φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

 

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την κλίση των ουσιαστικών που λήγουν σε-εύς στην ονομαστική, σε -έως της γενική. Ο φονεύς, του φονέως· ο τομεύς, του τομέως· ο βασιλεύς, του βασιλέως. Είναι πάρα πολλά και είναι αρχαιότατα, αφού τα διαβάζουμε πολύ συχνά και στα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων, γραμμένα πάνω στις πήλινες πινακίδες (Γραμμική Γραφή Β΄), τις οποίες έψησε η φωτιά που έκαψε τα ανάκτορα, και έτσι σώθηκαν, γύρω στα 1200 π.Χ.

ΠΡΙΝ όμως ασχοληθούμε με την κλίση αυτών των ουσιαστικών, θα ήταν πολύ κατατοπιστικό να πούμε μερικά πράγματα για την κλίση γενικά. Τα αρχαία ελληνικά ήταν μια κλιτική γλώσσα, όπως είναι και τα νέα ελληνικά. Όταν λέμε κλίση εννοούμε ότι μια λέξη σχηματίζει κάποιους τύπους, ο κάθε ένας από τους οποίους έχει μια διαφορετική σημασία. Ο φονεύς δηλώνει τον ένα φονιά, οι φονείς, ονομαστική πληθυντικού, δηλώνει τους πολλούς φονιάδες. Δεν έχει όμως μόνο μια σημασία ο κάθε τύπος αλλά δηλώνει και μια συντακτική θέση. Ο φονεύς ή οι φονεῖς, ονομαστική, δεν μπορεί παρά να είναι το υποκείμενο ενός ρήματος αλλά η λέξη τον φονέα, αιτιατική ενικού, δεν μπορεί παρά να είναι ή αντικείμενο ρήματος (ή απαρεμφάτου) ή υποκείμενο απαρεμφάτου, όταν δεν είναι το ίδιο υποκείμενο με αυτό  ρήματος. Ο φονεύς είδε. Είδον τον φονέα. Είδον τον φονέα εις φυγήν τραπέσθαι, Τον φονέα, υποκείμενο στο απαρέμφατο τραπέσθαι, είδον εγώ.

ΟΙ λέξεις που κλίνονται είναι τα ονόματα και τα ρήματα. Τα ονόματα διακρίνονται σε ουσιαστικά και επίθετα. Έχουμε και τα αριθμητικά και τις αντωνυμίες αλλά αυτά κλίνονται κυρίως ως επίθετα. Έχουμε λοιπόν την ονοματική κλίση και την ρηματική κλίση. Η κλίση προήλθε από την συνένωση, από τη σύνδεση αυτόνομων λέξεων που έχασαν την αυτονομία τους. Το ρήμα φημί προήλθε από τη φράση *φη  *μι , λέω, υποστηρίζω, διατείνομαι (φη [φήμη!]) – εγώ (μι). Το ρήμα λοιπόν ήταν φράση που ενώθηκε σε μία λέξη, και το φη και το μι έχασαν την αυτονομία τους. Το ίδιο έγινε και με τα ονόματα, τα οποία κι αυτά ήταν φράσεις, ονοματικές φράσεις. Η λέξη ρήτωρ προήλθε από τη σύνδεση των αυτόνομων λέξεων, μορφημάτων *ρη και τορ (στην ονομαστική έγινε τωρ, και μια άλλη μέρα θα δούμε γιατί), όπου το ρη σημαίνει ομιλία, ομιλώ (ρήση, ρητός!) και το τορ αυτόν που ενεργεί αλλά όχι συχνά. Εάν θέλουμε να δηλώσουμε κάποιον που μιλάει συχνά δημοσίως τότε θα πούμε ρητήρ ( παρομοίως και σώτωρ και σωτήρ – ο σώτωρ είναι αυτός που μας έσωσε μια φορά, ο σωτήρ είναι αυτός που μας σώζει συχνά) Η λέξη ρήτορες προήλθε από τη φράση *ρη *τορ *ες, όπου το ες δηλώνει πλήθος έμψυχων όντων.  Να θυμόμαστε ότι η κλίση, οι κλιτικοί τύποι προήλθαν από την συνένωση είτε ρηματικής είτε ονοματικής φράσης, που έγινε λέξη, ιδιαίτερος τύπος.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με το ρήμα εἰμί. Πριν από αυτό όμως θα ασχοληθούμε με τον όρο ρήμα. Τι είναι το ρήμα; Έχουμε μάθει ότι είναι ένα μέρος του λόγου, ένα από τα δέκα μέρη του λόγου. Πολύ ωραία. Η λέξη ρήμα είναι μια αρχαία ελληνική λέξη και γραφόταν  ῥῆμα, με δασεία στο ρ –  το γιατί έβαζαν δασεία στο ρ θα το εξετάσουμε ένα άλλο πρωινό. Πώς θα την μεταφράζαμε στη νέα ελληνική; Το ρήμα είναι ένα όνομα που δηλώνει το αποτέλεσμα μιας πράξης, ο ρήτωρ όμως είναι ένα όνομα που δηλώνει το πρόσωπο που δρα, που πράττει. Ρήμα είναι το λεγόμενο, αυτό που λέμε –  θα αποδίδαμε λοιπόν το ρήμα με τη λέξη ‘φράση’ .

