in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

η γένεση της αρχαίας ελληνικής πόλεως

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα εκθέσω τη δική μου θεωρία για τη γένεση της αρχαίας ελληνικής πόλεως που επεξεργάζομαι πολλά χρόνια τώρα. Και γράφω ‘τη δική μου’ διότι δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή θεωρία για τον σχηματισμό της πόλεως. Η Ιστορία, η ιστοριογραφία, θα το επαναλάβω άλλη μια φορά, δεν είναι επιστήμη, είναι ερμηνεία, όπως και η φιλοσοφία, η ύψιστη ερμηνεία. Εάν ήταν επιστήμη, όπως η βιολογία, θα υπήρχε μια ομοφωνία. Ομοφωνία όμως δεν υπάρχει, αν και οι πηγές είναι ίδιες για όλους και όλες. Και δεν υπάρχει διότι υπάρχει διαφορετική μεθοδολογία και διαφορετική ιδεολογία –  χωρίς ιδεολογία δεν υπάρχει ερμηνεία. Πολλοί υποστηρίζουν ότι γράφουν χωρίς ιδεολογία αλλά αυτό είναι μύθος. Διότι και ο εμπειρισμός και ο θετικισμός έχουν τη δική τους ιδεολογία. Η οποία αντανακλά μεν την πραγματικότητα αλλά και την διαστρεβλώνει και την σχηματίζει.

Η μόνη ομοφωνία που υπάρχει στο υπό εξέταση ζήτημα είναι ότι δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να σχηματίσουμε μια γενικά αποδεκτή εικόνα για τον σχηματισμό της πόλεως. Όποιος ασχολείται με το ζήτημα αυτό, οφείλει να το δηλώσει και να το ξεκαθαρίσει. Το κάνει ο Βόλφγκανγκ Σούλερ στην ‘Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας’ (σελ. 155): Δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα πράγματα ειδικότερα . . .  για τις κινητήριες δυνάμεις που οδήγησαν στην δημιουργία της πόλεως. . .. Το κάνει και ο Φρανσουά ντε Πολινιάκ (Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης, σελ. 23): .. τα αίτια και οι διαδικασίες που οδήγησαν στο σχηματισμό της πόλης  . . .  εξακολουθούσαν να περιβάλλονται από αβεβαιότητα. . . .

ΘΑ ήθελα ακόμα να επισημάνω ότι η λέξη πόλις δεν μεταφράζεται και δεν την μεταφράζω, τη γράφω με πλάγια. Η σημερινή τάση είναι αυτή της εγκατάλειψης όλων των αποδόσεων (πόλη-κράτος, αρχαία πόλη, ελληνική πόλη), αν και πολλοί ακόμα επιμένουν: η πόλις δεν ήταν σε καμιά περίπτωση πόλη, αν και η απόδοση ‘κράτος’ πλησιάζει κάπως τη σημασία της πόλεως. Αυτός είναι ο λόγος που κανείς δεν τόλμησε, και δεν τολμά, να την αποδώσει με τον όρο ‘κράτος’.

ΘΑ παραθέσω αρχικά τη δική μου μεθοδολογία. Δύο είναι οι προσανατολισμοί μου. Ο πρώτος. Επιχειρώ να κατανοήσω τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πόλεως, χωρίς τα οποία δεν υπάρχει πόλις. Υπήρχε πόλις χωρίς δημοκρατία; Υπήρχε! Οι περισσότερες πόλεις, να μην πω όλες, δεν ήταν δημοκρατικές. Η πόλις εμφανίζεται τον 8ο αιώνα, η δημοκρατία τουλάχιστον δύο αιώνες μετά, να μην πω τρεις. Άρα λοιπόν το χαρακτηριστικό ‘δημοκρατία’ δεν θα την συμπεριλάβω στα άλλα. Υπήρχε πόλις χωρίς οπλιτική φάλαγγα;  Δεν υπήρχε! Χωρίς οπλιτική φάλαγγα δεν υπήρχε πόλις και όταν αυτή εξέλιπε, εξέλιπε και η πόλις.

