η γένεση της δημοκρατίας (1): o δήμος στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Το ζήτημα της γένεσης της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, δηλαδή της αθηναϊκής δημοκρατίας, είναι ένα από τα πολλά άλυτα ζητήματα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Αν και υπάρχει κάποιο πρόβλημα πηγών, δεν είναι αυτή η εξήγηση το γιατί δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή άποψη. Η αδυναμία μας να εξηγήσουμε τη γένεση της δημοκρατίας οφείλεται σε μεθοδολογικούς λόγους. Μιας και η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μια δουλοκτητική δημοκρατία, μια δημοκρατία δηλαδή που δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τη χρήση των δούλων στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου,  θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη γένεσή της μόνο εάν κατανοήσουμε το ζήτημα της γένεσης του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, που κυριαρχούσε κατά την κλασική εποχή (5ος αιώνας π. Χ.). Ποιος όμως τρόπος παραγωγής είχε προηγηθεί, για ποιους λόγους παρήκμασε και εγκαταλείφθηκε; Πότε και πως έγινε η μετάβαση από τον έναν τρόπο παραγωγής στον άλλον;

Το ζήτημα της γένεσης της αθηναϊκής δημοκρατίας αλλά και όλα τα άλλα άλυτα ζητήματα,  τα οποία συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους μιας και είναι στιγμές της διαδικασίας της μετάβασης από τον ποιμενισμό στην δουλοκτησία, επιχειρώ να το προσεγγίσω σε μια  Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική ιστορία, την οποία γράφω εδώ και πολλά χρόνια. Από σήμερα θα αρχίσω να δημοσιεύω τμήματα αυτής της εργασίας τα οποία καταπιάνονται με το ζήτημα της γένεσης της δημοκρατίας. Θα μελετήσουμε τους όρους δημοκρατία και ισονομία, τους όρους δήμος, κράτος (και κρατέω) και νόμος, θα μελετήσουμε τη λήψη των αποφάσεων (βασιλεία, αριστοκρατία, ολιγαρχία) στη μυκηναϊκή Πύλο, την Ιλιάδα και την Οδύσεια, τη λυρική ποίηση, τον Πίνδαρο και Αισχύλο, θα μελετήσουμε τις συνελεύσεις του λαού στα λεγόμενα ομηρικά έπη, τα φαινόμενα της πόλεως και της αγοράς, όπως και άλλα ζητήματα που άπτονται των προαναφερθέντων.

Το κίνητρο για την δημοσίευση αυτών των σημειωμάτων είναι οι αντιλήψεις των υποστηρικτών της αυτονομίας και της αυτοθέσμισης, οι οποίες ακολουθούν, λιγότερο η περισσότερο πιστά, τις θεωρίες του Κ. Καστοριάδη. Πριν σηκώσω τα μανίκια μου και σας παρουσιάσω την αρχική σημασία και τη σημασιολογική εξέλιξη των όρων δήμος, κράτος (κρατέω) και δημοκρατία στις αρχαίες ελληνικές πηγές θα παρουσιάσω απλά και σύντομα τον βασικό πυρήνα των απόψεων των υποστηρικτών της αυτονομίας και της αυτοθέσμισης. Κι αυτό διότι οι απόψεις που υποστηρίζουν βασίζονται σε μια πρόσληψη της αθηναϊκής δημοκρατίας η οποία δεν στηρίζεται κατά κανένα τρόπο στις διαθέσιμες γραπτές πηγές. Πρόκειται για μια παντελώς εξιδανικευμένη εικόνα, η οποία προδίδει  άγνοια και διαστρέβλωση. Οι υποστηρικτές της αυτονομίας και της αυτοθέσμισης διαβάζουν  και υιοθετούν τις απόψεις του Κ. Καστοριάδη, ο οποίος, έχοντας παντελή άγνοια των πηγών της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, υιοθέτησε και τροποποίησε, για να τις εναρμονίσει με τη δική του θεωρία, απόψεις φιλελεύθερων αστών ελληνιστών.

