in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

η διαδικασία γένεσης της αρχαίας ελληνικής πόλεως (3)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΡΙΝ συνεχίσω το αφήγημά μου για τον σχηματισμό της πόλεως θα κάνω ένα σχόλιο σχετικά με την κρίση του Κ. Καστοριάδη και των ομοφρονούντων ότι η άποψη για την ύπαρξη της δουλείας στην αρχαία ελληνική κοινωνία είναι μια ‘μαρξιστική ανοησία᾿. Θα διατυπώσω λοιπόν το εξής ερώτημα: τι θα γινόταν, εάν μια μέρα εξαφανίζονταν οι δούλοι στην αθηναϊκή κοινωνία, εάν ξυπνούσε ο Πλάτων και οι τέσσερις δούλοι του και η μία δούλα του δεν υπήρχαν; 

ΕΑΝ είναι μαρξιστική ανοησία η θέση για την σπουδαιότητα της δουλείας στην αρχαία κοινωνία, η εξαφάνιση αυτή δεν θα είχε και μεγάλες συνέπειες. Αφού η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν μια κοινωνία μικροκαλλιεργητών κατά το πλείστον, όπως ισχυρίζεται ο Κ. Καστοριάδης, και οι μικροκαλλιεργητές καλλιεργούσαν μόνοι τους τα χωράφια τους, δεν θα υπήρχαν πολλά προβλήματα. Η άποψη αυτή παραβλέπει τρεις πολύ σημαντικές πτυχές της αρχαίας ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Πρώτον, το μεγαλύτερο μέρος της γης το κατείχαν οι πλούσιοι γαιοκτήμονες και μεσαίοι κτηματίες, τη γη των οποίων καλλιεργούσαν οι δούλοι. Δεύτερον, το όνειρο κάθε μικροκαλλιεργητή είναι να έχει κι αυτός τους δούλους του, μόνο που δεν μπορούσε. Αντ΄ αυτού, χρησιμοποιούσαν δούλους σε εποχές αιχμής της καλλιέργειας (όργωμα, συγκομιδή) τους οποίους νοίκιαζαν από πλούσιους δουλοκτήτες με τη μέρα. Τρίτον, ο αριθμός των μικροκαλλιεργητών έτεινε να μειώνεται, έως ότου μειώθηκε τόσο πολύ, την εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης (2ος π. Χ. αιώνας) που δεν υπήρχε πια πόλις.