ΠΟΙΑ είναι λοιπόν αυτά τα χαρακτηριστικά;

ΕΙΝΑΙ εφτά, φίλες και φίλοι. Είναι η οπλιτική φάλαγγα, είναι η καλλιέργεια της γης, είναι μια συγκεκριμένη εδαφική επικράτεια (χώρα), είναι η δουλεία, είναι το άστυ, είναι ο αντιπραγματισμός (το ανταλλακτικό εμπόριο) και είναι οι δημοτελείς εορτές. Όλα αυτά πάνε πακέτο, το ένα υπάρχει σε σχέση με το άλλο, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τα άλλα. Τι κάνω; Προσπαθώ να κατανοήσω τη σχέση τους, τις σχέσεις τους. Πώς συνδυάζονται όλα αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά; Για να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να βρούμε το κομβικό ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, διότι δεν μπορεί να μην υπάρχει ένα τέτοιο. Ποιο είναι λοιπόν το κομβικό, το πυρηνικό ιδιαίτερο χαρακτηριστικό;  Εδώ, όπως θα δούμε, επεισέρχεται ο παράγοντας ιδεολογία. Ο Πολινιάκ, ας πούμε, εστιάζει στις εορτές και τη χώρα, την οριοθέτηση της εδαφικής επικράτειας. Η θεωρία του δεν μας ικανοποιεί, και θα δούμε γιατί. 

Ο δεύτερος προσανατολισμός. Θέτω τα εξής τρία ερωτήματα. Πρώτον, γιατί τον 8ο π. Χ. αιώνα εμφανίζεται η πόλις και όχι τον ένατο ή τον δέκατο;  Δεύτερον, τι έγινε εκείνο τον αιώνα;  Και, τρίτον, τι υπήρχε πριν την πόλιν; Εάν η πόλις είναι αυτά τα εφτά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, και δεν υπήρχε πόλις, τότε δεν υπήρχαν και αυτά τα χαρακτηριστικά! Δεν υπήρχε χώρα, γεωργία, άστυ, οπλιτική φάλαγγα, δουλεία, αντιπραγματισμός, εορτές! Τι υπήρχε;

ΑΣ δούμε πρώτα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πόλεως.

[27/4/18]

Η χώρα είναι η έκταση η οποία ανήκει στην πόλιν και περιλαμβάνει καλλιεργήσιμες γαίες, βοσκοτόπια, δάση, ακτές. Έχει όρια τα οποία σημαδεύονται με ιερά. Το άστυ είναι το κέντρο της πόλεως, ο τόπος κατοικίας των πλούσιων αριστοκρατών και το βιοτεχνικό κέντρο (μεταλλοτεχνία, κεραμική, υφαντική, δέρματα). Η οπλιτική φάλαγγα είναι ο στρατός της πόλεως. Οι εορτές είναι πανηγύρεις θρησκευτικού περιεχομένου στις οποίες συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι της πόλεως, σε άλλες μόνο άνδρες, σε άλλες μόνο γυναίκες και σε άλλες (ελάχιστες) και άνδρες και γυναίκες. Ο αντιπραγματισμός είναι το ανταλλακτικό εμπόριο το οποίο ασκείται ή εντός της πόλεως (καπηλεία) ή εκτός (εμπόριον). Η γεωργία είναι η καλλιέργεια της γης, η παραγωγή της τροφής ενώ η δουλεία είναι η χρήση των δούλων στην καλλιέργεια της γης και στη βιοτεχνία αλλά και στις οικιακές εργασίες και την εξόρυξη μετάλλων.

ΟΛΑ αυτά τα χαρακτηριστικά δεν υπήρχαν τον 9ο αιώνα. Τι υπήρχε;  Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να εντοπίσουμε τις σχέσεις αυτών των χαρακτηριστικών μεταξύ τους. Υπάρχει κάποια γενετική σχέση ή είναι αυτόνομα μεταξύ τους;

