άνθρωπος: αρχαιότερη μαρτυρία, αρχική σημασία και ετυμολογία (2)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΟ πρώτο μέρος του σημειώματος για την αρχαιότερη μαρτυρία, αρχική σημασία και ετυμολογία της λέξης άνθρωπος επισημάναμε ότι η περιφρονητική, υποτιμητική σημασία που έχει ενίοτε η λέξη είναι συνέχεια της αντίστοιχης αρχαιοελληνικής. Γιατί όμως η λέξη άνθρωπος να έχει υποτιμητική σημασία; Στο ερώτημα αυτό δεν μπορούμε να δώσουμε μια γενικά αποδεκτή απάντηση βασιζόμενοι μόνο στις μαρτυρίες των κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Θα δούμε εάν μπορούμε να δώσουμε μια απάντηση.

ΕΚΤΟΣ από αυτή την επισήμανση, παραθέσαμε και την αρχαιότερη μαρτυρία της εξεταζόμενης λέξης. Πρόκειται για ένα κρατικό αρχείο της μυκηναϊκής Πύλου που συντάχθηκε τη χρονιά που πυρπολήθηκαν τα ανάκτορα, περί το 1200 π. Χ., το διοικητικό κέντρο της μυκηναϊκής επικράτειας της Πύλου που καταλάμβανε την περιοχή του σημερινού νομού Μεσσηνίας. Υπάρχει ένα αρχείο (Ta), ένας μικρός αριθμός πήλινων πινακίδων, στο οποίο διαβάζουμε λεπτομερείς περιγραφές πολυτελών επίπλων. Σε ένα από αυτά (Ta 722) περιγράφεται ένα σκαμνί (ta-ra-nu, θράνυς, εξ ου και θρανίον), πάνω στο οποίο ακουμπούσε τα πόδια του κάποιος που καθόταν σε θρόνο (to-no, θόρνος, θρόνος).  Το σκαμνί αυτό, ξύλινο,  ήταν διακοσμημένο με τέσσερις ανάγλυφες παραστάσεις από ελεφαντόδοντο: ανθρώπου (a-to-ro-qo, ἀνθρώπω, δοτική οργανική), αλόγου (i-qo, ιππω), χταποδιού (po-lu-po-de, πολυπόδει) και φοίνικα (po-ni-ke, φοινίκει) – το πουλί και όχι το δένδρο. Ο άνθρωπος ( κοινωνία), το άλογο ( στεριά), το χταπόδι ( θάλασσα) και ο φοίνικας (αέρας), όλα κάτω από τα πόδια του Κυρίου πού κάθεται στο θρόνο – δεν είναι πολύ ενδιαφέρον; 

ΕΙΝΑΙ πολύ ενδιαφέρον. Η αναπαράσταση του σκαμνιού, του εξαρτήματος του θρόνου, συμβολίζει την κυριαρχία πάνω στη κοινωνία και τη πανίδα της στεριάς, της θάλασσας και του αέρα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ ο άνθρωπος συμβολίζει τους Υποτελείς της μυκηναϊκής επικράτειας της Πύλου. Ποιοι ήταν αυτοί οι Υποτελείς; Τα κρατικά αρχεία είναι κάτι παραπάνω από σαφή. Ήταν και ελληνόφωνοι, διαβάζουμε πάρα πολλά ελληνικά ονόματα, ήταν και οι πληθυσμοί που κατοικούσαν εκεί πριν την έλευση των κατακτητών – τα ονόματα των οποίων, που είναι και τα περισσότερα,  δεν μπορούμε να διαβάσουμε.

ΘΕΩΡΩ πως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η λέξη άνθρωπος περιγράφει Υποτελείς – ποιους όμως; Γενικά τους Υποτελείς ή μία από τις δύο κατηγορίες; Στο ερώτημα αυτό δεν θα μπορέσουμε να απαντήσουμε, εάν δεν εξετάσουμε την ίδια τη μυκηναϊκή λέξη.

ΠΡΩΤΑ όμως θα δούμε τις δύο ετυμολογίες που έχουν προταθεί. Δεν είναι ετυμολογίες αλλά παρετυμολογίες. Η μία υποστηρίζει ότι προέρχεται από τις λέξεις ἀνήρ και ὤψ (γενική, .ὠπός: όψη, πρόσωπο), η άλλη από τη φράση ἄνω θρώσκω. Η παρετυμολογία είναι εσφαλμένη ετυμολογία και είναι εσφαλμένη διότι βασίζεται σε εξωτερικές και επιφανειακές ομοιότητες αδιαφορώντας για τα υπαρκτά και πραγματικά δεδομένα που διαθέτουμε. Συνήθως οι παρετυμολογίες ανθούν εκεί όπου τα δεδομένα δεν είναι πολλά ή δεν υπάρχουν – πρόκειται δηλαδή για αυθαίρετες κρίσεις.

