η προέλευση της κλίσης και των κλιτικών γλωσσών

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΠΟ τις δεκάδες χιλιάδες γλώσσες του μακραίωνου παρελθόντος που έχουν εξαφανιστεί, ελάχιστες από αυτές έχουν αφήσει γραπτά ίχνη, λίγα ή πολλά (οι γνωστές νεκρές γλώσσες –  Σουμερικά, Αιγυπτιακά, αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, κ.α.), και από τις 7.000 που μιλούνται αυτή τη στιγμή πάνω στη Γη, μόνο ένας πολύ, πάρα πολύ  μικρός αριθμός γλωσσών είναι κλιτικές. Είναι ολοφάνερο πως οι κλιτικές γλώσσες αποτελούν την εξαίρεση, είναι μια ιδιαιτερότητα. Σπεύδω να διευκρινίσω ότι κλιτική χαρακτηρίζεται μια γλώσσα όταν η μορφή των λέξεων (τα ρήματα και τα ονόματα  –  ουσιαστικά και επίθετα) μεταβάλλεται με διαφόρους τρόπους: τρέχω, τρέχεις, τρέχουμε· πόρτα, πόρτας, πόρτες –  κήπος, κήπου, κήπο, κήποι, κήπων, κήπους. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: γιατί κάποιες γλώσσες, ελάχιστες, μετεξελίχθηκαν σε κλιτικές ενώ η συντριπτική πλειονότητα όχι; Πώς προήλθε η κλίση;

Continue reading

βία, βίος, ζω, υγιής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΙ μπορεί να μας μαρτυρήσει για το παρελθόν, για τον πολιτισμό, για την οικονομία, την ηθική και τις άλλες κοινωνικές σχέσεις η Ιστορική Γραμματική και η Ιστορική Γλωσσολογία, αντικείμενο των οποίων είναι η μελέτη της εξέλιξης της μορφής, της προφοράς και της σημασίας των λέξεων; Εάν μπορεί να μας πει κάτι, τότε θα πρέπει να την συμπεριλάβουμε στο σώμα των ιστορικών πηγών. Η Ιστορική Γραμματική  ως ιστορική πηγή θα είναι ένα από τα ερευνητικά αντικείμενα με τα οποία θα ασχοληθούμε φέτος. Να ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η αρχική σημασία της λέξης αγρός είναι λιβάδι –  η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας το επιβεβαιώνουν πολλές φορές. Η λέξη αγρός συγγενεύει ετυμολογικά με το ρήμα άγ-ω, αρχική σημασία του οποίου είναι «οδηγώ το κοπάδι των ζώων για βοσκή στο λιβάδι». Η λέξη αγ-ρός σημαίνει «πολλή βοσκή, λιβάδι πλούσιο σε βοσκή». Άγ-ρα είναι το κυνήγι, το κυνήγι σε λιβάδι. Κατά την αρχαϊκή εποχή (750-500 π. Χ.) απέκτησε τη σημασία του καλλιεργημένου χωραφιού –  θα εντοπίσουμε τη λέξη και με αυτή τη σημασία  στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια.  Πώς από λιβάδι ο αγρός έγινε καλλιεργημένο χωράφι; Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης δεν υποβάλλει την υπόνοια ότι το λιβάδι μετατράπηκε σε καλλιεργημένο χωράφι; Η αλλαγή αυτή της σημασίας συμφωνεί με άλλες μαρτυρίες,  σύμφωνα με τις οποίες κατά την αρχαϊκή εποχή ολοκληρώθηκε η εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας και η στροφή προς τη γεωργία με τη χρήση δούλων. Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης αγρός συγκαταλέγεται μεταξύ των ιστορικών πηγών.

Continue reading

η (ευχάριστα παράξενη) ιστορία του ρήματος ‘είμαι’ (/ime/)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

”ΟΠΟΙΟΣ νομίζει ότι είναι σπουδαίος πρέπει να πάει στο νεκροταφείο. Εκεί θα δει τι είναι πραγματικά η ζωή. Μια χούφτα σκόνη. La vida no vale nada (η ζωή δεν αξίζει τίποτα)”.  Αυτά τα λόγια ακούμε τρεις φορές (τη μία ως σπανιόλικο τσιγκάνικο φλαμένγκο) στη ταινία του Jim Jarmusch, The limits of control. Σας τα χαρίζω αυτά τα λόγια και με αυτά υποδέχομαι το νέο έτος. Ευχές τέλος. Αγανάκτησα με τις ευχές. Απηύδησα.

