το σχέδιο ως σχεδία

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

     το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον PapaChango ως αντίδωρο

     στη συμβολή του, την οποία δεν ζυγίζουμε ποτέ,  έχοντας επίγνωση τί νοητικές αναζητήσεις και πνευματικές συνάψεις  μπορεί να εκκινἠσει μια ασχέτως έκτασης και σημασίας και αξίας υπόδειξη, μια συμπλήρωση, μια παραπομπή, στη συμβολή του, λέω,  στην διασαφήνιση του τρόπου σκέψης του Κυρίου.  Φαίνεται πως η επικράτηση του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού μας κληρονόμησε πολλές αδυναμίες και μας στέρησε την ευελιξία να σκεφτὀμαστε όχι πάνω σε κοινωνικούς και οικονομικούς νόμους, πολλοί εκ των οποίων είναι συζητήσιμοι, για να μη πω απορριπτέοι, αλλά πάνω σε τρόπους σκέψης και επιλογές ζώντων και υπαρκτών, αν και αγνώστων, Κυρίων. Η διαπίστωση ότι κανένας τρόπος παραγωγής, εννοώ αυτούς που σχηματίζουν τον δυτικό πολιτισμό, δεν ήταν το αποτέλεσμα της ταξικής πάλης αλλά είτε επιλογές της εκάστοτε κυριαρχούσας  κοινωνικής τάξης (δουλοκτητικός, καπιταλιστικός) κάτω από συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες είτε το αποτέλεσμα μακραίωνης σύνθεσης ετερόκλητων στοιχείων (φεουδαλισμός) επιβεβαιώνει την ανάγκη προσανατολισμού της σκέψης σε ζητήματα που δεν έχουμε διερευνήσει – ένα από τα οποία είναι η κατάρτιση σχεδίων από τον Κύριο με σκοπό να αποικίσει, να ελέγξει δηλαδή, να κατακτήσει το μέλλον, να εξοβελίσει δηλαδή το απροσδόκητο, το μη αναμενόμενο, το χάος, την έκπληξη. Για να μην υπάρξει παρεξήγηση, τις απεχθάνομαι τις παρεξηγήσεις, σπεύδω να δηλώσω: μακριά από μένα, πολύ μακριά, οι θεωρίες συνωμοσίας και τα παρόμοια. Πολύ μακριά.

    Θα ασχοληθούμε λοιπόν σήμερα με το σχέδιο, μιας όμως και το θέμα μας είναι πολυσχιδές, το σημερινό σημείωμα θα κεραστεί ως μεζεδάκι. Πριν εξετάσουμε την εμφάνιση του σχεδίου ως μέσου ελέγχου της κοινωνίας και της φύσης από τον Κύριο, θα προσεγγίσουμε το θέμα μας γλωσσικά και ανθρωπολογικά, σήμερα και αύριο. Διότι μιας και το σχέδιο είναι άμεσα και αδιάρρηκτα συνυφασμένο με την οργάνωση, νοουμένη ως συνισταμένη των συνδυασμένων πρακτικών της συμβίωσης, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, το σχέδιο εμφανίζεται ταυτόχρονα και παράλληλα με τη σκέψη και τη γλώσσα, τη ιεροτελεστία και την αναπαράσταση, δηλαδή την εξωτερίκευση της σκέψης και των συναισθημάτων μέσω συμβόλων. Το σχέδιο αυτό αφορά τον συντονισμό ενεργειών του άμεσου πάρόντος και μέλλοντος, στιγμιαίων, μοναδικών, εφήμερων, προσωρινών και μικρής  διάρκειας. Κι επειδής δεν έχουμε πάψει να είμαστε homines sapientes, το σχέδιο με την ανθρωπολογική του προέλευση και σημασία είναι τόσο σύνηθες και τόσο συχνό και τόσο διάχυτο που δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε, στην καλύτερη περίπτωση,  ή να το συνειδητοποιήσουμε: ο αυτοσχεδιασμός της τζαζ μας είναι γνωστός, όπως και η λίστα με τα ψώνια στο σούπερ μάρκετ. Με αυτήν όμως την ανθρωπολογική προσέγγιση θα ασχοληθούμε ένα άλλο πρωινό – ο λόγος που εν συντομία παραθέτω τα βασικά σημεία της ανθρωπολογικής προσέγγισης είναι για να το αντιδιαστείλουμε με το πως αντιλαμβάνεται ο Κύριος το σχέδιο όπως μας θα μας αποκαλύψει η μελέτη των ίδιων των λέξεων που χρησιμοποίησε ο αρχαιοέλλην Κύριος, τα κείμενα του οποίου αποτελούν ένα σχόλιο πολύ μεγάλης σημαντικότητας πάνω στην Κυριαρχία.