ΑΣ δούμε την πρώτη παρετυμολογία. Φαίνεται ότι το δεύτερο συνθετικό της λέξης άνθρωπος είναι το ουσιαστικό ὤπ-ς ( ὤψ), πρόσωπο, όψη. Το πρώτο συνθετικό ἀνθρ – προέρχεται από το ἀνήρ, ἀνδρός: ἄνδρ-ωπ- ος >ἄνθρωπος; Όσοι και όσες ακολουθούν αυτή την, γι αυτούς,  ετυμολογία αγνοούν τρία πολύ πολύ βασικά στοιχεία – το ένα από αυτά δεν το  διαθέταμε πριν την ανάγνωση των αρχείων της Πύλου. Ας δούμε το πρώτο. Η αρχαία ελληνική γλώσσα έχει παραγάγει πάρα πολλές λέξεις με πρώτο συνθετικό το ἀνδρ – παραθέτω μερικές τις οποίες μεταχειριζόμαστε ακόμα: ανδριάντας, ανδραγάθημα, ανδρικός, ανδρόγυνο, ανδρείος, ανδρεία, ανδράποδο, ανδρείκελο. Γιατί σε αυτές τις λέξεις, και σε όλες τις άλλες, δεκάδες, της αρχαίας ελληνικής το δ δεν μετεξελίχθηκε σε θ; Γιατί μόνο στη λέξη ἄνθρωπος το δ να πάψει να προφέρεται ως δ και να προφέρεται ως θ;

Η απάντηση είναι απλή – και είναι το δεύτερο στοιχείο. Η ομοιότητα του δ με το θ παρακίνησε ευφάνταστους να διατυπώσουν τη γνωστή παρετυμολογία: ἄνδρωπος > ἄνθρωπος. Αγνοούν όμως ότι το δ προφέρονταν κάποτε ως ντ, προφορά που επιβιώνει ακόμα και σήμερα (άντρας <άνδρας, δέντρο <δένδρο). Στη μυκηναϊκή εποχή προφέρονταν ως ντ: διαβάζουμε τις λέξεις ανδριάς (a-di-ri-ja-te, ανδριάντει, δοτική οργανική) τέσσερις φορές – θα δούμε σε ποια αρχεία όταν θα δώσουμε την χαριστική βολή στην παρετυμολογία ἄνδρωπος, και Αλεξάνδρα, στο αρχείο των Μυκηνών:V 659.2:a-re-ka-sa-da-ra!

ΥΠΑΡΧΕΙ και η σημασιολογική πτυχή του ζητήματος – το τρίτο στοιχείο. Γιατί να ταυτιστεί ο άνθρωπος με τον άνδρα; Ο άνθρωπος είναι το ον που έχει την όψη ανδρός; Πολύ παράξενο μου φαίνεται – και όντως είναι!  Η γυναίκα, το παιδί είναι άνθρωποι – έχουν την όψη ἀνδρός; Όσοι και όσες υιοθετούν αυτήν την παρετυμολογία αγνοούν ότι η λέξη ἀνήρ δηλώνει όχι μόνο αποκλειστικά και μόνο τον άνδρα αλλά τον άνδρα πολεμιστή – ἀνήρ είναι αυτός που έχει μεγάλη ισχύ, αυτός που σκοτώνει, όπως είδαμε όταν εξετάσαμε την ετυμολογία της λέξης. Η λέξη ἄνθρωπος δεν προέρχεται από το ἄνδρωπος.

ΟΥΤΕ από το ἄνω θρώσκω. Πώς φτάσαμε από το ἄνω θρώσκω στο ἄνθρωπος μόνο ένας Θεός ξέρει και η αχαλίνωτη φαντασία των υποστηρικτών αυτής της παρετυμολογίας. Θα το σκέφτονταν πολύ να την προτείνουν και να την υιοθετούν εάν γνώριζαν ότι το ρήμα θρώσκω είναι ένα ρήμα που παράγεται από ένα άλλο και δηλώνει την επανάληψη της ενέργειας του αρχικού ρήματος – τα ρήματα αυτά λέγονται θαμιστικά. Το θρώσκω προέρχεται από τον αόριστο έθορον και σημαίνει αναπηδώ, σκιρτώ, πηδώ. Το όνομα θορός είναι το σπέρμα του άνδρα ή του ζώου – που χύνεται με ορμή. Τι μπορεί να δηλώνει η φράση άνω θρώσκω, πηδώ προς τα άνω; Ο άνθρωπος είναι το ον που πηδάει προς τα πάνω;