Εκθέτω τις απόψεις των υποστηρικτών της αυτονομίας και της αυτοθέσμισης παρουσιάζοντας αυτές που διατυπώνει ο Σπύρος Ραυτόπουλος στο άρθρο του Ο φόβος της δημοκρατίας (Θέσεις, 118, σελ. 83-97). Σύμφωνα λοιπόν με τον συντάκτη, υπάρχει μια αυθεντική ιδέα, υπάρχει ένα αυθεντικό περιεχόμενο μιας ιδέας, υπάρχει μια πραγματική δημοκρατία, η οποία εδώ και αιώνες   διαστρεβλώνεται και νοθεύεται συστημαστικά από την άρχουσα τάξη, τα μέσα ενημέρωσης, κλπ., με αποτέλεσμα να θεωρούμε ως δημοκρατία πολιτεύματα τα οποία δεν είναι όντως δημοκρατικά. Η σύγχυση επιτείνεται με τη μετατροπή του όρου δημοκρατία από είδος σε γένος: αντι να έχουμε την ανόθευτη, γνήσια και μοναδική, αυθεντική και πραγματική δημοκρατία έχουμε μια πληθώρα τύπων δημοκρατίας: δουλοκτητική, αστική, λαϊκή, προλεταριακή, άμεση, κοινοβουλευτική, προεδρική, αντιπροσωπευτική, κλπ., κλπ. Η αλλοίωση του αυθεντικού περιεχομένου της πραγματικής δημοκρατίας επιτυγχάνεται μέσω της συρρίκνωσης ή της διεύρυνσης  της σημασίας είτε του πρώτου συνθετικού (δήμος), είτε του δεύτερου (κράτος, κρατέω) είτε και των δύο. Με την νόθευση και την παραχάραξη του αυθεντικού περιεχομένου της δημοκρατίας φτάσαμε στο σημείο η ‘δημοκρατία’ να εκφυλιστεί σε μέσο νομιμοποίησης των αποφάσεων της άρχουσας τάξης και εκτόπισης της πολιτικής ελευθερίας.

Επιδιώκεται λοιπόν η αποκατάσταση της χαμένης τιμής της δημοκρατίας μέσω μιας πορείας πραγματικού εκδημοκρατισμού. Κατά τη διάρκεια αυτής της πορείας θα εξοβελιστούν η εδώ και αιώνες και καθημερινά επιβαλλόμενη νόθευση, η αλλοίωση, η σύγχυση, η παραχάραξη, η σημασιολογική συρρίκνωση του αυθεντικού  περιεχομένου της πραγματικής δημοκρατίας με αποτέλεσμα την πλήρη αποκατάσταση της αυθεντικής ιδέας. Ο πραγματικός εκδημοκρατισμός ταυτίζεται με τη διεκδίκηση δομών, λειτουργιών και όρων για ένα καλύτερο παρόν και μέλλον. Έτσι, θα περάσουμε από μια κοινωνία πολιτών στην κοινωνία των πολιτών, στην  οποία θα επικρατούν η ανεξαρτησία, η ελευθερία σκέψης και δράσης, η αυτοδιάθεση και διαρκής αυτοπροσδιορισμός. Φορείς δε αυτής της πορείας πραγματικού εκδημοκρατισμού είναι, μεταξύ των άλλων, και τα κινήματα των πλατειών και των αγανακτισμένων πολιτών.

Εφόσον εδώ και αιώνες νοθεύεται, αλλοιώνεται, διαστρεβλώνεται και παραχαράσσεται το αυθεντικό περιεχόμενο της δημοκρατίας, αυτό το περιεχόμενο, δηλαδή η πραγματική δημοκρατία,  θα πρέπει να υπήρξε κάποτε στο παρελθόν. Εάν δεν υπήρξε, τότε θα είναι ιδεώδες. Εάν όμως η πραγματική δημοκρατία είναι ιδεώδες, τότε δεν μπορεί να είναι πραγματική, διότι το ιδεώδες δεν είναι πραγματικό αλλά απλή επινόηση. Από τη στιγμή όμως που υπήρξε και διαστρεβλώνεται σημαίνει ότι η πραγματική δημοκρατία υπήρξε. Πότε; Μα στην αρχαία Αθήνα. Όταν λέμε λοιπόν πραγματική, αυθεντική δημοκρατία εννοούμε τη δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας: αυτή είναι η δημοκρατία ως είδος. Όλες οι νοθεύσεις και οι διαστρεβλώσεις μετέτρεψαν το είδος σε γένος, δηλαδή σε μια πληθώρα μορφών δημοκρατίας που όμως  ελάχιστη σχέση έχουν με την πραγματική δημοκρατία.