     Θα αντιλαμβάνεστε τον λόγο που χαρακτηρίζω το σχέδιο ως σχεδία: το κάνω για να εστιάσουμε την προσοχή μας στις σχετικές με το θέμα μας λέξεις, η σημασιολογική εξέλιξη των οποίων  μας αποκαλύπτει το πως αντιλαμβάνονταν ο Κύριος το σχέδιο. Κι αυτό που θα διαπιστώσουμε είναι η όσον το δυνατόν βαθύτερη διείσδυση στο μέλλον ως ο αποτελεσματικότερος τρόπος κατοχής του, άρα ως ο καλύτερος τρόπος ελέγχου του. Αυτό είναι πρόοδος, φίλες και φίλοι, για τον Κύριο: αυτό το προ να παρατείνεται όσο γίνεται πιο πολύ: εάν οι κυνηγοί της παλαιολιθικής εποχής κατάρτιζαν σχέδια βάθους χρόνου ολιγων ωρών ή ημερών και αντιμετώπιζαν όταν, όποια και όσα προβλήματα προέκυπταν με αυτόν τον τρόπο, ο Κύριος σήμερα κομπορρημονεί ότι μπορεί να καταρτίζει σχέδια πενήντα ετών! Σε αυτό το συμπέρασμα έχω καταλήξει και το παραθέτω προς διερεύνηση και εξέταση.

       Η λέξη σχέδιο δεν είναι αρχαία ελληνική, αν και είναι ουδέτερο του  ουσιαστικοποιημένου επιθέτου σχέδιος, σχεδία, σχέδιον που διαβάζουμε για πρώτη φορά εμμέσως στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια,  όπως θα δούμε παρακάτω,  και κατόπιν στον Αισχύλο (Χοηφόροι, 163). Εμφανίζεται για πρώτη φορά προς τα τέλη του 8ου αιώνα (Στουδίτης Θεόδωρος), την εποχή που διαμορφώνεται η νέα ελληνική γλώσσα· δεν δηλώνει τον λεπτομερή καθορισμό του τρόπου πραγματοποίησης ενός σκοπού αλλά το πρότυπο, το υπόδειγμα. Οι σημασίες αυτές δεν έχουν καμιά σχέση, φαινομενικά, με τη σημασία του αρχαίου ελληνικού επιθέτου σχέδιος κι άλλων συγγενικών λέξεων, τις οποίες θα εξετάσουμε παρακάτω, αφού πρώτα πιω ένα καφεδάκι και καπινίσω ένα τσιγαράκιον.

    Θα αφήσουμε για λίγο τη λέξη σχέδιο μόνη της, δεν πρόκειται να βάλει τα κλάματα, κι ας δώσουμε προσοχή στο άλλο σκέλος του τίτλου, τη σχεδία. Η ετυμολογική συγγένεια των λέξεων είναι τόσο προφανής που δεν χρειάζεται να πω τίποτα άλλο. Η ετυμολογική όμως αυτή συγγένεια δεν μαρτυρεί όμως και την ύπαρξη και μιας  σημασιολογικής; Αν ναι, ποιά να είναι αυτή;

    Η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης σχεδία ανάγεται στην Οδύσσεια: τη διαβάζουμε μόνο στις ραψωδίες ε (33, 163, 174, 177, 251, 314, 315, 324, 338, 343, 357, 363)  και η (264, 274) κι από τότε μέχρι σήμερα χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία: είναι ένα πρόχειρα κατασκευσμένο αυτοσχέδιο πλεούμενο. Πρόκειται για τη σχεδία που έφτιαξε ο Οδυσσέας για να φύγει άπό το νησί της Καλυψούς, μετά από εφτά χρόνια διακοπών κοντά σε μια θεά – ακόμα και οι πίπες και τα πισωκολλητά μιας θεάς είναι βαρετά μετά από ένα τόσο απάνθρωπα μεγάλο χρονικό διάστημα ερωτικής συνεύρεσης. Εμφανίζεται με τη μορφή σχεδίη και είναι το θηλυκό του ουσιαστικοποιημένου επιθέτου σχέδιος, σχεδία (σχεδίη), σχέδιον. Από το ίδιο επίθετο προέρχεται και το ιλιαδικό επίρρημα σχεδίην, το οποίο διαβάζουμε μόνο μία φορά (Ε 830), μιας και δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί το έχον την ίδια σημασία επίρρημα 