ΑΣ έρθουμε τώρα στη μυκηναϊκή λέξη άνθρωπος (a-to-ro-qo). Είχε αυτή τη μορφή, είμαστε βέβαιοι; Ναι, είμαστε βέβαιοι. Θα διατυπώσετε κάποια ερωτήματα, γνωρίζω ποια είναι και σπεύδω να τα παραθέσω και να απαντήσω. Εάν οι Μυκηναίοι γραφείς διέθεταν φωνητική γραφή θα έγραφαν ἀνθρώπω – δεν διέθεταν όμως. Είχαν μια συλλαβική γραφή (την Β΄) όπου το κάθε στοιχείο δεν αναπαρίστανε οπτικά ένα φθόγγο αλλά μια συλλαβή. Τη συλλαβή α την είχαν, όχι όμως και τις συλλαβές νθρω και πω. Και δεν τις είχαν διότι η Β΄είναι μια γραφή που την δανείστηκαν και την προσάρμοσαν για να αποδώσουν ατελώς τη γλώσσα τους. Θα μπορούσαν να επινοήσουν κι άλλες συλλαβές αλλά δεν το έκαναν για πρακτικούς λόγους. Εάν το έκαναν, τα συλλαβογράμματά τους δεν θα ήταν ενενήντα αλλά πολλές εκατοντάδες – θα ήταν μια πάρα πολύ δύσχρηστη γραφή. Με τη γραφή λοιπόν που διέθεταν έγραψαν τη λέξη ἀνθρώπω ως a-to-ro-qo. Θα ρωτήσετε: που είναι το ν; γιατί το θ αναπαριστάνεται με το τ; πού είναι τα δύο ω ; τι είναι αυτό το q;

Η συλλαβική γραφή Β΄δεν διακρίνει τα μακρά από τα βραχέα φωνήεντα. Το συλλαβόγραμμα ο και το ο σε όλα τα άλλα συλλαβογράμματα (ko, to, ro, no κτλ) άλλοτε αποδίδει το βραχύ ο και άλλοτε το μακρό ο (ω) – διότι, προφανώς, αυτοί που επινόησαν τη συλλαβική γραφή δεν διέθεταν μακρά και βραχέα φωνήεντα. Η μεγάλη δυσκολία όμως ήταν η απόδοση συλλαβών που περιείχαν συμφωνικά συμπλέγματα – με δύο ή τρία σύμφωνα ή που έληγαν σε σύμφωνο. Να τι αναγκάστηκαν να κάνουν.

ΟΤΑΝ μια συλλαβή έληγε σε σύμφωνο, το σύμφωνο αυτό πάντα το παρέλειπαν: κύμινον – ku-mi-no,  χιτών – ki-to. Όταν μια συλλαβή άρχιζε με δύο σύμφωνα, άλλοτε παρέλειπαν το πρώτο (εάν ήταν υγρό [λ, ρ] ή έρρινο [μ, ν] κι άλλοτε την έκαναν δύο συλλαβές!  Τη λέξη χαλκός την απέδωσαν ως ka-ko (παράλειψη του τελικού ς και του λ της συλλαβής λκος) – το χ αποδίδεται με το κ γιατί οι αρχικοί επινοητές της συλλαβικής γραφής δεν διέθεταν χ! Τη λέξη αγρός όμως την απέδωσαν ως a-ko-ro:η συλλαβή γρο έγινε ko-ro – ούτε γ διέθεταν οι επινοητές της συλλαβικής γραφής! Η συλλαβή λοιπόν νθρω έγινε to-ro: το έρρινο ν δεν δηλώνεται· η συλλαβή θρω έγινε δύο συλλαβές: to-ro, διότι και πάλι οι επινοητές της συλλαβικής γραφής δεν διέθεταν τον φθόγγο θ!  Το συλλαβόγραμμα to αποδίδει τις συλλαβές το, τω, θο και θω. Και η συλλαβή qo; Γιατί δεν έγραψαν po, πο;