ΥΠΑΡΧΕΙ δουλεία διότι υπάρχει η γεωργία, κυρίως η καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς. Υπάρχουν εορτές επειδή υπάρχει γεωργία, μιας και είναι όλες θρησκευτικού-γεωργικού περιεχομένου. Τα όρια της χώρας, της πόλεως, εμφανίζονται με την γεωργία, όπως και το άστυ, στο οποίο κατασκευάζονται εργαλεία για την παραγωγή της τροφής, αγγεία για την αποθήκευσή της και την πώλησή τους και όπλα –  η Αθήνα ήταν το κλεινόν άστυ (το ένδοξο). Ο αντιπραγματισμός αφορά εργαλεία για την αγροτική παραγωγή, αγγεία και γεωργικά προϊόντα κυρίως, ενώ όλοι οι πολίτες της οπλιτικής φάλαγγας, που εξασφαλίζουν τα όπλα τους από το άστυ και υπερασπίζουν τα όρια της πόλεως, της χώρας,  είναι όλοι γεωργοί.

ΝΟΜΙΖΩ πως είναι και σαφές και βέβαιο. Όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πόλεως προέρχονται από την γεωργία –  αυτό είναι το κομβικό χαρακτηριστικό της πόλεως, χωρίς αυτό κανένα άλλο δεν μπορεί να υπάρξει. Όταν λοιπόν δεν υπήρχε πόλις, δεν υπήρχε και γεωργία! Κατά συνέπεια, η πόλις είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την γεωργία. Και εγείρεται βέβαια το κομβικής σημασίας ερώτημα: τι υπήρχε πριν την γεωργία, τον δέκατο και ένατο αιώνα;

Η γεωργία υπήρχε πριν την πόλιν αλλά ήταν δευτερεύουσας σημασίας και μόνο ένα μέρος του πληθυσμού την ασκούσε. Η θρησκεία, η μυθολογία, η επική ποίηση, η γλώσσα, η ηθική, η αρχαιολογία, πολλές επιβιώσεις στην κλασική εποχή (οικογενειακές σχέσεις, γαμήλια έθιμα) είναι αψευδείς μάρτυρες ότι τα πρωτεία τα είχε η κτηνοτροφία. Η Δήμητρα, η θεά της γεωργίας, και ο Διόνυσος, ο θεός αμπελιού και του κρασιού, δεν ανήκουν το ολυμπιακό πάνθεον. Εκεί θα βρούμε τον θεό της ζωοκλοπής, τον Ερμή, που έκλεψε τα ζώα που βοσκούσε ο Απόλλων. Οι θεοί αρέσκονται να μυρίζουν τη τσίκνα από τα καιόμενα κρέατα της θυσίας ενώ ο Ζεύς τρελαίνεται για λίπος. Κάποιος πλούσιος και ισχυρός κτηνοτρόφος, μας λένε πολλοί μύθοι, όπως ο Εύμηλος (αυτός που έχει πολλά [ευ] αιγοπρόβατα [μήλα] στην Πάτρα), γράφει ο Παυσανίας (Αχαϊκά), δέχεται την επίσκεψη του Τριπτόλεμου και μαθαίνει από αυτόν την καλλιέργεια της γης. Η επική ποίηση μας βεβαιώνει ότι το μέτρο του πλούτου είναι τα κοπάδια των ζώων και το λίπος. Η γλώσσα μας βεβαιώνει ότι όλοι οι όροι της οικονομίας, της ηθικής και της πολιτικής είναι ποιμενικής και πολεμικής προέλευσης –  λόγου χάριν, αγρός σήμαινε αρχικά ‘λιβάδι’. Η ηθική της κλασική εποχής είναι διαφορετική από αυτήν της ηρωικής , επικής ποίησης. Η αρχαιολογία ανακαλύπτει τάφους αλλά όχι οικισμούς τον 10ο και 9ο αιώνα. Στην κλασική εποχή, ο πατέρας επιλέγει τον άνδρα που θα παντρευτεί η κόρη του, όπως και στην ηρωική, ποιμενική εποχή, ενώ δίνει προίκα. Στην ποιμενική εποχή, ο άνδρας αγόραζε τη γυναίκα του (έδνα)! Στην κλασική εποχή ο γιος δεν ενηλικιόταν όσο ζούσε ο πατέρας του, γνήσιο ποιμενικό πατριαρχικό χαρακτηριστικό.