ΤΟ μόνο που είναι βέβαιο, πέρα από μια χούφτα σκόνη, πέρα από το la vida no vale nada, είναι ότι θα συνεχίσουμε να ερευνούμε, να σκεφτόμαστε, να συνεργαζόμαστε, να μαθαίνουμε, να διδάσκουμε, να γερνάμε (εμείς που είμαστε στα πρόθυρα του γήρατος), να δημιουργούμε, να περπατάμε, να κάνουμε καλή παρέα, να τρώμε και να πίνουμε και να λέμε σοφές μαλακίες για να γιαλάμι. Σήμερα θα ρίξουμε ένα βλέφαρο στην πολύ ενδιαφέρουσα, ευχάριστα παράξενη, θα έλεγα,  ιστορία του ρήματος ‘είμαι’.

Continue reading

Γραμματική και Ιστορία: η δήλωση της διάρκειας ή/και του στιγμιαίου της πράξης

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΠΕΙΔΗ η νέα (και η αρχαία) ελληνική γλώσσα (και όλες οι σύγχρονες  ([ινδο])ευρωπαϊκές έχουν μέρη του λόγου, κατηγορίες λέξεων που τις ταξινομούμε με κριτήριο τη μορφή, τη λειτουργία και το περιεχόμενό τους, πιθανόν να σχηματίσουμε την εντύπωση ότι όλες οι γλώσσες που έχουν μιληθεί, νεκρές και ζωντανές, έχουν κι αυτές μέρη του λόγου. Εάν το κάνουμε αυτό, θα κάνουμε ένα πάρα πολύ μεγάλο λάθος. Η πλειονότητα των γλωσσών, σε ποσοστό που ξεπερνάει χονδρικά το 95%, να μη πω περισσότερο, δεν διαθέτουν μέρη του λόγου. Είναι βέβαιο ότι ούτε η αρχαία ελληνική σε ένα πολύ παρωχημένο παρελθόν διέθετε μέρη του λόγου-  όπως υποστηρίζω στην εν εξελίξει  μελέτη μου Γραμματική και Ιστορία. (Εκτός από τη γλώσσα, εννοώ την αρχαία ελληνική και δη την πρωτοελληνική ή προδιαλεκτική, μήπως και η Γραμματική της μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική πηγή; Και τι μπορούμε να μάθουμε από τη γλώσσα και την Γραμματική της; ). Μια λέξη μπορεί να είναι όνομα ή επίθετο ή και ρήμα, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, το περικείμενο. Η κινεζική γλώσσα, για παράδειγμα, μας το επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο. Ή η σουμερική, όπου, για παράδειγμα, gal σημαίνει και γάλα και μεγάλος και μεγαλώνω (lugal είναι ο μεγάλος άνδρας, ο βασιλιάς). Το ερώτημα, γιατί άλλες γλώσσες διαμόρφωσαν αυτά που λέμε μέρη του λόγου και άλλες όχι, είναι ένα ερώτημα που μάλλον δεν θα μπορέσουμε ποτέ να απαντήσουμε. Μόνο εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε. Νομίζω όμως ότι υπάρχει μια μέθοδος ώστε να θέσουμε το ζήτημα σε στέρεες βάσεις.

Continue reading

η μείζονα, των δευτερευόντων σχέσεων, του συλληφθή, του συλληφθέντα, του βαθύ μετασχηματισμού, εναπομένασα περίοδος: δεν υπάρχει σωστό και λάθος στη γλώσσα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΧΤΕΣ, μα την Παναγία, έμαθα ότι υπάρχει (π)αγκόσμια (η)μέρα της (ε)λληνικής (γ)λώσσας. Σιμιοτέον, τα π, η, ε και γ τα γράφουν με κεφαλαία γράμματα, για να προσδώσουν μεγαλύτερο κύρος και σε αυτή τη μέρα και στην ελληνική γλώσσα. Δεν ξέρω τι γίνεται αυτή τη μέρα. Να στείλω  λουλούδια; Σε ποιον, σε ποιαν; Παγκόσμια ημέρα της τούρκικης γλώσσας υπάρχει; Μάλλον όχι. Κάποιας άλλης γλώσσας; Δεν νομίζω να υπάρχει! Γιατί μόνο η ελληνική γλώσσα να διαθέτει τη μέρα της; Μα η ελληνική γλώσσα είναι μοναδική! Ναι, ναι, είναι μοναδική –  έχει τον κώλο πίσω!

