνια με άλλες χρήσεις (μαγείρεμα, βιβλιοθήκη, βαγόνι για παιδιά). Ναι, αλλά το γεγονός ότι υπάρχουν τρένα και σε μια καπιταλιστική κοινωνία και σε μια κομμουνιστική, τι μας λέει για το ίδιο το τρένο; Θα υπάρχουν δημόσιες βιβλιοθήκες, όπως σήμερα; Ναι, θα υπάρχουν; Θα υπάρχουν δημόσιες τουαλέτες; Θα υπάρχουν κοινόχρηστα τηλέφωνα; Θα υπάρχουν! Οι παραλίες θα είναι προσβάσιμες σε όλους, όπως είναι τώρα; (Το 1985!) Θα υπάρχουν δρόμοι, πεζοδρόμια, ασανσέρ; Θα υπάρχουν! Θα υπάρχουν δίκτυα οδικά, σιδηροδρομικά, ταχυδρομικά, τηλεπικοινωνιακά, ενεργειακά, ύδρευσης, αποχέτευσης; Αυτά τα δίκτυα δεν είναι κοινόχρηστα, δεν είναι κοινόκτητα; Ρε γαμώτο, πολλά από αυτά που υπάρχουν σήμερα θα υπάρχουν και σε μια κομμουνιστική κοινωνία! Πολλά από αυτά θα αλλάξουν, θα βελτιωθούν, πολλά θα μείνουν ως έχουν! Τι συμβαίνει; Πώς γίνεται, γιατί πολλά από αυτά που υπάρχουν στον καπιταλισμό θα υπάρχουν και στον κομμουνισμό;

ΟΛΑ αυτά θα υπάρχουν και στον κομμουνισμό γιατί είναι κοινόχρηστα και κοινής κτήσης, όπως το ασανσέρ, λόγου χάριν. Το ασανσέρ είναι κομμουνισμός, είναι μια κομμουνιστικότητα!  Το ενδιαφέρον μου στράφηκε στις έννοιες της κοινοχρησίας, κοινοκτησίας, της κομμουνιστικότητας, της πολυλειτουργικότητας, της ανοιχτής έκθεσης του κοινωνικού πλούτου, της ελεύθερης πρόσβασης σε αυτόν. Υπάρχουν όλα αυτά σήμερα; Υπάρχουν! Και είναι πολλά! Ρε φίλε, υπάρχει κομμουνισμός σήμερα! Και μάλιστα πολύς! Μα γιατί δεν τον βλέπουμε;

Η προσωπική μου και κοινωνική ζωή τη δεκαετία 1979-1989 ήταν πολύ δύσκολη, εφιαλτική θα έλεγα. Παντρεύτηκα, έκανα παιδί, τους εγκατέλειψα, παράτησα το Πανεπιστήμιο, πήρα τους δρόμους τρία χρόνια και ζούσα ως εργάτης γης, πήρα τρελόχαρτο, πλήρης καταστροφή και αποδόμηση ζωής και ψυχοσύνθεσης. Η δεκαετία αυτή ήταν η εποχή της ονειροπόλησης, της φανταστικής επινόησης μιας κομμουνιστικής κοινωνίας, που λειτουργούσε ως αντίβαρο στην αθλιότητα της ζωής μου. Δεν υπήρξε τομέας της παραγωγής και της κοινωνικής ζωής που να μην τον φαντάστηκα κομμουνιστικό. Αφού θα εργαζόμαστε δυο τρεις μήνες το χρόνο, αφού δεν θα υπάρχει καταμερισμός εργασίας, αφού δεν θα υπάρχει διάκριση πόλης – υπαίθρου, τότε δεν θα υπάρχουν και επαγγέλματα – όλοι θα διδάσκουμε, όλοι θα συμμετέχουμε στην αποκομιδή των σκουπιδιών, θα μπορούμε να εργαζόμαστε σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη. θα υπάρχουν ειδικότητες; Ναι, θα υπάρχουν, αφού όλοι και όλες θα έχουμε πολύ ελεύθερο χρόνο και πρόσβαση στον κοινωνικό πλούτο. Και έθεσα το εξής ερώτημα: είναι δυνατόν να υπάρξει κοινωνία χωρίς συμβίωση, συνεργασία και συντονισμό; Είναι αδύνατον.Παρατήρησα ότι υπάρχει πολλή συνεργασία αλλά δεν την βλέπουμε. Υπάρχει συντονισμός αλλά ποιος συντονίζει την κοινωνική ζωή;

Ο πρώτος και ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο τόλμησα να συζητήσω όλα αυτά ήταν ο φίλος Θεόδωρος Μπασιάκος. Την τριετία 1989-1993 ζούσαμε μαζί και κουβεντιάζαμε πολλά. Μου έλεγε για την γειτονιά στην οποία έζησε, για τη συνεργασία που υπήρχε και τη συμβίωση και τα γλέντια και εγώ του έλεγα για το χωριό που γεννήθηκα και μεγάλωσα, όπου υπήρχε πολλή συνεργασία και πολύς ανταγωνισμός. Ρε Θόδωρα, τον ρώτησα μια μέρα, μήπως η γειτονιά και το χωριό είναι υπαρκτός κομμουνισμός; Ναι, είναι υπαρκτός κομμουνισμός, λίγος αλλά υπαρκτός. Το δίλημμα ή υπάρχει κομμουνισμός ή δεν υπάρχει είναι παντελώς άτοπο.

