in ιστορική γραμματική της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας, ιστορική μορφολογία της πρωτοελληνικής γλώσσας, μαθήματα Αρχαίων Ελληνικών, Γραμματικοποίηση της Ιστορίας

δεύτερο μάθημα αρχαίων ελληνικών: ο λοχίας, ο ιππότης, ο Ατρείδης, ο ποιητής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στους εφήβους και τις έφηβες έχει υποκαταστήσει το ξύλο με τη βέργα. Θα δυσφορήσετε μάλλον με αυτή τη διαπίστωση, θα τη θεωρήσετε άλλη μια υπερβολή. Δε πειράζει. Όσοι και όσες δεν μας ενδιέφεραν τα αρχαία ελληνικά, δεν υποφέραμε, καθόλου, περνούσαμε πολύ καλά, τέλεια, μάθαμε και γνωρίζουμε πολύ καλά αρχαία ελληνικά. Ανοίγουμε τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλην και διαβάζουμε σαν να διαβάζουμε εφημερίδα. Τόσο  εύκολα, χαρούμενα και γρήγορα τα μάθαμε, τόσο καλά τα γνωρίζουμε.

ΘΑ σταματήσω τον σαρκασμό και  θα κυριολεκτήσω: για να μάθουμε αρχαία ελληνικά πρέπει τα κωλομέρια μας να βγάλουν κάλους. Κι επειδή δεν έχουν βγάλει, δεν γνωρίζουμε αρχαία ελληνικά και πολύ καλά κάνουμε. Τα αρχαία ελληνικά τα μαθαίνει αυτός που τα χρειάζεται και τα χρειάζεται γιατί του αρέσει το αντικείμενό του. Αν θέλει να γίνει ιστορικός της αρχαίας ελληνική κοινωνίας, θα μάθει – αν θέλει να γίνει θεατρολόγος, θα μάθει. Για τους λοιπούς και τις λοιπές είναι περιττά.

ΣΗΜΕΡΑ θα κλίνουμε τα ονόματα (ουσιαστικά) του τίτλου του σημερινού σημειώματος. Θα πούμε κάποια πράγματα και θα καταλήξουμε σε κάποια πορίσματα που θα σας καταπλήξουν, μα την Παναγία, σας το υπόσχομαι. Δεν θα τα βρείτε σε σχολικές Γραμματικές, δεν θα σας τα διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, ναι, ναι. Και είμαι βέβαιος ότι λίγοι και λίγες θα διαβάσουν το προκείμενο σημείωμα, μακάρι να κάνω λάθος, αλλά αυτό δεν θα με αποθαρρύνει να το γράψω.

ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ότι οι πτώσεις είναι πέντε: Ονομαστική, Γενική, Δοτική, Αιτιατική και Κλητική. Λάθος!  Η Ονομαστική και η Κλητική δεν είναι πτώσεις. Τι είναι η πτώση, γιατί χρησιμοποιούμε τη λέξη πτώση;  Η πτώση είναι πέσιμο από κάπου, από κάτι το σταθερό, το μόνιμο. Ποιο είναι αυτό; Μα η Ονομαστική! Η Ονομαστική ονομάζει το αντικείμενο:ο ιππότης, ο ποιητής. Την εξέλαβαν ως πτώση οι αλεξανδρινοί γραμματικοί, οι πρώτοι που συνέταξαν συστηματικές γραμματικές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, διότι δεν μπορούσαν να τη χαρακτηρίσουν διαφορετικά. Η Κλητική το ονομάζει το όνομα αλλά προσφωνώντας το, είναι μια υβριδιακή μορφή, ένας συγκερασμός ονόματος και επιφωνήματος: ω ιππότα, ω ποιητά!