ΤΟ ρήμα είναι μια φράση. Και ως φράση μπορεί να συγκροτεί αυτόνομη, ανεξάρτητη πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχω’ είναι μια πρόταση, η λέξη όμως ‘ρήμα’ δεν είναι πρόταση. Το ρήμα ‘τρέχεις’ είναι επίσης πρόταση. Είναι προτάσεις όχι γιατί εννοείται το ‘εγώ’ (εγώ τρέχω) και το ‘εσύ’ (εσύ τρέχεις) αλλά γιατί το εγώ και το εσύ υπάρχουν μέσα στη μορφή τρέχω και τρέχεις: είναι οι προσωπικές καταλήξεις -ω (=εγώ) και -εις (εσύ). Άρα λοιπόν, το ρήμα είναι φράση, είναι πρόταση διότι είναι σύνθεση ενός θέματος που δηλώνει ενέργεια ή κατάσταση και μιας προσωπικής κατάληξης.

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι ότι το ρήμα προέκυψε ως αποτέλεσμα σύνθεσης δυο ανεξάρτητων λέξεων. Το ρήμα φημί  (ισχυρίζομαι), λόγου χάριν, προέρχεται από δύο αυτόνομες λέξεις *φη και *μι: ‘υποστηρίζω, διατείνομαι, λέω με έμφαση’  –  ΄εγώ’. Κατά τον ίδιο τρόπο και το ρήμα ειμί είναι αποτέλεσμα σύνθεσης μετά την οποία οι λέξεις που το συγκρότησαν έχασαν την αυτονομία τους –  και έτσι προήλθε η κλίση και οι κλιτικές λεγόμενες γλώσσες. Η προσωπική κατάληξη είναι  -μι (=εγώ). Αυτό το εἰ –  τi είναι, τι σημαίνει, ποια ήταν η αρχική του σημασία;

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στους εφήβους και τις έφηβες έχει υποκαταστήσει το ξύλο με τη βέργα. Θα δυσφορήσετε μάλλον με αυτή τη διαπίστωση, θα τη θεωρήσετε άλλη μια υπερβολή. Δε πειράζει. Όσοι και όσες δεν μας ενδιέφεραν τα αρχαία ελληνικά, δεν υποφέραμε, καθόλου, περνούσαμε πολύ καλά, τέλεια, μάθαμε και γνωρίζουμε πολύ καλά αρχαία ελληνικά. Ανοίγουμε τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλην και διαβάζουμε σαν να διαβάζουμε εφημερίδα. Τόσο  εύκολα, χαρούμενα και γρήγορα τα μάθαμε, τόσο καλά τα γνωρίζουμε.

ΘΑ σταματήσω τον σαρκασμό και  θα κυριολεκτήσω: για να μάθουμε αρχαία ελληνικά πρέπει τα κωλομέρια μας να βγάλουν κάλους. Κι επειδή δεν έχουν βγάλει, δεν γνωρίζουμε αρχαία ελληνικά και πολύ καλά κάνουμε. Τα αρχαία ελληνικά τα μαθαίνει αυτός που τα χρειάζεται και τα χρειάζεται γιατί του αρέσει το αντικείμενό του. Αν θέλει να γίνει ιστορικός της αρχαίας ελληνική κοινωνίας, θα μάθει – αν θέλει να γίνει θεατρολόγος, θα μάθει. Για τους λοιπούς και τις λοιπές είναι περιττά.