ΕΑΝ εξαφανίζονταν οι δούλοι, η αρχαία ελληνική κοινωνία θα κατέρρεε ολοσχερώς. Θα ήταν παντελώς αδύνατον να αναπαραχθεί. Αυτή είναι η δική μου, και πολλών άλλων, θέση. Μπορεί ο Κ. Καστοριάδης να είχε ωραία μάτια, ήταν όμως τυφλός σε πολλά ζητήματα. Τι δεν είδε; Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της αγροτικής παραγωγής και ακόμα μεγαλύτερο της βιοτεχνικής (κυρίως αγγειοπλαστική/κεραμουργία και μεταλλουργία – εργαλεία και όπλα) ήταν το αποτέλεσμα της εργασίας των δούλων. Το ίδιο συνέβαινε και με την κτηνοτροφική παραγωγή. Ποιοι εργάζονταν στα λατομεία μαρμάρου, ενός υλικού που ήταν πανταχού παρόν; Οι δούλοι! Ποιοι εργάζονταν στα μεταλλεία; Οι δούλοι!  Θα υπήρχαν οι μαρμάρινοι ναοί και τα μαρμάρινα επιτύμβια μνημεία και άλλα πολλά χωρίς τους δούλους; Θα υπήρχαν νομίσματα και υλικό για τις οικοδομές χωρίς τους δούλους; Γιατί μέχρι τον 7ο αιώνα οι ναοί ήταν ξύλινοι; Δούλους δεν είχαν μόνο οι ιδιώτες, είχε και η πόλις – ήταν οι δημόσιοι δούλοι ( αστυνομία, πόρνες, αυλητρίδες  και άλλοι). Και βέβαια δεν είδε (είδε και αδιαφόρησε;) τους οικιακούς δούλους και δούλες. Στην καθημερινή τους ζωή, η συντριπτική πλειονότητα των αρχαίων  Ελλήνων ήταν πλήρως εξαρτημένη από τους δούλους και τις δούλες, ήταν ανάπηροι χωρίς αυτούς. Δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα χωρίς αυτούς. Όταν πήγαιναν στην αγορά, τους ακολουθούσε ένας δούλος (ο ακόλουθος, έτσι τον έλεγαν), για να μεταφέρει τα ψώνια τους. Δεν μπορούσε να ταξιδέψει χωρίς δούλους – μετέφεραν σκεύη και τροφή. Δεν μπορούσε να πολεμήσει – μετέφεραν όπλα και τροφή. Οι δούλοι διάβαζαν, οι δούλοι έγραφαν. Δεν μπορούσαν να μετακινηθούν το βράδυ χωρίς δούλο – προπορεύονταν με ένα λυχνάρι, για να μην πατάνε σκατά και πέφτουν σε λακκούβες οι ελεύθεροι – πρόπολος λεγόταν αυτός ο δούλος. Τα παιδιά τους τα πήγαιναν και τα έφερναν από το σχολείο ή το γυμνάσιον (παλαίστρα) οι δούλοι, οι παιδαγωγοί. Μα γιατί τα πηγαινοφέρνανε οι δούλοι, δεν μπορούσαν να πάνε μόνα τους; Όχι, φοβόντουσαν με τα γαμήσουν! Διαθέτετε εσείς κάποια άλλη απάντηση; Θα κάνω τα αυτιά μου λαγάνες να την ακούσω. Θα υπήρχε ο Πλάτων,  εάν δεν υπήρχαν οι δούλοι; Κατά κανένα τρόπο! Τι θα έκανε; Θα βόγκαγε στο χωράφι σκάβοντας όλη τη μέρα. Ποιος άλλος φιλόσοφος, ποιητής, ιστορικός θα υπήρχε; Ούτε ένας για δείγμα, Κ. Καστοριάδη! Δέχομαι την άποψη των μαρξιστών για τον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, ο οποίος έγινε απόλυτος στην ρωμαϊκή κοινωνία – σε έκταση και βάθος. Ο Φουκό έγραψε ότι δεν μπορούμε να γράψουμε ιστορία χωρίς τον Μαρξ – πολύ σωστά. Έχει γραφεί έξοχη ιστορία υπό το μαρξιστικό πρίσμα – οι Πέρι Άντερσον και Έρικ Χόμπσμπομ είναι πολύ γνωστοί. Το ότι πολλοί μαρξιστές έγραψαν κάκιστη ιστορία, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία – ο Γ. Κορδάτος είναι επίσης πολύ γνωστός.

ΔΕΝ θα υπήρχε η πόλις, εάν δεν υπήρχαν οι δούλοι. Ας ξαναπιάσουμε λοιπόν τώρα, φίλες και φίλοι, το νήμα της αφήγησής μας. Είδαμε ότι η πόλις ήταν το σύνολο των ένοπλων γεωργών, ελεύθερων ιδιοκτητών γης, οι οποίοι ζούσαν σε μια συγκεκριμένη περιοχή και την οποία όχι μόνο υπερασπίζονταν από τους γειτόνους και άλλους αλλά ήθελαν και να επεκτείνουν. Είδαμε ακόμα ότι πριν την πόλιν υπήρχαν κτηνοτρόφοι, που καλλιεργούσαν ένα πολύ μικρό μέρος της γης (σιτάρι, κριθάρι, αμπέλι). Ο οίκος ήταν η ελάχιστη παραγωγική και κοινωνική μονάδα και αυτήν υπερασπίζονταν και ήθελαν να επεκτείνουν, να αυξήσουν τον πλούτο της και την ισχύ της. Η Ιλιάδα το τονίζει εμφαντικά: εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης, όπου πάτρη είναι τα πατρικά βοσκοτόπια, η πατρική περιουσία, η πατρική γη, η γη και ο πλούτος του οίκου. Πώς λοιπόν περάσαμε από την κτηνοτροφία στην γεωργία, από τον οίκον στην πόλιν;