ΕΑΝ λοιπόν οι Ονομαστική και η Κλητική δεν είναι πτώσεις, τότε δεν μπορεί να έχουν καταλήξεις! Διότι καταλήξεις μόνο οι πτώσεις διαθέτουν! Και πράγματα, η Ονομαστική και η Κλητική του ενικού αριθμού δεν έχουν καταλήξεις. Σας φαίνεται παράδοξο αλλά μάλλον θα σας πείσω με αυτά που θα γράψω. Τι είναι όμως οι καταλήξεις; Οι καταλήξεις είναι μορφήματα (ελάχιστες σημασιολογικές μονάδες της γλώσσας) που έχουν μια ιδιαίτερη σημασία, άρα δεν ονομάζουν απλά, και που κάποτε ήταν αυτόνομες λέξεις που έχασαν την αυτονομία τους!

ΛΕΝΕ ότι η κατάληξη της Γενικής είναι -ου: λοχί-ου, ιππότ-ου, Ατρείδ-ου, ποιητ-ού. Πολύ ωραία, αυτή είναι στην αττική διάλεκτο. Παίρνουμε τον κασμά και αρχίζουμε και σκάβουμε, σκάβουμε και ανακαλύπτουμε στρώματα, φάσεις της εξέλιξης της γλώσσας. Ας δούμε ποιες είναι αυτές, βασιζόμενοι σε γραπτές μαρτυρίες, όχι σε εικασίες ή υποθέσεις! Η Ιλιάδα είναι σαφής: δεν θα διαβάσουμε ούτε μία γενική (της λεγόμενης πρώτης κλίσης) σε -ου, δεν θα διαβάσουμε ούτε μία φορά τη γενική Ατρείδου! Πέντε (5) φορές όμως θα διαβάσουμε τη γενική Ατρείδεω.  Και δέκα τρεις (13) φορές θα διαβάσουμε τη γενική Ατρείδαο! Τι γίνεται, δε μάγκες, πήξαμε στις Γενικές!

ΚΡΑΤΗΘΕΙΤΕ τώρα καλά μην πέσετε από την καρέκλα σας. Θα διαβάσουμε στην Ιλιάδα την Ονομαστική ιππότης; Ούτε μία φορά!  Ποια Ονομαστική θα διαβάσουμε; Ο ιππότα! – 26 φορές παρακαλώ! Και θα διαβάσουμε και άλλες πολλές παρόμοιες ονομαστικές. Ο Ζεύς δεν είναι ποτέ νεφεληγερέτης (αυτός [τα] που μαζεύει [αγείρω] τα σύννεφα [νεφέλαι]), είναι πάντα νεφεληγερέτα, 22 φορές – όποιος, όποια ενδιαφέρεται για τις ακριβείς παραπομπές, πολύ ευχαρίστως να τις παραθέσω. Και έξι (6) φορές θα διαβάσουμε τη γενική νεφεληγερέταο! Άρα, η κατάληξη της Γενικής είναι  -ο, που δήλωνε κτήση, κατοχή, αφετηρία. Θα δούμε πώς μετεξελίχθηκε σε -ου.

ΝΑ λοιπόν που η Ονομαστική Ενικού δεν είχε (και δεν έχει) κατάληξη – θα δούμε τι είναι αυτή η φαινομενική κατάληξη που εμφανίζεται να έχει. Θα μου πείτε ότι το – α είναι η κατάληξη!  Λάθος τεράστιο, τεραστιότατο!  Διότι η λέξη ιππότα (πολίτα, οπλίτα, ποιητά, νεφεληγερέτα) είναι σύνθετη: ιππο-τα, πολί-τα, οπλί-τα, ποιη-τά, νεφεληγερέ-τα. Το -τα δηλώνει τον κάτοχο ή αυτόν που κάνει κάτι, όπως και το -τηρ (σω-τήρ, δο-τήρ) και το -τωρ (δώ-τωρ, ρή-τωρ κ.α.). Ιππό-τα είναι αυτός (-τα) που έχει ίππο!  Εκτός από το μόρφημα -τα έχουμε κι άλλα μορφήματα που δηλώνουν έμψυχο ον: όλα τα αρσενικά ονόματα της λεγόμενης πρώτης κλίσης είναι σύνθετα: το – ί-α (λοχ-ί-α-ς, νεαν-ί-α-ς, Φειδ-ί-α-ς κι άλλα πολλά, όπου το -ι- είναι υποκοριστικό ) και το  -α (Ατρε – ίδ-α, Πηλε-ιάδ-α). Να σημειώσουμε ότι το α σε αυτά τα μορφήματα είναι μακρό (ᾱ) – έχει πολύ, πολύ μεγάλη σημασία γι΄ αυτά που θα γράψουμε παρακάτω.