Τι σημαίνει όμως δημοκρατία, ποια είναι η αρχική σημασία της αυθεντικής, της πραγματικής δημοκρατίας; Δημοκρατία σημαίνει: ο δήμος έχει την εξουσία, την κυριότητα, ο δήμος είναι αυτός που κυβερνά. Και ποιος είναι ο δήμος; Δήμος είναι ολόκληρη η κοινωνία. Άρα, όλη η κοινωνία κυβερνά. Και τι σημαίνει ‘κοινωνία’; Εάν  η κοινωνία είναι μια ταξική κοινωνία, τι σημαίνει όλη η κοινωνία κυβερνά; Για να κυβερνά όλη η κοινωνία θα πρέπει να μην είναι ταξική. Άρα, ο σκοπός του πραγματικού εκδημοκρατισμού είναι η κατάργηση των τάξεων. Υπήρξε ποτέ ταύτιση του δήμου με την κοινωνία; Ποτέ! Άρα, πότε υπήρξε πραγματική δημοκρατία; Ποτέ! Τι αλλοιώθηκε τότε, τι διαστρεβλώθηκε; Εδώ και αιώνες λοιπόν παραχαράσσεται μια επινόηση, μια πρόταση; Και ποιος ήταν αυτός που την διατύπωσε;

Η αντίφαση είναι σαφής: Η πραγματική δημοκρατία υπήρξε, το αυθεντικό της περιεχόμενο διαστρεβλώνονταν και αλλοιώνονταν για αιώνες, αλλά ο όρος δήμος ποτέ δεν δήλωνε όλη την κοινωνία! Τι δηλώνει αυτή η αντίφαση; Δηλώνει την σύμφυρση ενός ιστορικού πολιτικού φαινομένου, το οποίο εκλαμβάνεται ως πρότυπο, με ένα ιδεώδες. Με άλλα λόγια, η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μια πραγματική δημοκρατία αλλά όχι και τόσο αυθεντική. Άρα, η πραγματικά αυθεντική δημοκρατία θα εγκαθιδρυθεί κατά την πορεία ενός πραγματικού εκδημοκρατισμού.

Όλα αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα και αντιφάσεις που καλούνται να απαντήσουν και να αντιμετωπίσουν οι υποστηρικτές της αυθεντικής, της πραγματικής δημοκρατίας. Σε αυτά τα ερωτήματα θα απαντήσουμε και εμείς – μιας που τα διατυπώσαμε κιόλας. Και θα το κάνουμε μελετώντας τον πρώτο συνθετικό του όρου δημοκρατία.

Τι σημαίνει η λέξη δήμος στη λέξη δημοκρατία; Οι υποστηρικτές της αυτονομίας και του διαρκούς αυτοπροσδιορισμού θεωρούν ότι δηλώνει όλη την κοινωνία. Αυτή όμως είναι μια κανονιστική σημασιοδότηση: η λέξη δήμος πρέπει, οφείλει να δηλώνει όλη την κοινωνία, η οποία δεν μπορεί παρά να είναι αταξική. Είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι  όταν οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ‘δήμος’ δεν εννοούσαν όλη την κοινωνία. Τι εννοούσαν; Ποια είναι η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης, ποια ήταν δηλαδή η αρχική σημασία της; Αυτή η αρχική σημασία επιβιώνει στον όρο δημοκρατία της κλασικής εποχής; Εάν δεν επιβιώνει, ποια σημασία απόκτησε και πως, κάτω  από ποιες συνθήκες;