σχεδόν

το οποίο διαβάζουμε 48 φορές στην Ιλιάδα και 22 φορές στην Οδύσσεια -χωρίς να συνυπολογίσουμε και το επίρρημα σχεδόθεν που απαντάται πολύ λιγότερες φορές (3 και 5 φορές αντίστοιχα). Η μελέτη αυτού του επιρρήματος θα μας βοηθήσει τα μάλα να διερευνήσουμε τη σημασιολογική εξέλιξη των λέξεων σχέδιο και σχεδιάζω. Το σχεδόν είναι ένα επίρρημα τοπικό, χρονικό και τροπικό. Πολλές από τις σημασίες του επιβιώνουν στο σημερινό σχεδόν, οπότε η μελέτη του δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσχέρειες. Ως τοπικό επίρρημα σημαίνει εγγύτατα. πλησιέστατα,  πολύ κοντά· ως χρονικό, δηλώνει ένα γεγονός που επίκειται, που πρόκειται να γίνει πολύ σύντομα (ζ 27: σοί δε γάμος σχεδόν έστιν, πλησιάζει, επίκειται η μέρα του γάμου σου)· ως τροπικό επίρρημα εμφανίζεται μετά την Ιλιάδα, στον Ηρόδοτο, και δηλώνει το κατά προσέγγιση,  το πρόχειρο, περίπου, ‘νομίζω κάπως έτσι’. 

       Θα περιοριστούμε στις δύο πρώτες σημασίες, είναι οι πρωταρχικές. Κάτι όμως μας προξενεί μεγάλη εντύπωση, αμηχανία θα έλεγα καλύτερα. Η σημασία ‘πολύ κοντά΄ δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τη σημασία της βασικής ρίζας, του βασικού μορφήματος του επιρρήματος που είναι το σχε- Το -δον μας είναι γνωστό: είναι ένα μόρφημα που δηλώνει γενικά τρόπο (βαθμηδόν, σωρηδόν, κλπ), ειδικότερα όμως μπορεί να δηλώσει και τον τόπο ή τον χρόνο, μιας και ο τρόπος δεν είναι άσχετα με αυτές τις διαστάσεις. Το σχε- όμως δεν έχει καμιά απολύτως τοπική και χρονική σημασία – πως λοιπόν το σχεδόν σημαίνει πολύ κοντά στο τόπο και στο χρόνο;

     Η απάντηση είναι πολύ πιο εύκολη απ’ όσο νομίζουμε. Διότι είμαστε απολύτως βέβαιοι ποιο είναι και τι σημαίνει αυτό το μόρφημα: είναι μια μορφή του μορφήματος σεχ-, από το οποίο προέρχεται το ρήμα σέχω > hέχω > έχω. κανονικά το ρήμα έχω έπρεπε να παίρνει δασεία, να δηλώνει δηλαδή ότι πριν το ε προφερόταν ένας δασύς ήχος αλλά αυτός ο δασύς ήχος δεν προφερόταν επειδή ακολουθούσε άλλος ένας, το χ. Έτσι, ο πρώτος δασύς ήχος σιγήθηκε και βάζουμε ψιλή στο έχω: η αρχαία ελληνική γλώσσα δεν ανέχεται δυο κοντινούς συνεχείς δασείς φθόγγους. Αυτό το σ όμως επιβιώνει εκεί όπου δεν τράπηκε σε δασύ φθόγγο: σεχ- > σχε- και σχ-. Από το σχε- προήλθε το σχεδόν (και άλλες λέξεις)  κι από το σχ-, το σχήμα και η σχέσις! Προήλθε επίσης και το ρήμα ίσχω (<σι-σχω), από το οποίο και η ισχύς, η ισχύη -η ισχή, γιατί όχι;  Το ποια είναι η αρχική σημασία του μορφήματος σχε- μας το φωνάζει το ρήμα έχω στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Σημαίνει έχω στην κατοχή μου, κρατώ, επικρατώ, κατακρατώ, καταλαμβάνω, αντέχω, βαστώ, διοικώ, έχω υπό την κυριαρχία μου. Με άλλα λόγια, είμαι ισχυρός επειδή κατέχω κάτι,  το οποίο προφανώς έχω  αρπάξει. 