ΣΗΜΕΡΑ θα κλίνουμε τα ονόματα (ουσιαστικά) του τίτλου του σημερινού σημειώματος. Θα πούμε κάποια πράγματα και θα καταλήξουμε σε κάποια πορίσματα που θα σας καταπλήξουν, μα την Παναγία, σας το υπόσχομαι. Δεν θα τα βρείτε σε σχολικές Γραμματικές, δεν θα σας τα διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, ναι, ναι. Και είμαι βέβαιος ότι λίγοι και λίγες θα διαβάσουν το προκείμενο σημείωμα, μακάρι να κάνω λάθος, αλλά αυτό δεν θα με αποθαρρύνει να το γράψω.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ο Παύλος πάει Α’ Γυμνασίου φέτος και άρχισε να μαθαίνει αρχαία Ελληνικά. Κάθε φορά που κάθεται να διαβάσει με κάνει πολλές ερωτήσεις –  αν δεν με ρωτάνε δεν ανακατεύομαι ποτέ στα μαθήματά τους – κι εγώ απαντώ. Συζητάμε λοιπόν πολλά και σκέφτηκα αυτά που συζητάμε να τα γράφω – μπορεί κάποιοι, κάποιες να θέλουν  να μάθουν αρχαία Ελληνικά ή αναζητούν απαντήσεις σε ερωτήματα, είτε μαθαίνουν είτε όχι αρχαία Ελληνικά. Διότι κανένας και καμία δεν μπορεί να πει ότι γνωρίζει αρχαία Ελληνικά. Τα αρχαία Ελληνικά δεν μπορούμε να τα γνωρίζουμε, δεν μπορούμε να τα γνωρίσουμε. Μια ζωή θα τα μαθαίνουμε – να προσπαθούμε να κατανοήσουμε δηλαδή έως ένα βαθμό τα κείμενα που διαθέτουμε.  Δεν θα μάθουμε ποτέ πώς μιλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες, δεν θα κατανοήσουμε ποτέ πλήρως τα κείμενά τους διότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τον πολιτισμό τους. Είναι παντελώς αδύνατον! 

ΜΕ ρώτησε τις προάλλες ο Παύλος, καθώς διάβαζε το πρώτο κείμενο στο μάθημα των αρχαίων Ελληνικών, τι είναι η δασεία και η ψιλή. Του είπα ότι οι λέξεις αυτές ήταν κάποτε επίθετα και έγιναν ουσιαστικά, όπως οι λέξεις λαϊκή (αγορά)  και πλατεία (οδός). Το ουσιαστικό που εννοείται είναι η φωνή: δασεία φωνή, ψιλή φωνή. Όταν βάζουμε πάνω σε ένα φωνήεν, στην αρχή της λέξης (σχεδόν) πάντα, αυτό σημαίνει ότι πριν από αυτό το φωνήεν υπήρχε ένας ήχος που χάθηκε, που οι άνθρωποι σταμάτησαν να το προφέρουν.  Γιατί λέμε hysteria, harmony (harmonia), Herakles, Hera; Γιατί έτσι άκουγαν οι Ρωμαίοι αυτές τις λέξεις και τις μετέφεραν στη γλώσσα τους όπως τις άκουγαν.  Δεν άκουγαν ιστερία, αρμονία, Ιρακλίς, Ίρα αλλά hysteria, harmonia, Herakles, Hera. (Το υ το πρόφεραν ως κλειστό ου, όπως  το κλειστό γαλλικό u, και μετά προφερόταν ως ι· το η το πρόφεραν ως μακρό ε). Αυτή τη δασεία φωνή, αυτόν τον δασύ φθόγγο, τον πρόφεραν όπως προφέρεται το h στην αγγλική λέξη home. Είναι δασύς ήχος, δηλαδή πυκνός, που έρχεται από τα βάθη του φάρυγγα.

ΚΑΙ η ψιλή; με ρωτάει; Η ψιλή είναι ένα σύμβολο που μας Continue reading →