φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΑΜΕ σε μια εκδήλωση του χώρου, αντιλαμβάνεστε τι εννοώ, όπου έχει προσκληθεί κάποιος ή κάποια για να μιλήσει, να κάνει μια εισήγηση και ακολούθως να γίνει συζήτηση. Αρχίζει ο ομιλητής, λέει τα δικά του, περνάνε κάνα δυο ώρες και μετά αρχίζει η συζήτηση, γίνονται ερωτήσεις, δίνονται απαντήσεις και κυλά η βραδιά από βαρετή και ανιαρή έως μπορεί και ενδιαφέρουσα. Αυτό το μοντελάκι παίζει, φίλες και φίλες, ποτέ μου όμως δεν το άντεξα. Έκανα πολλές προσπάθειες να πιέσω τον εαυτό μου αλλά πάντα επιβεβαιωνόταν ότι είναι πολύ πιο ισχυρός από μένα. Τη λέξη βαριέμαι δεν την ξέρω και όταν βαριέμαι, τρομοκρατούμαι, το βάζω στα πόδια, τρέχω και δε φτάνω.

ΑΠΟΔΙΔΩ τη βαριεμάρα μου αφενός στον τρόπο που διαβάζω (διακόπτω συχνά την ανάγνωση για να βρίσω περπατώντας μέσα στο δωμάτιο, , να συμφωνήσω, να θαυμάσω, να σημειώσω στα περιθώρια, να χύσω τσαντισμένος ή συγχυσμένος καφέ ή λάδι πάνω στις σελίδες, να πέσει και καμιά κάφτρα και ν΄αφήσει το σημάδι της)  και αφετέρου στην κατανόηση του παραπάνω περιγραφέντος μοντελακίου. Η κατανόηση αυτή θα είναι και το αντικείμενο του σημερινού και άλλων προσεχών σημειωμάτων.

ΕΡΩΤΩ: μήπως αυτό το μοντελάκι έχει διαμορφωθεί με πρότυπο τον Λόγο του Θεού; Η ερώτηση αυτή προήλθε από μία άλλη, που προηγείται χρονικά και λογικά, προήλθε από ένα ζήτημα που με απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια, το ζήτημα της διακοπής του λόγου ενός ομιλητή από τον ακροατή. Εάν το υπάρχον μοντελάκι είναι μίμηση του Λόγου του Κυρίου, τότε η κατανόησή του είναι ταυτόσημη με την κατανόηση του Λόγου της πρώτης πρότασης  της πρώτης περιόδου  του προλόγου του κατά Ιωάννην ευαγγελίου. Παραθέτω όλη την πρώτη περίοδο:

ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος  καί ὁ Λόγος ἦν πρός τόν Θεόν και Θεός ἦν ο Λόγος.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η σημασία των λέξεων  ‘σύλλογος’ και ‘συλλέγω’  (συλλογή, συλλέκτης, συλλεκτικός, κ.α.) παραπέμπει στην πρωταρχική σημασία του αρχαιοελληνικού ρήματος λέγω/λέγομαι: συγκεντρώνω, συναθροίζω. Κατά την αρχαϊκή εποχή (700-500 π. Χ.), το ρήμα απέκτησε τη σημασία που έχει σήμερα και με την παρέλευση του χρόνου αντικατέστησε έναν μεγάλο αριθμό ρημάτων που είχαν την ίδια ή παρεμφερή σημασία· την ίδια εποχή, όπως επιβεβαιώνει η Ιλιάδα, εμφανίζεται η λέξη λόγος με τη σημασία της αφήγησης, της ομιλίας. Η διαδικασία της σημασιολογικής εξέλιξης του ρήματος παρουσιάζει ομοιότητες με αυτήν των λέξεων όμιλος, ομιλώ και αγορά, αγορεύω. Οι λέξεις που δήλωναν αρχικά τη συγκέντρωση ανθρώπων απόκτησαν τη