Η Μυκηναϊκή ελληνική εκτός από τα χειλικά (π, β, φ), τα οδοντικά (τ, δ, θ) και τα ουρανικά (κ, γ, χ) διέθετε και κάποια άλλα σύμφωνα τα οποία ονομάζονται χειλοϋπερωϊκά, τα kw, gw και gwh – το w είναι εκθέτης στο k και g, δεν μπορώ να το γράψω, δεν έχω τα σύμβολα. Αυτοί οι χειλοϋπερωϊκοί φθόγγοι μετεξελίχθηκαν μετά την μυκηναϊκή εποχή, κατά τους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες, σε χειλικούς, οδοντικούς και ουρανικούς. Να ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Διαβάζουμε  τέσσερις φορές στη Πύλο και μία στη Θήβα τη λέξη qa-si-re-u, που δεν είναι άλλη από τη λέξη βασιλεύς. Η συλλαβή qa μετεξελίχθηκε σε βα. Η συλλαβή qo (πω) στη λέξη a-t0-ro-qo προφερόταν ως kwo: το όνομα ὤψ, ὠπ-ός προέρχεται από το *okw-s. Εξ ου και το okw-μα > οπ-μα>  ὄμμα > ὀμμάτιον > μάτιον > μάτι!

ΦΑΙΝΕΤΑΙ λοιπόν πως οι γραφείς απέδωσαν πολύ σωστά,  σύμφωνα με τις δυνατότητες της γραφής τους,  τη μορφή ἀνθρώπω. Είμαστε βέβαιοι ότι το δεύτερο συνθετικό ήταν το okw, ωπ -: το πρόσωπο, η όψη. Το πρώτο συνθετικό δεν είναι το άνήρ, είναι μια άλλη λέξη, ένας άλλος χαρακτηρισμός της λέξης ὤψ. Και ο χαρακτηρισμός αυτός αποδίδεται με το πρώτο συνθετικό ἀνθρ -. Η όψη της μορφής που αναπαριστάνεται στο σκαμνί του θρόνου του Μυκηναίου Κυρίου ήταν ἀνθρ- Τι να είναι αυτό το ἀνθρ-;

ΘΑ αφορούσε πιθανόν το μέγεθος, το σχήμα ή το χρώμα του προσώπου. Λέξη που να δηλώνει το μέγεθος ή το σχήμα και να αρχίζει με το ἀνθρ – δεν υπάρχει -εκτός αν κάνω λάθος. Θα μπορούσε όμως να υπάρχει για το χρώμα!  Από την Ιλιάδα μαθαίνουμε ότι τα κάρβουνο λέγονταν άνθραξ – στην ραψωδία Ι η ἀνθρακιή (ανθρακιά) είναι ο σωρός των κάρβουνων, η θράκα (<ανθρακιά!) . Η λέξη άνθραξ είναι η ελληνική λέξη για το κάρβουνο και εικάζουμε βάσιμα ότι θα την μεταχειρίζονταν και κατά τη μυκηναϊκή εποχή. Ἄνθρωπος λοιπόν είναι αυτός που έχει μαύρη όψη, μαύρο πρόσωπο. Όχι κατ΄ ανάγκην μαύρος από την Αφρική, αν και δεν θα μπορούσαμε να το αποκλείσουμε αυτό το ενδεχόμενο αλλά μάλλον μελαχρινός, μαύρος σε σύγκριση με τους ξανθούς Αχαιούς Μυκηναίους – όπως μας βεβαιώνει η Ιλιάδα. Διότι οι γηγενείς κάτοικοι της ελλαδικής χερσονήσου ήταν μελαχρινοί – υπάρχει τοιχογραφία μελαχρινών, σκουρόχρωμων ανθρώπων που σφαγιάζονται από άλλους που κρατούν  ξίφη στα χέρια.

Ἄνθρωπος λοιπόν είναι ο σκουρόχρωμος, ο μελαχρινός, ο μελαμψός γηγενής κάτοικος της Πελοποννήσου, ο υποτελής. Αυτόν, αυτούς πατάει συμβολικά με τα πόδια του ο Μυκηναίος κυρίαρχος. Και τώρα η χαριστική βολή που σας έλεγα.  Η πινακίδα Τa 708 περιγράφει ένα άλλο ξύλινο σκαμνί, για τα πόδια του Κυρίου, το οποίο είναι διακοσμημένο με ανάγλυφη αναπαράσταση από ελεφαντόδοντο όπου εικονίζονται ανδρικές μορφές (a-di-ri-ja -pi, ἀνδριάμφι – οργανική δοτική πληθυνστικού)  και λιοντάρια (le-wo-pi, λέFομφι)! Εδώ ο  Μυκηναίος Κύριος παρουσιάζεται ως κάποιος υποδουλώνει άνδρες, πολεμιστές δηλαδή, και λιοντάρια. Η μαρτυρία αυτή απορρίπτει  κατηγορηματικά την παρετυμολογία ἄνθρωπος < ἄνδρωπος!