Τις αρχαιότερες μαρτυρίες της λέξης δήμος τις διαβάζουμε στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου, τα οποία συντάχθηκαν κατά το 1200 π. Χ. Εμφανίζεται δυο φορές σε ονομαστική da-mo, δάμος (με περισπωμένη) και πολλές φορές σε δοτική, στη φράση pa-ro  da-mo, παρό δάμωι. Ή δωρική διάλεκτος, όπως η μυκηναϊκή, διασώζει τον τύπο της πρωτοελληνικής, της προδιαλεκτική ελληνικής δηλαδή, δάμος, ενώ στην ιωνική έχουμε δήμος με την τροπή του α μακρού σε ε μακρό (η) – κι αυτός είναι ο λόγος που έχουμε democracy  και όχι dimocracy. Διαβάζουμε επίσης τη λέξη da-mo-ko-ro, δαμοκόρος, τον τίτλο   o-pi-da-mi-o, οπιδάμιοι (επιδάμιοι), που είναι οι επικεφαλής του δήμου, και το ουσιαστικοποιημένο επίθετο da-mi-o, δάμιον, δήμιον, που σημαίνει γη που ανήκει στον δήμο. Θα τα μελετήσουμε όλα αυτά διεξοδικά

Πριν καταπιαστούμε με τη μελέτη των μυκηναϊκών μαρτυριών ας εξετάσουμε τη μορφολογία και την ετυμολογία της υπό εξέταση λέξης. Διακρίνουμε το ινδοευρωπαϊκής προέλευσης μόρφημα -μ0- [-mo-] το οποίο εμφανίζεται ως επίθημα και σχηματίζει ονόματα που δηλώνουν το αποτέλεσμα της πράξης που καταγράφει η ρίζα. Δάμος (δήμος)  λοιπόν είναι το αποτέλεσμα της πράξης που καταγράφει η ρίζα δα- Τι σημαίνει αυτή η ρίζα, αυτό το μόρφημα;

Σημαίνει ‘διαιρώ σε τμήματα και μοιράζομαι’ . Την εντοπίζουμε στα ρήματα δατέομαι, δαΐζω, δαίομαι και δαίνυμι και στα ονόματα δαίς (μερίδα κρέατος, διανομή και κατανάλωση του κρέατος), δαιτυμών (συνδαιτυμών), δαίμων (ο διαμοιραστής, ενώ ευδαίμων είναι αυτός που έλαχε ένα καλό μερίδιο), δαιτρός  (αυτός που κομματιάζει και μοιράζει το κρέας) και άλλα. Τι δηλώνει όμως η λέξη δάμος, δήμος; Τι διαιρείται και μοιράζεται;

Την απάντηση στο ερώτημα αυτό θα μας τη δώσει η μελέτη των μυκηναϊκών μαρτυριών.

Θα συνεχίσω αύριο το πρωί. .

[Τρίτη, 6 Μαρτίου 2012]

Ας δούμε πρώτα δυο αρχεία τα οποία παρουσιάζουν πάρα πολύ μεγάλο ενδιαφέρον διότι μας βοηθούν όχι μόνο να κατανοήσουμε τον όρο δάμος, δήμος αλλά και να γνωρίσουμε δυο πολύ σημαντικές πτυχές της μυκηναϊκής κοινωνίας. Η πινακίδα Un 718 καταγράφει τις προσφορές σε είδος που πρέπει να καταβάλουν δύο πρόσωπα και δυο συλλογικότητες
στον Ποσειδώνα στον οικισμό sa-ra-pe-da. Τα δυο πρόσωπα είναι ένας πολύ πλούσιος αξιωματούχος του κρατικού μηχανισμού, ο e-ke-ra2-wo (ίσως ΕγχελυάFων, χωρίς να είναι βέβαιο) και ο ra-wa-ke-ta, ο λαFαγέτας, ο ηγέτης του λαού – αλλά εδώ η λέξη λαός δεν έχει τη σημασία του στρατού που έχει στην Ιλιάδα. Οι δύο συλλογικότητες είναι οι καλλιεργητές ενός κτήματος που φέρουν το όνομα  wo-ro-ki-jo-ne-jo και ο da-m0, ο δάμος, ο δήμος. Ο δήμος λοιπόν του οικισμού sa-ra-pe-da πρέπει να προσφέρει (do-se, δώσει) 240 λίτρα σιτάρι, 72 λίτρα κρασί, δυο κριάρια, τέσσερα τυριά, τέσσαρα λίτρα λίπος και μια προβιά. H σειρά με την οποία καταγράφονται είναι η εξής: ΕγχελυάFων, δήμος, λαFαγέτας, wo-ro-ki-jo-ne-jo.Ποιος είναι αυτός ο δήμος;