     Θα ήθελα στο σημείο αυτό να παραθέσω έναν λογοτυπικό στίχο,  στον οποίο απαντάται το επίρρημα σχεδόν και τον οποίο διαβάζουμε 12 φορές στην Ιλιάδα

οι δ’ ότε δή σχεδόν ήσαν επ’ αλλήλων ιόντες

κι αυτοί λοιπόν μόλις βρέθηκαν πολύ κοντά  προχωρώντας οι μεν εναντίον των δε,

άρχισαν να πολεμούν, κλπ. Το επίρρημα σχεδόν χρησιμοποιείται μόνο σε πολεμικά συμφραζόμενα στην Ιλιάδα (όχι στην Οδύσσεια) ώστε να μας επιτρέπεται να ισχυριστούμε ότι πρόκειται για γνήσιο πολεμικό όρο. Οι αντίπαλοι έπρεπε να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον για να πολεμήσουν·  πολεμούσαν εκ του συστάδην, εκ του σύνεγγυς μιας και τα βασικά τους όπλα ήταν αγχέμαχα. Κρατούσαν δυο δόρατα τα οποία τα έρριχναν από μακριά, κάτω από 2ο μέτρα, και κατόπιν ο πόλεμος συνεχιζόταν εκ του συστάδην με ακόντιο ή ξίφος. Ο τρόπος αυτός του πολέμου έχει κάποια πλεονεκτήματα σε σχέση με τον εκ του μακρόθεν, με τον με εκηβόλα, τηλέμαχα όπλα  διεξαγόμενο, έχει όμως και ένα βασικό μειονέκτημα. Εκείνο που είναι βέβαιο εἰναι ότι στην Ιλιάδα οι Αχαιοί πολεμούν εκ του συστάδην, ενώ οι Τρώες εκ του μακρόθεν -θ υμόμαστε πως ο Πάρις πέτυχε τη φτέρνα του ημιαθάνατου (ψιλοάθανατου) Αχιλλέα.  Ο τρόπος με τον οποίο πολεμούσαν οι Τρώες είναι μια έμμεση μαρτυρία για το πως πολεμούσαν οι κοινότητες των γηγενών κατοίκων της ελλαδικής χερσονήσου και της μικρασιατικής ενδοχώρας κι αυτό εξηγεί τη βραδύτητα κατάκτησης αυτών των περιοχών. Το πλεονέκτημα του εκ του συστάδην πολέμου είναι η επαναληπτικότητα, η ακρίβεια και η μεγαλύτερη διατρητότητα, με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη πολεμική παραγωγικότητα (αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα). Όσο πιο μακριά πολεμάμε, τόσο μειώνεται η επαναληπτικότητα, η ακρίβεια και η διατρητότητα. Με ένα ξίφος στο χέρι, μπορείς όλη τη μέρα να σφάζεις αντιπάλους που δεν πολεμούν εκ του σύνεγγυς, με την προϋπόθεση ότι μπορείς να τους πλησιάσεις, όταν πολεμούν με τόξα. Ο εκ του σύνεγγυς πόλεμος επικρατεί με την οπλιτική και αργότερα τη μακεδονική φάλάγγα (και τη ρωμαϊκή) και άρχισε να υποχωρεί μόνο με την χρήση των [πυροβόλων όπλων μετά το 1300 μ. Χ.   Εάν ο αντίπαλος δεν πολεμάει με τηλέμαχα, εκηβόλα όπλα (τόξα) αλλά με αγχέμαχα (δόρατα, ξίφος),  τότε ή εγγύτητα είναι μεν πλεονέκτημα αλλά είναι ένα πλεονέκτημα που το έχει και ο αντίπαλος!  Πας να σκοτώσεις αλλά ενδέχεται να σκοτωθείς!

     Σας προτείνω τώρα να διαβάσουμε τη λέξη σχεδόν έχοντας κατά νου όχι τις μαρτυρίες της Ιλιάδας και της πολεμικής ιστορίας  αλλά περιοριζόμενοι εντός του πεδίου της ετυμολογίας και της σημασιολογίας. Η λέξη σχεδόν δηλώνει αρχικά τον τρόπο (-δον)  που σου επιτρέπει να είσαι πιο αποδοτικός, πιο αποτελεσματικός, με άλλα λόγια, που σε επιτρέπει να είσαι ισχυρότερος (σχε-). Ποιος είναι αυτός ο τρόπος: να πολεμάς από κοντά. Η σημασιολογική μετατόπιση είναι σαφής: από τη δήλωση του τρόπου περνάμε στη δήλωση του τόπου.

