in αρχαία ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα

ήττα: ετυμολογία και σημασιολογική εξέλιξη (‘τη λέξη ήττα δεν θέλουμε ούτε να την ακούμε’)

     φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Αν τη δούμε με τα μάτια του νικητή, η κατάληξη ενός πολέμου είναι η νίκη – εάν τή δούμε με τα μάτια του ηττημένου, η ήττα. Μόνο ελάχιστες φορές στην Παγκόσμια Ιστορία υπήρξε αμφισβήτηση της έκβασης μιας μάχης, οπότε μια νίκη μπορεί να εκληφθεί ως ήττα και η ήττα ως νίκη – όταν το μέγεθος της καταστροφής και της απώλειας πολεμιστών είναι ισοδύναμο και για τους δύο αντιπάλους. Δημιουργείται αθέλητα η εντύπωση ότι αφού ο πόλεμος είναι μια πρακτική που χάνεται στα βάθη του ανθρώπινου παρελθόντος, στα ίδια βάθη θα χάνονται και οι λέξεις που αποδίδουν τη νίκη και την  ήττα και οι οποίες είναι πάντα ίδιες. Ουδέν σφαλερότερον.  Το λεξιλόγιο της νίκης/ήττας είναι πλουσιότατο, αλάζει, εξελίσσεται, εμπλουτίζεται. 

     Η λέξη ήττα εμφανίζεται για πρώτη φορά μετά το 450 π. Χ. και πιθανότατα είναι μία από τις πολλές λέξεις που έπλασε ο δουλοκτήτης γαιοκτήμονας και ιδιοκτήτης ορυχείων Θουκυδίδης  που τον γνωρίζουμε ως ιστορικό του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η λέξη νίκη είναι κατά πολύ αρχαιότερη: τη διαβάζουμε πολλές φορές στην Ιλιάδα, πολύ λιγότερες ( αναμενόμενο) στην Οδύσσεια. Η αρχική σημασία των λέξεων αυτών δεν ήταν ούτε ‘ήττα’ ούτε ‘νίκη’!  Να με τι θα καταπιαστούμε σήμερα:  τί σήμαινε αρχικά η λέξη ήττα; Ποια λέξη για την ‘ήττα’ μεταχειρίζονταν πριν το 450 π. Χ.;

 

    Όλες οι αφηρημένες έννοιες, φίλες και φίλοι, της αρχαίας ελληνικής γλώσσας αλλά και όλων των γλωσσών προέρχονται από λέξεις που δήλωναν κάτι το συγκεκριμένο. Η λέξη αγάπη προέρχεται από τη φράση άγαν πα-, που σημαίνει πολλή τροφή·  η λέξη αγαθός από τη φράση άγαν θοός, πολύ γρήγορος. Η σημασία ‘ήττα’ θα προέρχεται από κάποια άλλη σημασία της λέξης αυτής. Όταν ο Θουκυδίδης χρησιμοποιούσε τη λέξη ήττα ασφαλώς και την εννούσε με τη σημασία ‘ήττα’· όταν όμως την έπλασε, αν την έπλασε αυτός, η λέξη είχε μια διαφορετική σημασία, τέτοια που προσφερόταν να αποδώσει την αποτυχία στον πόλεμο.

     Η λέξη ήττα προέρχεται από το αρχαιότατο επίρρημα ήκα (< Fήκα): η Ιλιάδα και η Οδύσσεια καταγράφουν το τέλος της σταδιοδρομίας του – και στις δύο δεν το διαβάζουμε πάνω από δέκα φορές. Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο αρχαιοπρεπής λέξη είναι η λέξη ήττα – η διαπίστωση αυτή ενισχύει την εικασία ότι την έπλασε ο αριστοκράτης Θουκυδίδης – οι αριστοκράτες δεν αποχωρίζονταν ποτέ την Ιλιάδα, ας μην το ξεχνάμε.  Να η ετυμολογία της λέξης: ήκ- jα > ήσσα (αττική διάλεκτος) > ήττα. Ας δούμε τη σημασία του επιρρήματος – και την αρχική της λέξης ήσσα/ήττα.