Η αύξηση του πληθυσμού, η στενοχωρία των βοσκοτόπων, η μείωση του πλούτου και της ισχύος εξ αιτίας των συνεχών προστριβών μεταξύ των οίκων, η αυξημένη παραγωγικότητα της γεωργίας, η απόκτηση περισσότερου πλούτου από την καλλιέργεια της γης ήταν οι λόγοι που ώθησαν τους πλούσιους και ισχυρούς κτηνοτρόφους να περιορίσουν δραστικά  την κτηνοτροφία και να επεκτείνουν δραστικότατα την καλλιέργεια της γης, να στραφούν κατά κύριο λόγο στην γεωργία. Κι ενώ διέθεταν μεγάλες και εύφορες εκτάσεις, δεν υπήρχαν αυτοί που θα την καλλιεργήσουν. Θα θυμάστε ότι  οι οίκος του Οδυσσέα ήταν ένας κτηνοτροφικός οίκος, με πολλά και μεγάλα κοπάδια, και στην Ιθάκη και στην απέναντι περιοχή της Πελοποννήσου, ο πατέρας του όμως καλλιεργούσε ένα μικρό αμπέλι ενώ ο ίδιος ο Οδυσσεύς περηφανεύεται στους Φαίακες ότι μπορούσε να οργώσει με τα βόδια τόσο ίσιο αυλάκι όσο κανένας άλλος. Η χειρωνακτική εργασία δεν περιφρονείται, οι ίδιοι οι πλούσιοι κτηνοτρόφοι καλλιεργούν ένα μέρος της γης, εργάζονται χειρωνακτικά. Την κλασική όμως εποχή η χειρωνακτική εργασία περιφρονείται μετά βδελυγμίας. Πώς έγινε αυτή η πολύ σημαντική πολιτισμική αλλαγή; Μία και μόνο μία απάντηση υπάρχει – ο Καστοριάδης δεν την είδε: η χρησιμοποίηση των δούλων ήταν ο μόνος παράγοντας και κανένας άλλος.

ΕΠΡΕΠΕ λοιπόν οι πλούσιοι και ισχυροί κτηνοτρόφοι να βρουν ανθρώπους να καλλιεργήσουν τη γη. Η λύση των πολλών παιδιών ήταν παντελώς ασύμφορη, πέρα ότι ήταν και δύσκολη. Πώς θα βρεις ανθρώπους, νεαρούς άνδρες, να μετατρέψεις τα εύφορα βοσκοτόπια σε καλλιεργήσιμη γη, μια πολύ κοπιαστική εργασία; Πού, πώς  θα βρεις δούλους; Υπήρχαν άραγε δούλοι την εποχή του ποιμενισμού;

ΝΑΙ, υπήρχαν. Ήταν άνδρες βοσκοί κοπαδιών αφενός, και δούλες μέσα στον οίκον. Δεν ήταν όμως πολλοί και ήταν μεταγενέστερη εξέλιξη. Την γνώριζαν λοιπόν την δουλεία. Ήταν και ακριβοί. Με την πάροδο όμως του χρόνου έγιναν και πολλοί και φθηνοί. Υπήρξαν τρεις τρόποι εφοδιασμού σε δούλους. Ένας ήταν οι επιδρομές για αρπαγή νεαρών ανδρών, για απαγωγή δηλαδή – και γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας. Ένας άλλος ήταν η αγορά τους. Κι ένας τρίτος: η υποδούλωση των φτωχών και ακτημόνων γεωργών. Η σειρά αυτή είναι χρονική. Ένα άλλο ερώτημα εγείρεται. Ποιες περιοχές πρωτοστάτησαν στην εξασφάλιση δούλων με επιδρομές απαγωγής;  Σε ποιες περιοχές εμφανίστηκε το δουλεμπόριο; Διαθέτουμε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα; Ασφαλώς και διαθέτουμε. Πριν τις εκθέσω, θα κάνω μια πολύ σύντομη παρέκβαση, πολύ σχετική με το ζήτημα που μας απασχολεί.