ΑΠΟ τότε, και για μια δεκαετία, δεν ξαναμίλησα με άνθρωπο για αυτά τα ζητήματα. Το έκανα κάνα δυο φορές, πιωμένος, αλλά τα γέλια και η κοροϊδία έπεσε σύννεφο. Το 2002 διάβασα ένα άρθρο στο περιοδικό Βαβυλωνία, τεύχος 12, αν θυμάμαι καλά, του αναρχικού Ντέιβιντ Γκρέμπερ για τον κομμουνισμό που εμφανίζεται όταν υπάρχουν φυσικές και κοινωνικές καταστροφές και χάρηκα πάρα πολύ. Είμαστε όλοι κομμουνιστές, χωρίς να το ξέρουμε, χωρίς να το θέλουμε. Μετά από παρότρυνση μερικών φίλων να εκθέσω κάποια πράγματα που σκεφτόμουν, το 2003 εξέδωσα ένα περιοδικό, την Πανταχού Απουσία, όπου για πρώτη φορά τόλμησα και εξέθεσα συνοπτικά τη θεωρία του εμμενούς κομμουνισμού: δεν υπήρξε, δεν υπάρχει, δεν θα υπάρξει κοινωνία που να μην είναι κομμουνιστική. Υπάρχει πολύς κομμουνισμός γύρω μας αλλά δεν τον βλέπουμε και δεν τον συνειδητοποιούμε, ζούμε σε μια κομμουνιστική κοινωνία. Δεν βλέπουμε την συνεργασία λόγω του ανταγωνισμού που έχει αποικίσει τη ζωή μας. Η Κυριαρχία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον κομμουνισμό, τον διαχειρίζεται με γνώμονα την ενίσχυσή της και την διαιώνισή της. Δεν υπάρχει γενικά κομμουνισμός αλλά ιστορικός εμμενής κομμουνισμός, ιστορικά καθορισμένος. Ο εμμενής κομμουνισμός συρρικνώνεται και διευρύνεται, και αυτό είναι αποτέλεσμα της έκβασης του κοινωνικού πολέμου μεταξύ Κυριαρχίας και ζωντανού κομμουνισμού. Είναι ένα μπαλόνι που φουσκώνει και ξεφουσκώνει. Η Κυριαρχία επιχειρεί να τον συρρικνώσει αλλά αυτή η συρρίκνωση έχει ένα όριο – πέρα από αυτό δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία. Όταν δεν μπορεί να τον συρρικνώσει, τον επιτηρεί και έτσι εμφανίζεται ο κομμουνισμός της στάνης. Ο κομμουνισμός στις καπιταλιστικές κοινωνίες είναι ένας κομμουνισμός της στάνης.

ΜΕΤΑ το 2003, η προβληματική μου στράφηκε προς τη σύνδεση του ζωντανού κομμουνισμού με τη θεωρία της επανάστασης και του κοινωνικού πολέμου. Εάν ο ζωντανός κομμουνισμός είναι εμμενής, τότε και η επανάσταση και ο κοινωνικός πόλεμος είναι εμμενείς. Επανάσταση είναι η διεύρυνση του ζωντανού κομμουνισμού μόνο που αυτή η διεύρυνση έχει σαφή όρια. Υπάρχουν μεταβατικές εποχές οι οποίες καταλήγουν σε μείζονες και δραστικές και αναπόφευκτες πνευματικές και κοινωνικές αλλαγές. Η εποχή μας είναι μεταβατική, οπότε οι πνευματικές και κοινωνικές αλλαγές είναι αναπόφευκτες. Και δεν υπάρχει εμμενής, ζωντανή επανάσταση χωρίς τον ζωντανό, καθημερινό κοινωνικό πόλεμο που άλλοτε αμβλύνεται και άλλοτε οξύνεται.

ΚΑΤΟΠΙΝ πήγα παραπέρα. Εάν το παρελθόν μας είναι κομμουνιστικό, και είναι, κατά τη γνώμη μου, αναρωτήθηκα: μήπως ο κομμουνισμός εμπλέκεται και στην κοινωνιογένεση/ανθρωπογένεση; Ναι, ο κομμουνισμός μας έκανε ανθρώπους: η συμβίωση, η συνεργασία, ο συντονισμός και ο περιορισμός της ελευθερίας και της επιθυμίας. Δεν μπορώ να διανοηθώ τον ζωντανό κομμουνισμό, δεν μπορώ να διανοηθώ την κοινωνία χωρίς αυτόν τον περιορισμό. Μήπως θα έπρεπε να ξαναδιαβάσουμε τον Φρόιντ από τη σκοπιά της θεωρίας του ζωντανού κομμουνισμού; 