Continue reading

ιστορία του ε μακρού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΦΙΛΕΣ και φίλοι ενδιαφέρονται τα μάλα για τα σημειώματα που το αντικείμενό τους είναι η Γραμματική (Φωνητική, Συντακτικό, Σημασιολογία) της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, από την οποία προήλθε η νέα ελληνική, και σπεύδω με ευχαρίστηση να ανταποκριθώ στη φιλομάθειά τους. Σήμερα θα ασχοληθούμε με την ιστορία του ε μακρού, και όχι μόνο,  διότι οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν μια προτίμηση, έναν έρωτα θα έλεγα,  προς αυτό, και προς το ο μακρό (ω), όπως θα δούμε στη συνέχεια, και θα τολμήσουμε να διατυπώσουμε μια εικασία γι΄ αυτή την προτίμηση. Κάποιος ομηριστής παρατήρησε ότι η Ιλιάδα έχει μια έφεση προς το ε μακρό (η) –  με παρακίνησε και την μελετήσω και επιβεβαίωσα την παρατήρησή του. Θα έπρεπε να λέμε θανατοφόρος αλλά λέμε θανατηφόρος –  έτσι δεν είναι; Τα αυτιά του αρχαίου Έλληνα δεν άντεχαν πέντε βραχέα συνεχόμενα φωνήεντα! Το θέμα είναι εξειδικευμένο χωρίς όμως να είναι και περίπλοκο, πολύπλοκο ή δυσνόητο. Είναι υλικό από μια Ιστορική Γραμματική της αρχαίας ελληνικής που συντάσσω, όπου θα διαβάσετε πολλά και ενδιαφέροντα καινοφανή πορίσματα της έρευνας.

ΣΗΜΕΡΑ γράφουμε η πηγή αλλά προφέρουμε ι πιγί. Οι αρχαίοι Έλληνες πρόφεραν hεε πεεγέέ –  γράφω το ε μακρό ως εε για να δείξω πως προφερόταν: η προφορά του διαρκούσε πιο πολύ από ότι το ε βραχύ, γι αυτό και λέγεται ε μακρό. To h ήταν ένας ήχος που χάθηκε και προφερόταν   όπως το h στην αγγλική λέξη home. Για να δηλώσουν την ύπαρξή του χρησιμοποίησαν το σύμβολο της δασείας. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες το ε μακρό μετεξελίχθηκε σε ι βραχύ –  όλα τα μακρά φωνήεντα μετεξελίχθηκαν σε βραχέα. Κι έτσι η hεε πεεγεέ έγινε ι πιγί. Εμείς όμως, αν και η προφορά άλλαξε,  διατηρήσαμε την γραφή και προφέρουμε το η (ε μακρό)  ως ι, όχι ως εε και έτσι προέκυψε η ιστορική ορθογραφία.

Continue reading

ο Εγώ ο Υποκείμενος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ φιλοσοφικοί όροι το Εγώ και το Υποκείμενο είναι οι σημαντικότεροι όροι της δυτικής φιλοσοφίας. Πώς εμφανίστηκαν, κάτω από ποιες συνθήκες δημιουργήθηκαν; Γιατί να είναι ουδετέρου γένους; Γιατί το Εγώ και όχι ο Εγώ;  Γιατί το Υποκείμενο και όχι ο Υποκείμενος – ή η Υποκείμενη; Γιατί το Εγώ και όχι το Εσύ ή το Εμείς; Εάν το Υποκείμενο υπόκειται, που υπόκειται, σε τι υπόκειται; Ποιος είναι ο Εγώ; Ποιος είναι ο Υποκείμενος; Πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο;

ΘΑ απαντήσω σήμερα σε όλα αυτά τα ερωτήματα απλά και ευθαρσώς, κατευθύνοντας το παλούκι της σκέψης ακριβώς στην καρδιά του δράκουλα που μας πίνει κάθε μέρα το αίμα.

Continue reading

αγρός, αυλή, άγραυλος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΙ τρεις λέξεις που θα μελετήσουμε σήμερα ανήκουν στην κατηγορία των αρχαιοτάτων λέξεων της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Ανήκουν επίσης στην κατηγορία των λέξεων που θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε ως ιστορική πηγή. Μας δίνουν πληροφορίες για μια περίοδο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας για την οποία τα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, εκτός από το ότι είναι δυσεξήγητα, δεν αρκούν για να σχηματίσουμε μια ευκρινή εικόνα, αποδεκτή από όλους. Καταφεύγουμε λοιπόν στην προφορική ηρωική ποίηση, τη μυθολογία, τη θρησκεία και τη γλώσσα. Πρόκειται για τους σκοτεινούς αιώνες (1100-900 π. Χ. ) που ακολούθησαν την κατάρρευση των μυκηναϊκών βασιλείων και την παρακμή και εξαφάνιση του μυκηναϊκού πολιτισμού (1200-1100).