ΓΙΑΤΙ όλες οι πόλεις ήταν παράκτιες; Σχεδόν όλες. Γιατί οι αιολικές, ιωνικές και δωρικές πόλεις των μικρασιατικών πόλεων και των απέναντι νησιών του ανατολικού Αιγαίου ήταν παράκτιες; Γιατί οι μικρασιατικές πόλεις δεν προχώρησαν προς την μικρασιατική ενδοχώρα να ιδρύσουν αποικίες αλλά τις ίδρυσαν στα παράλια του Εύξεινου πόντου, στα παράλια της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας; Δεν είναι παράξενο; Γιατί αγαπούσαν τη θάλασσα, τον θαλασσινό αέρα και το ιώδιο; Ελάτε τώρα! Μία μόνο απάντηση υπάρχει: Φοβόντουσαν. Γιατί; Γιατί στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας και της Νότιας σημερινής Ρωσίας διεξήγαγαν επιδρομές αρπαγής νεαρών ανδρών, και γυναικών. Ήταν πολύ εχθρικό περιβάλλον. Γνωρίζουμε, είμαστε απολύτως βέβαιοι,  ότι οι δούλοι προέρχονταν στην συντριπτική τους πλειονότητα από αυτές τις ενδοχώρες. Και επειδή φοβόντουσαν, σε ένα τέτοιο εχθρικό περιβάλλον, ήσαν έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να ανέβουν στα πλοία και να φύγουν – όλοι και όλες. Έχουμε δύο τέτοια περιστατικά: Η Φώκαια και η Τέως! Οι Φωκαείς την έκαναν προς την περιοχή της Σαρδηνίας και της Ιταλίας – όπου διεξήγαγαν ληστρικές επιδρομές (πειραταί) για πολλά χρόνια, πριν εγκατασταθούν στην Ελέα. Γνωρίζουμε έναν διάσημο απόγονο αυτών των απαγωγέων ανδρών και γυναικών – τον Παρμενίδη! Τέλος η παρέκβαση.

Η απάντηση στα ερωτήματα που έθεσα είναι η εξής – είμαστε απολύτως βέβαιοι!  Οι πρώτοι που άρχισαν να κάνουν επιδρομές αρπαγές νεαρών ανδρών και γυναικών και κατόπιν να ασχοληθούν με το δουλεμπόριο ήταν οι μικρασιατικοί οικισμοί και οι οικισμοί των απέναντι νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Εδώ, φίλες και φίλοι, άρχισε η εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας και η στροφή στη γεωργία με τη χρήση των δούλων. Αυτή είναι η πατρίδα του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής. Το πρώτα μεγάλα κέντρα δουλεμπορίου ήταν η Χίος, η Σάμος  και η Μίλητος.

ΘΑ συνεχίσουμε αύριο το πρωί, βλέπω ότι θα τραβήξει σε μάκρος αυτή η ιστορία μας. Πριν τελειώσω θα ήθελα να επισημάνω, για να δώσω δουλειά για το σπίτι, για να γίνουν έρευνες, κάτι πολύ σημαντικό, θα το εξετάσουμε διεξοδικά στη συνέχεια. Για να  κάνεις πολλές και συχνές ληστρικές επιδρομές χρειάζονται άνδρες – οι άνδρες ενός οίκου δεν επαρκούν κατά κανένα τρόπο. Πού θα τους βρεις; Χρειάζεσαι και όπλα, μέταλλα δηλαδή. Χρειάζεσαι μετά και εργαλεία – με τι θα εργαστούν οι δούλοι, με τα νύχια τους; Μέταλλα δηλαδή. Μέταλλα, όπλα, εργαλεία – πώς θα παραχθούν αυτά; Και την παραγωγή πώς θα την αποθηκεύσεις; Δεν θα χρειαστείς πολλά και μεγάλα πήλινα πιθάρια για να αποθηκεύσεις το λάδι και το κρασί; Ποιος θα τα κατασκευάσει αυτά τα πολλά και μεγάλα πήλινα δοχεία; Δεν θα χρειαστείς και πλοία; Ποιος θα τα κατασκευάσει, ποιος θα κόψει ξύλα από το βουνό, ποιος θα τα μεταφέρει, ποιος θα τα κάνει σανίδες; Μία είναι η απάντηση: η μαρξιστική ανοησία – οι δούλοι.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. The founding legend of modern government is a walled city protected by powerful rulers, sometimes despotic, other times benevolent, yet always strong enough to protect the people from an external enemy. Enlightenment thinkers reframed this concept, arguing that the purpose of the legitimate state is to provide for the fundamental needs of the people: security, order, economic well-being, and justice. Individuals cannot secure these things on their own. The pandemic has prompted an anachronism, a revival of the walled city in an age when prosperity depends on global trade and movement of people.

    Εχεις αλληλογραφία με τον Κίσσιντζερ;;

    https://www.wsj.com/articles/the-coronavirus-pandemic-will-forever-alter-the-world-order-11585953005