     Το επἰθετο σχέδιος, σχεδία (σχεδίη), σχέδιον απόκτησε λοιπόν τοπική σημασία, στην οδυσσειακή λέξη όμως σχεδίη επιβιώνει έμμεσα αυτή της ισχύης: η σχεδία δεν είναι μόνο μια πρόχειρη κατασκευή αλλά είναι και το μέσον το οποίο μας επιτρέπει να επιβιώσουμε, να σωθούμε, να αντιμετωπίσουμε δηλαδή επιτυχώς το ενδεχόμενο του θανάτου, να νικήσουμε. Η σχεδία εἰναι ένα μέσο καθυπόταξης της φύσης, ένα μέσο το οποίο μας κάνει πιο ισχυρούς έναντι της φύσης.

     Ας δούμε τώρα και κάτι άλλο: όταν πολεμάμε με έναν τρόπο που μας κάνει πιο ισχυρούς, όταν πολεμάμε από πολύ κοντά, τότε επεισέρχεται κι ένας άλλος παράγοντας: η διάσταση της ταχύτητας. Η ταχεία εκτἐλεση μιας πράξης όπως η πολεμική, ο φόνος, απαιτεί την όσο το δυνατόν πιο ταχεία αντιμετώπιση των έκτακτων καταστάσεων, την όσο το δυνατόν πιο σύντομη επίλυση των όποιων δυσχερειών προκύπτουν. Η κατάσταση αυτή είναι ταυτόσημη του αυτοσχεδιασμού, του γρήγορου σχεδιασμού: σε συνθήκες μάχης ο πολεμιστής είναι κάποιος που αυτοσχεδιάζει. Αυτή εἰναι η μήτρα των σημασίων της επινόησης και της προχειρότητας. Η σημασιολογική αυτή εξέλιξη εντοπίζεται σε αυτήν του ρήματος σχεδιάζω, το οποίο μάλλον επινοεί ο Πλάτων. Σημαίνει ΄κάνω κάτι, λέγω, γράφω χωρίς προετοιμασία, ό,τι μού ‘ρθει εκείνη τη στιγμή, σύμφωνα με τις ανάγκες, τις απαιτήσεις και την έμπνευση της στιγμής’. Όπως κάνει και ο πολεμιστής!  Αργότερα (Πολύβιος, Διονύσιος Αλικαρνασσεύς) το ρήμα σημαίνει επινοώ ιστορίες και παρέχω ελευθερία στη φαντασία μου! 

       Το ρήμα σχεδιάζω έμελλε να έχει πολύ σπουδαία σταδιοδρομία. Επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας και η σημασία του προήλθε από τις αρχικές που παρέθεσα: συνεκδοχικά, σημαίνει έχω κατά νου, σκοπεύω, προτίθεμαι, μελετώ να κάνω κάτι. Και είναι αυτό το ρήμα που καθόρισε και τη σημασία της μεσαιωνικής λέξης σχέδιο με τη σημασία του προτύπου, του υποδείγματος.

      Πρόκειται για ένα πρότυπο, ένα υπόδειγμα το οποίο μας βοηθάει να αυξήσουμε την ισχύη μας. Διότι το σχέδιο είναι ένα πρότυπο, ένα υπόδειγμα το οποίο επιθυμούμε και επιδιώκουμε να υλοποιήσουμε στο μέλλον, κοντινό ή μακρυνό με σκόπό να το αποικίσουμε, να το ελέγξουμε. Από τί όμως εξαρτάται το βάθος του χρόνου;

      Από την ικανότητα να επεξεργαστούμε τα data, τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας. ΄Ολα όμως τα σχέδια είναι εφαρμόσιμα; Όχι, δεν είναι! Για ποιό λόγο;  Λόγω της παντελώς εγγενούς αδυναμίας μας να εξοβελίσουμε την έκπληξη, το αναπάντεχο που ενδέχεται να επεισέλθει και να ακυρώσει το σχεδιασμό μας  – και να μας εξαναγκάσει να τον επανεξετάσουμε υπό το φως των νέων δεδομένων.

    Το σχέδιο είναι άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένο με την Κυριαρχία. Πριν μιλήσουμε όμως για αυτή τη σχέση, πρέπει να δούμε το σχέδιο από ανθρωπολογικής έποψης. Διότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την εμφάνιση της Κυριαρχίας εάν δεν λάβουμε στα σοβαρά υπόψη μας  κάποια ανθρωπολογικά στοιχεία. Και το σχέδιο ως μια πτυχή της οργάνωσης και του συντονισμού των ποικίλων δραστηριοτήτων των πρώτων (τροφοσυλλεκτικών-κυνηγητικών) συμβιωτικών ομάδων είναι ένα από αυτά.

Αύριο πάλι.