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα, και τις επόμενες μέρες, θα στρέψουμε την προσοχή μας σε κάποιες πρακτικές, στάσεις του σώματος, συμπεριφορές, μεταφορές,  οι  οποίες, αν και έχουν εμφανιστεί πριν από πολλούς αιώνες ή χιλιετίες, επιβιώνουν στις μέρες μας. Εντάσσονται στη γλώσσα και τον κώδικα της Υποταγής και της Κυριαρχίας: με αυτές άλλοτε οι υποτελείς δηλώνουν την υποταγή τους στον Κύριο, κι άλλοτε είναι ο Κύριος που επιδεικνύει την Ισχύ του και την Κυριαρχία του, προσδιορίζει την κοινωνική του θέση, εκφράζει τα συναισθήματά του. Στο παρελθόν, εξηγήσαμε γιατί ο Κύριος περπατάει πάνω σε κόκκινο χαλί, το οποίο συμβολίζει τους υποτελείς και το αίμα τους: διατρανώνει τη νίκη του και την επιθυμία διαιώνισης της Κυριαρχίας του.

Σήμερα θα ασχοληθούμε με το ζήτημα γιατί σηκωνόμαστε όρθιοι όταν βλέπουμε τον Κύριο. Αύριο θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μια απάντηση στο γιατί ο Κύριος δεν σταματάει στα φανάρια, και μεθαύριο, με αφορμή τη φράση ‘καρότο και μαστίγιο’,  θα εξετάσουμε το μαστίγιο ως σύμβολο της ισχύος του Κυρίου. Θα συνεχίσουμε με την εξέταση της παρουσίασης των κοινωνικών προβλημάτων ως πληγής ( λ.χ., η πληγή των ναρκωτικών) και μετά θα δούμε τι θα κάνουμε.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα, και τις επόμενες μέρες, θα στρέψουμε την προσοχή μας σε κάποιες πρακτικές, στάσεις του σώματος, συμπεριφορές, μεταφορές,  οι  οποίες, αν και έχουν εμφανιστεί πριν από πολλούς αιώνες ή χιλιετίες, επιβιώνουν στις μέρες μας. Εντάσσονται στη γλώσσα και τον κώδικα της Υποταγής και της Κυριαρχίας: με αυτές άλλοτε οι υποτελείς δηλώνουν την υποταγή τους στον Κύριο, κι άλλοτε είναι ο Κύριος που επιδεικνύει την Ισχύ του και την Κυριαρχία του, προσδιορίζει την κοινωνική του θέση, εκφράζει τα συναισθήματά του. Στο παρελθόν, εξηγήσαμε γιατί ο Κύριος περπατάει πάνω σε κόκκινο χαλί, το οποίο συμβολίζει τους υποτελείς και το αίμα τους: διατρανώνει τη νίκη του και την επιθυμία διαιώνισης της Κυριαρχίας του.

Σήμερα θα ασχοληθούμε με το ζήτημα γιατί σηκωνόμαστε όρθιοι όταν βλέπουμε τον Κύριο. Αύριο θα επιχειρήσουμε να δώσουμε μια απάντηση στο γιατί ο Κύριος δεν σταματάει στα φανάρια, και μεθαύριο, με αφορμή τη φράση ‘καρότο και μαστίγιο’,  θα εξετάσουμε το μαστίγιο ως σύμβολο της ισχύος του Κυρίου. Θα συνεχίσουμε με την εξέταση της παρουσίασης των κοινωνικών προβλημάτων ως πληγής ( λ.χ., η πληγή των ναρκωτικών) και μετά θα δούμε τι θα κάνουμε.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Πολύ συχνά, ακούμε ή διαβάζουμε  μια αφήγηση, ένα μυθιστόρημα λόγου χάριν,  κατά την οποία ο πρωτεύων αφηγητής εμφανίζει κάποια πρόσωπα της ιστορίας  ως αφηγητές: αυτούς τους αφηγητές η αφηγηματολογία τους αποκαλεί δευτερεύοντες αφηγητές. Οι αφηγήσεις αυτών των αφηγητών ονομάζονται εγκιβωτισμένες αφηγήσεις (αλλά και μετα-αφηγήσεις, κατοπτρισμένα κείμενα, μυθολογικά παραδείγματα ή παράπλευρες αφηγήσεις).  Το πιο γνωστό αφηγηματικό κείμενο που περιέχει πολλές και ενδιαφέρουσες εγκιβωτισμένες αφηγήσεις είναι ο Δον Κιχότης του Μ.Θερβάντες.