ΟΛΟΙ σχεδόν οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί δέχονται πια ότι η βασική παραγωγική δραστηριότητα τον 10ο και 9ο αιώνα ήταν η εκτροφή των ζώων, η κτηνοτροφία. Οι πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες ήταν κτηνοτρόφοι. Προς τα τέλη του 9ου αιώνα και αρχές του 8ου εγκαταλείπουν την κτηνοτροφία και στρέφονται προς την καλλιέργεια της γης (σιτηρά, αμπέλι, ελιές), διατηρώντας βέβαια κάποια κοπάδια που τους εξασφαλίζουν το κρέας, το μαλλί, το δέρμα, τα κέρατα και την κοπριά. Η βασική όμως δραστηριότητα είναι η γεωργία. Γιατί όμως εγκατέλειψαν την κτηνοτροφία και στράφηκαν προς την καλλιέργεια της γης;

ΔΥΟ είναι οι λόγοι:  η ευημερία των χωριών που βρίσκονταν στο περιθώριο των βοσκότοπων των κτηνοτρόφων αριστοκρατών και η αύξηση του πληθυσμού των αριστοκρατικών ποιμενικών γενών σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού αυτών των γενών. Το 850 περίπου αρχίζει η διαδικασία στροφής προς τη γεωργία που ταυτίζεται με την αρχή της διαδικασίας γένεσης της πόλεως.

ΑΣ εξετάσουμε λοιπόν διεξοδικά αυτή την διαδικασία. Κι ας δούμε πρώτα πώς είχε η κατάσταση την ποιμενική εποχή.

ΤΟ κύριο χαρακτηριστικό είναι η ο οίκος. Ο οίκος είναι η ελάχιστη παραγωγική, καταναλωτική, δικαστική, θρησκευτική και στρατιωτική μονάδα. Ο οίκος είναι η γη που κατέχει και οι άνθρωποι που ζουν εκεί και είναι όλοι συγγενείς εξ αίματος, εκτός από λίγους δούλους. Ο οίκος είναι μια μικρή πόλις, ή, η πόλις είναι ένας μεγάλος οίκος!

Η χώρα είναι τα σύνορα της γης του οίκου. Η γη δεν έχει πολύ μεγάλη σημασία –  τα ζώα είναι ο πλούτος. Ζώα κλέβουν οι οίκοι, όχι γη. Κλέβουν βέβαια και γυναίκες και άλλα πολύτιμα κινητά αντικείμενα. Οι άνδρες, νεαρής ηλικίας, οι ήρωες, υπερασπίζονται τα ζώα, τις γυναίκες, τον πλούτο του οίκου (δεν υπάρχει οπλιτική φάλαγγα). Οι δούλοι είναι οικιακοί υπηρέτες που ελάχιστη σχέση έχουν με τους δούλους της κλασικής εποχής –  δεν υπάρχει δουλεία. Δεν υπάρχει άστυ –  οι αριστοκράτες ζουν στον οίκο, οι σιδεράδες και άλλοι τεχνίτες είναι περιπλανώμενοι και όταν τους χρειάζονται τους καλούν να εργαστούν στον οίκο. Δεν υπάρχουν συλλογικές, δημοτελείς εορτές αφού κάθε οίκος έχει τη δική της θρησκευτική ζωή. Δεν υπάρχει ανταλλακτικό εμπόριο αλλά το δώρο!

Ο κόσμος της ποιμενικής εποχής είναι ένας κόσμος απομονωμένων, αυτόνομων και αυταρκών σε όλα τα επίπεδα κόσμος. Ο κόσμος αυτός έχει ελάχιστες ομοιότητες με τον κόσμο της κλασικής εποχής. Πώς από τον ποιμενικό αυτό κόσμο περάσαμε στον κόσμο της κλασικής εποχής; Στο κόσμο της πόλεως με τη γεωργία, τη χώρα, το άστυ, την οπλιτική φάλαγγα, τον αντιπραγματισμό, τις εορτές και τη δουλεία. Ήρθε τώρα η ώρα να εξετάσουμε διεξοδικά τη διαδικασία συγκρότησης, σχηματισμού της πόλεως.

Θα συνεχίσω αύριο το πρωί

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. δάσκαλε διαβάζεις η καλλιεργείς ??? ζεις ημέρες σιωπής,συμβαίνει κάτι?