ΔΕΝ μπορούμε να διαμορφώσουμε μια ευκρινή εικόνα γιατί ενώ έχουν ανασκαφεί πολλοί τόποι αυτό που βρίσκουν οι αρχαιολόγοι είναι τάφοι αλλά όχι οικισμοί. Είναι η μόνη περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας που αντιπροσωπεύεται με τόσο λίγους οικισμούς, μετρημένους στα δάκτυλα του ενός χεριού. Έχει προταθεί μια εξήγηση, την οποία και θα παραθέσω, τη δέχομαι και εγώ, αλλά δεν γίνεται από όλους αποδεκτή. Όσο περνάνε όμως τα χρόνια τα επιχειρήματα που προτάσσονται και πολλά είναι και στέρεα. Ένα από αυτά τα επιχειρήματα είναι η μελέτη της κατηγορίας των λέξεων που έχουν αξία και ως ιστορική πηγή.

Continue reading

ο γυναίκα (the woman), εμείς τρέχω (we run): πως θα ήταν η νέα ελληνική εάν εξελίσσονταν όπως η αγγλική

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΑΣ κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο κι ας βρεθούμε στο 4.500 μ. Χ., στην Αθήνα, αν υπάρχει. Θα καταλαβαίναμε τη γλώσσα των Αθηναίων αυτής της εποχής;  Όχι, φίλες και φίλοι, δεν θα τους καταλαβαίναμε. Όπως δεν θα καταλαβαίναμε τους Αθηναίους, εάν μπορούσαμε να κάνουμε μια βόλτα στην αγορά της αρχαίας Αθήνας, το 450 π. Χ. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι Αθηναίοι αυτοί δεν θα καταλάβαιναν τους προγόνους τους του 3.000 π. Χ. Μέσα σε 7.500 χρόνια θα είχαμε λοιπόν τέσσερις γλώσσες, εκ των οποίων γνωρίζουμε τις δύο, την αρχαία και τη νέα ελληνική, τις άλλες δύο όμως όχι.

ΠΩΣ θα είναι, φίλες και φίλοι, η νέα ελληνική μετά από 2.000 ή και λιγότερα χρόνια;  Μπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες εικασίες, ερειδόμενοι επί των τάσεων που χαρακτηρίζουν τη διαδικασία της εξέλιξης της νέας ελληνικής;  Νομίζω πως μπορούμε. Για να διατυπώσουμε όμως αυτές τις εικασίες θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τρία, ας τα πούμε, αξιώματα της διαχρονικής (ιστορικής) γλωσσολογίας.

Continue reading

δεύτερο μάθημα αρχαίων ελληνικών: ο λοχίας, ο ιππότης, ο Ατρείδης, ο ποιητής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στους εφήβους και τις έφηβες έχει υποκαταστήσει το ξύλο με τη βέργα. Θα δυσφορήσετε μάλλον με αυτή τη διαπίστωση, θα τη θεωρήσετε άλλη μια υπερβολή. Δε πειράζει. Όσοι και όσες δεν μας ενδιέφεραν τα αρχαία ελληνικά, δεν υποφέραμε, καθόλου, περνούσαμε πολύ καλά, τέλεια, μάθαμε και γνωρίζουμε πολύ καλά αρχαία ελληνικά. Ανοίγουμε τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλην και διαβάζουμε σαν να διαβάζουμε εφημερίδα. Τόσο  εύκολα, χαρούμενα και γρήγορα τα μάθαμε, τόσο καλά τα γνωρίζουμε.

ΘΑ σταματήσω τον σαρκασμό και  θα κυριολεκτήσω: για να μάθουμε αρχαία ελληνικά πρέπει τα κωλομέρια μας να βγάλουν κάλους. Κι επειδή δεν έχουν βγάλει, δεν γνωρίζουμε αρχαία ελληνικά και πολύ καλά κάνουμε. Τα αρχαία ελληνικά τα μαθαίνει αυτός που τα χρειάζεται και τα χρειάζεται γιατί του αρέσει το αντικείμενό του. Αν θέλει να γίνει ιστορικός της αρχαίας ελληνική κοινωνίας, θα μάθει – αν θέλει να γίνει θεατρολόγος, θα μάθει. Για τους λοιπούς και τις λοιπές είναι περιττά.

ΣΗΜΕΡΑ θα κλίνουμε τα ονόματα (ουσιαστικά) του τίτλου του σημερινού σημειώματος. Θα πούμε κάποια πράγματα και θα καταλήξουμε σε κάποια πορίσματα που θα σας καταπλήξουν, μα την Παναγία, σας το υπόσχομαι. Δεν θα τα βρείτε σε σχολικές Γραμματικές, δεν θα σας τα διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, ναι, ναι. Και είμαι βέβαιος ότι λίγοι και λίγες θα διαβάσουν το προκείμενο σημείωμα, μακάρι να κάνω λάθος, αλλά αυτό δεν θα με αποθαρρύνει να το γράψω.

Continue reading