Διαβάζοντας την Ιλιάδα θα παρατηρήσουμε ότι ο αοιδός, ο πρωτεύων αφηγητής της Ιλιάδας, εμφανίζει και αυτός πολλά πρόσωπα της αφήγησής του ως δευτερεύοντες αφηγητές.  Εάν όμως υπάρχει πρωτεύων αφηγητής, ο αοιδός, θα υπάρχουν και πρωτεύοντες ακροατές/αναγνώστες – άρα, οι ακροατές των δευτερευόντων αφηγητών θα είναι οι δευτερεύοντες ακροατές. Εάν ο πρωτεύων αφηγητής είναι ο αοιδός, ο συνθέτης της μνημειώδους Ιλιάδας, οι πρωτεύοντες ακροατές/αναγνώστες είναι το αριστοκρατικό ακροατήριο, είναι οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες δουλοκτήτες  της αρχαϊκής εποχής (700-500 π.Χ.). Και, εάν οι δευτερεύοντες αφηγητές δεν μπορεί παρά να είναι ήρωες, ήρωες θα είναι και οι δευτερεύοντες ακροατές. Οι διαπιστώσεις αυτές μας ωθούν να θέσουμε τα παρακάτω ερωτήματα και να αποπειραθούμε να διατυπώσουμε μια απάντηση.

Για ποιο λόγο ένας ήρωας της Ιλιάδας αφηγείται μια ιστορία, ένα αξιομνημόνευτο γεγονός, σε έναν άλλο ήρωα; Με άλλα λόγια, ποιος είναι ο σκοπός μιας αφήγησης; Μήπως είναι η τέρψη, η διασκέδαση και ο επηρεασμός, η πειθώ, η τροποποίηση της συμπεριφοράς του ακροατή από τον αφηγητή; Ποιο από τα δυο στοιχεία υπερισχύει;

Και εάν αυτός είναι ο σκοπός της δευτερεύουσας αφήγησης, μήπως αυτός είναι και ο σκοπός της πρωτεύουσας αφήγησης; Και τι υπερισχύει, η τέρψη ή η τροποποίηση της συμπεριφοράς;

Ποιος ήταν ο σκοπός της αφήγησης της Ιλιάδας; Αυτός ο σκοπός ισχύει και σήμερα; Εάν ο αοιδός αφηγούνταν την Ιλιάδα για να αλλάξει τον τρόπο σκέψης των ακροατών/αναγνωστών μήπως θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την Ιλιάδα ως επιχείρημα; Μιας και η λέξη μύθος σημαίνει, όπως θα δούμε, την αφήγηση μιας ιστορίας, μήπως στην χρησιμοποίηση του μύθου ως επιχειρήματος, στην εργαλειακή χρήση του μύθου,  βρίσκονται τα πρώτα σπέρματα ενός τρόπου σκέψης που αποκλήθηκε ορθός λόγος; Εάν δηλαδή ο μύθος χρησιμοποιείται για να αυξήσει την ισχύ του γαιοκτήμονα/ακροατή/αναγνώστη, μήπως ο αρθός λόγος είναι ο (κάθε) λόγος που αυξάνει την ισχύ του;