ΑΠΟ το 1978 μέχρι σήμερα, ταυτόχρονα και παράλληλα, μελετούσα και παρακολουθούσα, και συνεχίζω να το κάνω,   την εξέλιξη της ιστορικής Αριστεράς και εστίασα την προσοχή μου στον θάνατό της – την αποκαλώ μάλιστα νεκροζώντανη. Μιας και αυτή η Αριστερά, ένα μέρος της, συνδέθηκε με τον κομμουνισμό, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν θα υπάρξει νέα Αριστερά εάν δεν αποκηρύξει τον υπερβατικό, οραματικό κομμουνισμό και δεν στρέψει το βλέμμα της στον ιστορικό, τον ζωντανό κομμουνισμό, εάν δεν συνδέσει τη θεωρία της επανάστασης και την διεξαγωγή του κοινωνικού πολέμου με τον ιστορικό κομμουνισμό, τον κομμουνισμό του παρόντος, τον ζωντανό κομμουνισμό, εάν δεν διακηρύξει ότι ο κομμουνισμός δεν χαρίζεται και δεν διεκδικείται αλλά ασκείται και επιβεβαιώνεται, όπως και η ισότητα και η ελευθερία και η δικαιοσύνη. Σε αυτό με βοήθησε πολύ ο Ζακ Ρανσιέρ (0 αδαής δάσκαλος).

ΘΑ αντιλαμβάνεστε ότι η θεωρία του εμμενούς, ζωντανού κομμουνισμού χαρακτηρίστηκε και χαρακτηρίζεται ως αμπελοφιλοσοφία,  μαλακία, βλακεία, παλαβομάρα, τρέλα και άλλα πολλά. Στην αρχή με πείραζε αλλά τώρα έχω συνηθίσει. Με έχουν βοηθήσει μερικοί φίλοι και φίλες, γνωστοί και άγνωστοι. Υποθέτω ότι αυτό που ισχύει για τους γνωστούς ισχύει και για τους άγνωστους. Είναι άνθρωποι που σκέφτονται, άνθρωποι με ευρύτητα και ελευθερία πνεύματος – πώς αλλιώς θα ήταν φίλοι μου; Αυτοί και αυτές αναγνωρίζουν την σημαντικότητα της θεωρίας του ζωντανού κομμουνισμού, αναγνωρίζουν ότι είναι πολύ γόνιμη, άρα και επικίνδυνη για την Κυριαρχία. Πιθανόν να διαφωνούν σε μερικά σημεία, μπορεί και σε όλα, αλλά την ακούνε και δεν γελάνε ούτε κοροϊδεύουν.

ΦΙΛΕΣ και φίλοι, η θεωρία του ζωντανού κομμουνισμού, όπως και η θεωρία της Κυριαρχίας, μας βοηθάει να κατανοήσουμε πολλά κοινωνικά ζητήματα του παρελθόντος και του παρόντος αλλά και να επιχειρήσουμε προγνώσεις για το μέλλον. Δημιουργούνται πολλά ερευνητικά πεδία, από τα οποία μπορούμε να αντλήσουμε πολλές γνώσεις. Μπορούμε να εντοπίσουμε πτυχές του ζωντανού κομμουνισμού στη φιλοσοφική παράδοση (η μόνη που υπάρχει άλλωστε) της δυτικής Κυριαρχίας; Ο Επίκουρος τι μπορεί να μας πει; Στη δυτική λογοτεχνία; Στις θρησκείες; Στον αρχέγονο χριστιανισμό; Στα ανατολικά κείμενα; Έχω εντοπίσει πτυχές στην αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών. Θα μας βοηθήσει η θεωρία αυτή να κατανοήσουμε την ανάπτυξη και τη λειτουργία του εγκεφάλου; Υπάρχει ένας ζωικός κομμουνισμός; Το κύτταρο, ως προϊόν συνεργασίας και συντονισμού, είναι ζωικός κομμουνισμός; Πώς λειτουργεί ένας ζωντανός οργανισμός; Μήπως υπάρχει κι ένας συμπαντικός κομμουνισμός; Έχει κάποια σχέση ο θάνατος με τον κομμουνισμό, τον κοινωνικό, τον ζωικό, τον συμπαντικό;  Μήπως ο κομμουνισμός θα μας βοηθήσει στην πολυπόθητη ενοποίηση των θετικών και ανθρωπιστικών επιστημών; Μήπως πρέπει να ξαναδούμε την παγκόσμια ιστορία; Μήπως πρέπει να διαβάσουμε βασικά κείμενα από τη σκοπιά της θεωρίας του ζωντανού κομμουνισμού. Ανέφερα τον Φρόιντ – δεν πρέπει να ξαναδιαβάσουμε και τον Μαρξ; Τον Νίτσε;

ΑΥΤΑ είναι μερικά από τα ερωτήματα που προκαλεί η γονιμότητα της θεωρίας του ζωντανού, εμμενούς κομμουνισμού. Θα υπάρξουν κι άλλα, πολλά. Τι ωραία, θα πάρουμε πολλή δουλειά για το σπίτι, γίνονται έρευνες!

 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Πολύ καλό εισαγωγικό σημείωμα για το βιβλίο που θα εκδώσεις.