     Όπως πολλά επιρρήματα της αρχαίας ελληνικής, το ήκα δήλωνε  ποσότητα και  ποιότητα.  Από τη στιγμή που μια λέξη δηλώνει  μεγάλη ποσότητα, αναμενόμενο είναι να αξιολογείται θετικά, σύμφωνα με τον ποιμενικό κώδικα αξιών, να δηλώνει θετική ποιότητα. Το ήκα δηλώνει ποσότητα αλλά ελάχιστη, κατά συνέπεια θα δηλώνει και κάποια σχετική ποιότητα.  Σημαίνει ‘λίγο’ – είμαστε βέβαιοι διότι από αυτό το επίρρημα προέρχεται το επίθετο ήσσων/ήττων, που μεταχειριζόμαστε ακόμα και σήμερα ως γλωσσικό απολίθωμα σε αρχαιοπρεπείς εκφράσεις (κατά το μάλλον ή ήτττον, ήσσονος σημασίας) ως επίθετο συγκριτικού βαθμού των επιθέτων ολίγος, κακός και μικρός

      Αφού δηλώνει μικρή ποσότητα, θα δηλώνει και μια ανάλογη ποιότητα – δεν είναι τυχαίο το επίθετο ήσσων είναι συγκριτικός του επιθέτου κακός!  Γιατί έχει κάποιος λίγο; Τι χρειάζεται για να γίνει το λίγο; Ποια ποιότητα αντιστοιχεί στο λίγο;  Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας δίνουν τις απαντήσεις: το ήκα σημαίνει: ασθενικά, ήσυχα, με πραότητα, ήσυχα, ήπια, ελαφρώς, όχι δυνατά, όχι βίαια, με ηρεμία, βραδέως, σιγανά (σιγανά, σιγανά, σιγανά και ταπεινά).

     Η λέξη ήττα δηλώνει λοιπόν αρχικά κάτι που γίνεται με τον τρόπο που δηλώνει το επίρρημα ήκα.  Δεν δηλώνει την αρνητική έκβαση του πολέμου αλλά τον τρόπο με τον οποίο γίνεται!   Η λέξη ήττα αρχικά εξηγεί με ποιον τρόπο επέρχεται το αρνητικό αποτέλεσμα, η ‘ήττα’.  Ήττα λοιπόν σημαίνει αρχικά έλλειψη δύναμης, ισχύος, βίας, ταχύτητας, αποφασιστικότητας, ωμότητας, πυγμής, σθένους.

     Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν τι εννούσαν οι Αθηναίοι, παραμονές του Πελοποννησιακού πολέμου και διά γραφίδος Θουκυδίδου, όταν ομολογούσαν ότι τη λέξη ήττα ‘δεν θέλουν ούτε να την ακούν’. 

     Πριν υιοθετηθεί η λέξη ήττα, για την ‘ήττα’ μεταχειρίζονταν τη λέξη όλεθρος, που σημαίνει καταστροφή και απώλεια. Μια μέρα θα ασχοληθούμε με αυτή την πολύ σημαντική λέξη  και θα δούμε πως περάσαμε από τον όλεθρο στην ήττα· θα ασχοληθούμε ασφαλώς και με τη λέξη νίκη. Από αύριο όμως θα άφιερώσουμε μερικά σημειώματα στα άλυτα προβλήματα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Να ένα από αυτά: γιατί έγινε ο Πελοποννησιακός πόλεμος, θα μπορούσε να αποτραπεί. Απαντώ προκαταβολικά: ούτε με σφαίρες!

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. αθανασιε χαιρετω σε !
    εσυ βρε πουλακι μου που μας εγραψες τοσο ομορφα πραγματα για την… ηττα
    πες μας και για το ητα !!
    το ζητα, το θητα και το γιοτα
    σε φιλω δεκακις !!!

  2. γεια σου αθανασιε με τους εκλεκτους φιλους σου
    θαρθουμε κι εμεις… αργοτερα!
    θερμους εγκαρδιους χαιρετισμους

  3. …και η λέξη …fηka…σημαινει ; Σε μια γειτονική ινδοευρωπαική γλώσσα σημαίνει ακριβώς αυτο που εξηγείται εσείς…κάτι που σβήνει σιγά σιγά…Στα αλβανικά η λέξη αυτή…

  4. Ό,τι και η ήκα, η οποία προφέρονταν Fήκα, μέχρι που το ημίφωνο (άλλοτε φωνήεν κι άλλοτε σύμφωνο) F (δίγαμμα) σιγήθηκε, έπαψε να προφέρεται. Πολύ θα ήθελα να μάθω τι σημαίνει στην αλβανική και εάν έχει κάποια ετυμολογική συγγένεια.