Continue reading →

φίλες και φίλοι καλή σας μέρα

Το ζήτημα της προέλευσης του ορθού λόγου μας ενδιαφέρει διότι υποστηρίζουμε ότι η σημερινή οικτρή παγκόσμια κατάσταση, περιβαλλοντική και κοινωνική, είναι αποτέλεσμα της Κυριαρχίας του ορθού λόγου. Αυτό δεν σημαίνει κατά κανένα τρόπο ότι η σωτηρία μας βρίσκεται στον ανορθολογισμό. Ο ορθός λόγος είναι ένας συγκεκριμένος, ιστορικά διαμορφωμένος,  τρόπος σκέψης αλλά εμείς υποπίπτουμε στο σφάλμα να ταυτίζουμε την σκέψη, ως ικανότητα του ανθρώπου, με τον ορθό λόγο. Ο ορθός λόγος είναι ένας τρόπος σκέψης μιας κοινωνικής ομάδας, των αριστοκρατών, των γαιοκτημόνων δουλοκτητών, του τέλους της αρχαϊκής (700-500)  και των αρχών (500-430)  της κλασικής εποχής, ο οποίος μεταβιβάστηκε από γενιά σε γενιά, μέχρι που έφτασε στον Αριστοτέλη κι από εκεί στη Δύση. Τα κείμενα που έχουν διασωθεί, από την Ιλιάδα μέχρι του Αριστοτέλη, μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε τόσο τη γένεση του ορθού λόγου ως συγκεκριμένου και ιδιόρυθμου τρόπου σκέψης όσο και της έκφρασης που τον αποτυπώνει. Αυτό είναι το αντικείμενο της εργασίας μου ορθός λόγος: από την Ιλιάδα στον Αριστοτέλη.

Η ίδια η φράση ορθός λόγος μας παροτρύνει να θέσουμε κάποια ερωτήματα και να αποπειραθούμε να διατυπώσουμε κάποιες απαντήσεις σε αυτά. Πριν εκθέσω αυτά τα  ερωτήματα, θα μου επιτρέψετε να παραθέσω τόσο τις αρχαιότερες μαρτυρίες της φράσης όσο και των συστατικών μερών της – κι αυτό όχι μόνο για να έχουμε μια σαφή και έγκυρη γνώση των αρχαιότερων μαρτυριών της αλλά κυρίως διότι αυτές οι αναφορές εγείρουν τα ερωτήματα.

Η αρχαιότερη μαρτυρία της φράσης ορθός λόγος εντοπίζεται στον Ηρόδοτο, δυο φορές. Στην πρώτη, 2.17,  σημαίνει ‘πραγματικά’, ενώ στη δεύτερη, 6.68, σημαίνει κάτι παραπλήσιο, ‘στ’ αλήθεια’.  Θα κάνω τον κόπο να παραθέσω τις προτάσεις στις οποίες ανήκουν αυτές οι μαρτυρίες. Στη πρώτη, ο Ηρόδοτος γράφει για την Αίγυπτο και λέει: ούρισμα δέ Ασίηι και Λιβύηι οιδαμεν ουδέν εόν ορθωι λόγωι ει μή τους Αιγυπτίων ούρους, δηλαδή, το μόνο πραγματικά [ στα αλήθεια, όντως] σύνορο (ούρισμα)  μεταξύ της Ασίας και της Λιβύης (Αφρικής) καθορίζεται από τα σύνορα της Αιγύπτου. Στη δεύτερη, ο Δημάρατος ρωτάει τη μάνα του, φράσαι μοι την αληθείην, πες μου την αλήθεια, τίς μευ εστί πατήρ ορθωι λόγωι, ποιος είναι πραγματικά, στ΄αλήθεια, ο πατέρας μου;

Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό, απέναντι από την Κω, λίγο πριν το 480, το 445/4 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου σχετίστηκε  με τον Περικλή και κυρίως με τον Σοφοκλή,  ήταν κολλητοί, και πέθανε λίγο μετά το 430, μάλλον στους Θουρίους, στην Κάτω Ιταλία, στους οποίους εγκαταστάθηκε μαζί με άλλους Αθηναίους το 444/3. Διαθέτουμε ενδείξεις (υπαινιγμοί του Αριστοφάνη στους ‘Αχαρνής’),  ότι το  425 το έργο του ήταν γνωστό στο αθηναϊκό κοινό. Εάν άρχισε να συγγράφει το έργο του μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα και στους Θουρίους, τότε οι δυο αυτές μαρτυρίες θα πρέπει να χρονολογηθούν μεταξύ του 444 και του 430.