ΤΙ μας λέει η ονομαστική της μορφής ιππότα; Ότι έχουμε μία ακόμα ένδειξη της μη διάκρισης του γραμματικού γένους αρσενικού και θηλυκού σε κάποια πολύ μακρινή φάση της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και γλώσσας! Ο ιππότα, η χώρα! Πώς όμως από τις μορφές ιππότα (Ονομαστική) και ιππόταο (Γενική) φτάσαμε στις μορφές ιππότης και ιππότου; Θα φτιάξω τραχανά στην Αποστολία να πάει στη φυλακή και συνεχίζω.

ΟΙ ομιλητές λοιπόν κάποτε δεν έλεγαν ο ιππότης αλλά ο ιππότα, δεν έλεγαν του ιππότου αλλά του ιππόταο. Είδαμε ότι μεταξύ της Γενικών ιππόταο και ιππότου μεσολαβεί η μορφή ιππότεω (Ατρείδεω, πολίτεω, κ.α. ). Για να κατανοήσουμε αυτές τις εξελίξεις πρέπει να έχουμε κατά νου τρεις εξελίξεις στη προφορά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Κατά την μεταμυκηναϊκή εποχή, μετά το 1200 π. Χ., το μακρό α (ᾱ) μετεξελίχθηκε σε μακρό ε, το οποίο παριστάνουμε (γράφουμε) με το η. Έτσι, ο ιππότᾱ προφερόταν πια ιππότεε (ιππότη) και ο Ατρείδα, Ατρείδεε (Ατρείδη). Και αργότερα, σήμερα, με την προφορά του εε (η) ως ι έχουμε ιππότις αλλά γράφουμε ιππότης!  Δε λέμε νίκεε (νίκη) αλλά νίκι (και γράφουμε νίκη!) Στη γενική, ιππότηο. Η δεύτερη εξέλιξη, η αντιμεταχώρηση: όταν έχουμε ακολουθία μακρού και βραχέος φωνήεντος, ή βραχέος και μακρού, τότε το μακρό γίνεται βραχύ και το βραχύ γίνεται μακρό. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά. Η προφορά ιππότεεο (ιππότηο) άλλαξε και έγινε ιππότεω. Και η τρίτη (συναίρεση): κάποια εποχή, πολύ νεώτερη, και ειδικά στην Αττική, όχι όμως στην Ιωνία, τα δύο φωνήεντα συναιρούνται σε δίφθογγο (ιππότεω> ιππότου) ή σε φωνήεν (τιμά-ομεν > τιμώμεν). Αργότερα, η δίφθογγος ου (όου) προφερόταν ως u (ου) – το ου είναι φωνήεν (u), δεν είναι δίφθογγος, μην το ξεχνάμε! Κατά τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους, η γενική ιππότη (/ιππότι/ πήρε τη θέση της γενικής ιππότου.

ΚΑΙ πως η Ονομαστική ιππότεε (ιππότη) έγινε ιππότης; Κατ΄αναλογίαν προς τα αρσενικά σε – ος (λύκος) και προς διάκριση με τα θηλυκά σε -α και -η (χώρα, νίκη) για να διακρίνεται .