Με τη πινακίδα Un 718 μοιάζει πολύ η πινακίδα Er 312, η οποία όμως δεν καταγράφει προσφορές αλλά την έκταση της γης που κατέχουν ο Fάναξ, ο λαFαγέτας, τρεις τελεσταί και οι wo-ro-ki-jo-ne-jo. Παρατηρούμε ότι στη θέση του ΕγχελυάFωνος διαβάζουμε τον άνακτα, τον επικεφαλής του κράτους της Πύλου και στη θέση του δήμου, τους τρεις τελεστές. Αυτές οι δύο πινακίδες καταγράφουν τους ισχυρότερους άνδρες, εμφανιζόμενοι άλλοτε ως πρόσωπα και άλλοτε ως συλλογικότητες, δυο οικισμών: του sa-ra-pe-da και της περιοχής (που δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποια είναι) όπου βρίσκονται τα κτήματα. Θα δούμε παρακάτω ότι σε πολλούς οικισμούς υπάρχει ένας δήμος, ο οποίος ανήκει στην άρχουσα τάξη και θα εξηγήσουμε γιατί δεν υπάρχει σε όλους.

Ας δούμε τώρα δύο από τις πιο εντυπωσιακές πινακίδες των κρατικών αρχείων της Πύλου, την Eb 297 και την  Ep 704, τους στίχους 5-6. Ο γραφέας της πρώτης πινακίδας καταγράφει μια αντιδικία μεταξύ μιας ιέρειας και των ιδιοκτητών γης (ko-to-no-o-ko, κτοινοhόχοι,κτοινούχοι)  σχετικά με τη χρήση της κοινής γης σε κάποιο οικισμό. Η ιέρεια ισχυρίζεται ότι η γη έχει παραχωρηθεί στον θεό, ενώ οι ιδιοκτητες γής λένε ότη την έχουν νοικιάσει.  Το κείμενο της πινακίδας αυτής εμφανίζεται ελαφρά παραλλαγμένο στους στ. 5-6 της Ep 704. Εδώ, μαθαίνουμε ότι την ιέρεια τη λένε Έριθα – ας δούμε όμως το κείμενο:

Έριθα ιέρεια έχει ευχετοί τε e-to-ni-jo έχειν θεόν

δάμος δέ μιν φασί  κτοινάων κεκεσμενάων ονατόν έχει

Δηλαδή: η ίέρειαΈριθα ισχυρίζεται ότι ένα κομμάτι γης που χαρακτηρίζεται e-to-ni-jo ανήκει στον θεό (ή στη θεά), ο δήμος όμως ισχυρίζεται ότι το έχει νοικιάσει (ονατόν έχει), εννοείται σε άλλους ή άλλον, ότι ανήκει στη κοινή γη, δηλαδή στον δήμο.

Τι μας λένε αυτές οι δύο πινακίδες; Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για το ίδιο περιστατικό, για την ίδια αντιδικία. Τα μέρη που αντιδικούν είναι η ιέρεια Έριθα και οι κτοινούχοι, οι ιδιοκτήτες γης, οι οποίοι χαρακτηρίζονται δάμος.

Ο δάμος λοιπόν είναι το σύνολο των κτοινούχων, των ιδιοκτητών γης. Τι σημαίνει όμως κτοινούχος; Σημαίνει κάτοχος κτοίνας. Και τι είναι η κτοίνα (ko-to-na);