Οι λέξεις ορθός και λόγος μαρτυρούνται για πρώτη φορά στην Ιλιάδα. Το επίθετο είναι μια πολύ αρχαία λέξη και  σημαίνει πάντα (όπως και στην Οδύσσεια) ‘όρθιος’ . Στην Ψ, διαβάζουμε 7 φορές (271, 456, 657, 706, 752, 801, 830) τον εξής στίχο: στη δ’ ορθός, και μυθον εν Αργείοισιν έειπεν: στάθηκε (σηκώθηκε) όρθιος και μίλησε προς τους Αργείους. Είναι βέβαιο ότι κατά τον 5ο αιώνα το επίθετο σημαίνει και όρθιος και σωστός. Εάν λάβουμε υπόψη μας ότι η αρχαιότερη μαρτυρία του επιθέτου όρθιος εντοπίζεται στα Έργα και Ημέραι (650-600 π.Χ.), στ. 290, καιν στην Σαπφώ, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι σαφές ότι το ορθός σημαίνει ό,τι και το όρθιος αλλά το ορθός σημαίνει επιπλέον και σωστός, αληθινός, πραγματικός και αυτή η σημασία τείνει να επικρατήσει, χωρίς ποτέ να χαθεί και η πρωταρχική. Θα παραθέσω δυο προτάσεις από τον Ηρόδοτο που θα τις κατανοήσετε εύκολα (2.16, και οι δύο) : ει ουν ημείς ορθώς γινώσκομεν (εάν λοιπόν εμείς σωστά κρίνουμε, εάν είναι σωστή η κρίση μας), ει δέ ορθή έστι η γνώμη των Ιώνων (εάν είναι σωστή η γνώμη, η άποψη των Ιώνων).  Εάν στην Ιλιάδα το ορθός σημαίνει όρθιος και στον Ηρόδοτο σημαίνει σωστός, αληθινός, πραγματικός, τότε η σημασιολογική μετεξέλιξη του επιθέτου θα πρέπει να εκτυλίχτηκε μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα. Μπορούμε να εντοπίσουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες του επιθέτου ορθός με τη σημασία σωστός;

Μπορούμε αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας – θα ασχοληθούμε με αυτό το θέμα αργότερα.  Η σημασία ‘σωστός’ μας ωθεί να θέσουμε τα πρώτα ερωτήματα: γιατί, κάτω από ποιες συνθήκες το επίθετο ορθός (όρθιος) απόκτησε τη σημασία πραγματικός, αληθινός, σωστός, δίκαιος;Γιατί η όρθια στάση να είναι ταυτόσημο της δικαιοσύνης και της αλήθειας; Ποιος είναι σωστός, δίκαιος, αληθινός, πραγματικός όταν είναι όρθιος; Η γυναίκα; Το παιδί; Ο άνδρας; Και ποιος άνδρας; Ο φτωχός ή ο πλούσιος;

Τα ερωτήματα αυτά, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχουν διατυπωθεί και επομένως  δεν έχουν απαντηθεί.

Continue reading →

φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας

Στον προκείμενο κύκλο διαλέξεων θα αποπειραθούμε να δείξουμε ότι η σημερινή δεινή κατάσταση της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας είναι η απώτατη συνέπεια της επιθυμίας που υποφώσκει στην έκφραση ὀρθός λόγος κατά την πρώτη φάση της σταδιοδρομίας της, από τα μέσα της αρχαϊκής εποχής (700-500 π.Χ.) μέχρι και τον Αριστοτέλη, για μια περίοδο δηλαδή τριών αιώνων.  Θα σας προτείνω να αποσυνδεθούμε από το παρόν και από ό,τι εννοούμε με τον όρο ορθός λόγος ή Λόγος (logos) και να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας και την προσοχή μας στη σημασία τής αρχαιοελληνικής έκφρασης. Όταν θα ολοκληρωθεί αυτή η έρευνα, θα δούμε τότε τα νήματα που συνδέουν την αρχαία έκφραση και τον σύγχρονο όρο, με όποιες μορφές κι αν παρουσιάζεται (ορθός λόγος, ορθολογισμός). Θα μπορούσαμε να δώσουμε τον τίτλο γενεαλογία ή αρχαιολογία ή οι πρώτες μέρες του ορθού λόγου, προτίμησα όμως τον παραπάνω τίτλο για να προσδιορίσω προκαταβολικά και ευθέως τα χρονικά όρια της πρώτης φάσης της υπό εξέταση έκφρασης. Continue reading →