Ας δούμε τώρα συνολικά την όλη εξέλιξη:

ΕΝΙΚΟΣ

Ονομαστική (χωρίς κατάληξη!):  ο ιππότᾱ > ιππότεε (ιππότη) > ιππότης > / ιππότις/ (ιππότης)

Γενική (κατάληξη -ο): του ιππότᾱ-ο >ιππότεε-ο (ιππότη-ο)>ιππότε-ω> ιππότ-ου>/ ιππότu/. (/ιπποτι/, ιππότη, στα νέα ελληνικά.

Δοτική (κατάληξη  -ι) : τω ιππότᾱ-ι > ιππότεε-ι, ιππότη-ι, ιππότῃ – το ι μόλις που προφέρεται και δηλώνεται ως υπογεγραμμένη (ῃ )

Αιτιατική (κατάληξη -ν):τον  ιππότᾱ-ν > ιππότεε-ν, ιππότην. Στα νέα ελληνικά, το ν σιγήθηκε: τον ιππότη (/ιππότι/).

Κλητική (χωρίς κατάληξη): εδώ, για να διακριθεί από την Ονομαστική,  το μακρό α (ᾱ) έγινε βραχύ: ο ιππότᾱ, ω ιππότα·  ο στρατιώτᾱ αλλά ω στρατιῶτα, με περισπωμένη στο ω!  (ω ναῦτα, ω πολῖτα , ο οπλῖτα )

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ

Ονομαστική (κατάληξη -ι): οι  ιππότᾱ-ι, ιππόται > /ιππότε/. Στα νέα ελληνικά, ιππότες !

Γενική (κατάληξη som): των  ιπποτᾱ-som > ιπποτάων > ιπποτῶν, όπως και στα νέα ελληνικά.

Δοτική (κατάληξη -σι, πάνω στην κατάληξη της δοτικής ενικού):τοις  ιππότα-ι-σι > ιπποταις, με σίγηση του τελικού -ι προς διάκριση με την κατάληξη -σι των τριτοκλίτων.

Αιτιατική (κατάληξη -ς  πάνω στην κατάληξη της αιτιατικής ενικού): τους  ιππότᾱ-ν-ς > ιππότας. Στα νέα ελληνικά, όπως η ονομαστική: τους ιππότες!

Κλητική: όπως η ονομαστική, ω ιππόται!

Κατά τον ίδιο τρόπο κλίνονται και τα άλλα ονόματα του τίτλου: λοχίας, Ατρείδης, ποιητής.

Αύριο πάλι.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. να’σαι καλα. Παντα με γοητευε το μαθημα αλλα παντα ο καθηγητης με απωθάρυνε.
    Ερωτηση πως (αν) κλινεται το Ιρις ? (κορη μου)

    συγνωμη για τα ορθογραφικα.
    καλημερα

  2. Πως γίνεται κάποτε στα ελληνικά να μην διακρινόταν το αρσενικό και το θηλυκό; Είχα την εντύπωση ότι οι προ-Έλληνες είχαν αυτό το χαρακτηριστικό στη γλώσσα τους και όχι οι πατριάρχες και φαλλοκράτες Έλληνες. Συνήθως στη γλώσσα αποτυπώνεται η ψυχοσύνθεση ενός λαού/πολιτισμού.

  3. Οι πολλές και σαφείς ενδείξεις περί της μη διάκρισης του γένους (ο και η βους, ο και η ίππος, ο και η θεός [Ιλιάδα]ο, η διεθνής, η οδ-ός, ο αγρ-ός και άλλα πολλά) είναι απολίθωμα της προποιμενικής κατάστασης των προγόνων των Ελλήνων. Ο ποιμενισμός προήλθε από εξισωτικές αγροτικές κοινότητες που βρέθηκαν κοντά ή μέσα στη στέπα και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη γεωργία και να στραφούν προς την εκτροφή των ζώων. Ο ποιμενισμός από τη φύση του οδηγεί νομοτελειακά τόσο στην πατριαρχία όσο και σε συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις. Γλωσσικά και πολιτιστικά στοιχεία όμως επιβιώνουν από αυτό το πολύ μακρινό παρελθόν των αγροτικών κοινοτήτων.