Η κτοίνα είναι ένα κομμάτι  καλλιεργήσιμης γης. Η μυκηναϊκή αυτή λέξη επιβίωσε μόνο στη Ρόδο, σε θρησκευτικά συμφραζόμενα. Με την ετυμολογία της, την αρχική της σημασία και τη σημασιολογική της εξέλιξη θα ασχοληθούμε σε ένα προσεχές σημείωμα (κτείνω, κτάομαι, κτίζω) διότι παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Τα κρατικά αρχεία της Πύλου μας πληροφορούν ότι υπήρχαν δυο είδη κτοίνας: η κτιμένη (ki-ti-me-na  ko-to-na) και η κεκεσμένη (ke-ke-me-na  ko-to-na). Η πρώτη μετοχή προέρχεται απο το ρήμα κτίμι, κτίμαι, κτίζω ( εγκαθίσταμαι) και κεάζω (διαχωρίζω, αποχωρίζω, διαιρώ με τη βία). Η κτιμένη κτοίνα είναι η ιδιόχρηστη και ιδιόκτητη καλλιεργήσιμη γη ενώ η κεκεσμένη είναι αυτή που δεν είναι ιδιωτική, που έχει μείνει εκτός ιδιοχρησίας και ιδιοκτησίας, που ανήκει σε πολλούς, δηλαδή, η δημόσια καλλιεργήσιμη γη.

Η κτιμένη κτοίνα ανήκει στην άρχουσα τάξη: στον άνακτα, στον λαFαγέτα, στους τελεστές, στους κτοινούχους, στους μικροϊδιοκτήτες δηλαδή που φέρουν, όπως είδαμε το όνομα δάμος, δήμος. Σε ποιον ανήκει όμως η κεκεσμένη κτοίνα, η δημόσια γη;

Ένας πολύ μεγάλος αριθμός προτάσεων πολλών πινακίδων έχει την παρακάτω δομή. Στην αρχή καταγράφεται ένα ανδρικό όνομα στην ονομαστική. Ακολουθεί η φράση o-na-to  e-ke, ονατόν έχει, δηλαδή, έχει νοικιάσει,  και κατόπιν η φράση pa-ro  da-mo, παρό δάμωι. Στη συνέχεια διαβάζουμε τις λέξεις ke-ke-me-na ko-to-na, κεκεσμέναν κτοίναν, δημόσια γη και, τέλος, καταγράφεται μια ποσότητα σιταριού, με την οποία μετριέται η έκταση του χωραφιού (την έκταση δεν την μετρούσαν με τετραγωγνικά μέτρα αλλά με την ποσότητα σπόρου που απαιτούνταν για να σπαρθεί). Ας δούμε την τέταρτη πρόταση της Ep 301:

wa-na-ta-jo   o-na-to  e-ke  pa-ro da-mo ke-ke-me-na ko-to-na to-s0-de-pe-mo  ΣΙΤΑΡΙ  T 5 (60 λίτρα).

Ο wa-na-ta-io λοιπόν έχει νοικιάσει δημόσια γη παρό δάμωι, από τον δήμο, χωράφι έκτασης περίπου 3 στρεμμάτων (20 κιλά σπόρος για ένα στρέμμα). Η πρόθεση παρό είναι η πρόθεση παρά). Είναι σαφές ότι η δημόσια γη ανήκει στον δήμο, στους κατόχους ιδιωτικής γης.  Ο δήμος, οι ιδιοκτήτες γης,  τη νοικιάζει σε ακτήμονες ή μικροκαλλιεργητές και καρπούται το ενοίκιο το οποίο προφανώς διανέμεται μεταξύ τους. Ο δήμος λοιπόν είναι οι κτοινούχοι, οι κάτοχοι ιδιωτικής γης, στους οποίους όμως ανήκει συλλογικά και η δημόσια γη.

Υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμό ανδρικών ονομάτων και οικισμών που δεν μπορούμε να τα διαβάσουμε. Τα περισσότερα από τα ονόματα αυτά είναι προελληνικά, είναι ονόματα των γηγενών κατοίκων και των οικισμών τους. Οι κάτοχοι γης, ιδιωτικής και δημόσιας, είναι οι ελληνόφωνοι κατακτητές οι οποίοι πήραν τη γη, τη χώρισαν σε κομμάτια και τη μοίρασαν μεταξύ τους. Αυτός είναι ο δάμος, ο δήμος σύμφωνα με τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου.

Τι μας λέει όμως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια για τον δήμο; Θα το εξετάσουμε σε ένα μελλοντικό σημείωμα.