in Ιστορία της Φιλοσοφίας

από το άγαν στο μηδέν άγαν: από την ποιμενική επιθυμία (ισχύς) στην δουλοκτητική σκέψη (ευδαιμονία)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΡΙΝ καταπιαστώ με το σημερινό αντικείμενο, θα ήθελα να παραθέσω την διαίρεση της δυτικής φιλοσοφίας, όπως εγώ την αντιλαμβάνομαι. Διακρίνω δύο μεγάλους κλάδους –  τη φιλοσοφία της ισχύος και τη φιλοσοφία της ευδαιμονίας. Ο πρώτος κλάδος διαιρείται σε άλλους δύο: τη φιλοσοφία της ισχύος έναντι της φύσης και τη φιλοσοφία της ισχύος έναντι του κοινωνικού αντιπάλου, αφού διευκρινίσουμε ότι η κοινωνία είναι το πλέγμα των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση και του ανθρώπου με τον άνθρωπο. Αντικείμενο του πρώτου είναι η επιθυμία ελέγχου και καθυπόταξης της φύσης. Από αυτόν προήλθε η δυτική επιστήμη (1600-1900). Αντικείμενο του δεύτερου είναι η Κυριαρχία, άλλως η πολιτική φιλοσοφία, ήτοι η επιθυμία επιβολής, ενίσχυσης και διαιώνισης της Κυριαρχίας.

Η φιλοσοφία της ευδαιμονίας διακρίνεται στη φιλοσοφία της ευδαιμονίας του ισχυρού Κυρίου και στη φιλοσοφία της ευδαιμονίας του αδύναμου Υποτελούς. Όταν διαβάζω Σενέκα ή Μάρκο Αυρήλιο, διαβάζω την πρώτη –  ο πάμπλουτος και πανίσχυρος Σενέκας είχε εκατοντάδες δούλους, μέχρι που έφαγε το κεφάλι του. Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν αυτοκράτορας! Το πρόβλημα αυτής της φιλοσοφίας είναι κυρίως ο θάνατος! Η φιλοσοφία είναι μελέτη του θανάτου. Πώς εγώ ο ισχυρός θα διαχειριστώ το ζήτημα του θανάτου; Της απώλειας, της ήττας; Όταν διαβάζω Επίκουρο ή στωικούς, όταν θυμάμαι τον Διογένη τον κύνα (τον σκύλο), διαβάζω τη δεύτερη. Το πρόβλημα αυτής της φιλοσοφίας είναι κυρίως η ζωή –  για να είσαι ευδαίμων δεν πρέπει να είσαι πλούσιος και ισχυρός!

ΟΙ δύο φιλοσοφίες, της ισχύος και της ευδαιμονίας (του ισχυρού), συνυπάρχουν στο έργο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Μετά από αυτούς, η φιλοσοφία της ισχύος χάνεται από το προσκήνιο και επικρατεί η φιλοσοφία της ευδαιμονίας (και του ισχυρού και του αδύναμου). Τα ερωτήματα που με απασχολούν είναι τα εξής: πώς από τη φιλοσοφία της ισχύος περάσαμε στη  φιλοσοφία της ευδαιμονίας;  Και γιατί εμφανίζεται πρώτη η φιλοσοφία της ισχύος και μάλιστα έναντι της φύσης (φυσική, ιωνική φιλοσοφία, ‘προσωκρατικοί’); 

ΜΕ αυτά τα δύο ερωτήματα θα ασχοληθώ σήμερα, συνοπτικά. Τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, και κυρίως στο δεύτερο, θα μας τις προσφέρει η Ιλιάδα. Μέχρι τώρα, δεν έχει επισημανθεί η μεγάλη σπουδαιότητα της Ιλιάδας στη γένεση της δυτικής φιλοσοφίας, αν και δεν υπάρχει άλλη, εάν ταυτίσουμε τη φιλοσοφία με τη δυτική, μιας και τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά της δεν θα τα συναντήσουμε πουθενά αλλού –  τι ιδιάζοντα θα ήταν άλλωστε;

Η Ιλιάδα δεν είναι μόνο ένα εξαιρετικό σχόλιο πάνω στον ηρωισμό και τις μεταμορφώσεις του αλλά και ένα σχόλιο πάνω στον ποιμενικό πολιτισμό. Ο ποιμενικός πολιτισμός είναι ένας πολιτισμός συναισθημάτων, ένας πολιτισμός ισχύος. Είναι συμβατά τα συναισθήματα με την ισχύ; Απολύτως. Διότι όπου η ισχύς εξασφαλίζει την επιβίωση, η βία δηλαδή και μάλιστα η απεριόριστη, η αδίστακτη, εκεί μόνο η επιθυμία έχει θέση. Η σκέψη είναι περιττή –  όταν εμφανίζεται, εμφανίζεται ως απάτη.

ΕΑΝ εξετάσουμε τα λεξιλόγια της Ιλιάδας, θα παρατηρήσουμε, φίλες και φίλοι, ότι ενώ αυτά των συναισθημάτων και της επιθυμίας είναι πλουσιότατα, το λεξιλόγιο της σκέψης είναι πενιχρότατο. Κάποιο πρωινό θα τα παραθέσω διεξοδικά και λεπτομερειακά. Προς το παρόν ας αρκεστούμε σε κάποιες γενικές επισημάνσεις και διαπιστώσεις. Το δε λεξιλόγιο της ισχύος είναι το κάτι άλλο! Το λεξιλόγιο της σκέψης διακρίνεται σε αυτό της σκέψης και σε αυτό της απάτης, με το δεύτερο να είναι πλουσιότερο! Εκείνο όμως που παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον είναι ότι υπάρχουν ρήματα που δηλώνουν ταυτόχρονα και την επιθυμία και την σκέψη! Μπορεί να μας φανεί περίεργο αλλά έτσι είναι. Το ρήμα βούλομαι, για παράδειγμα, δεν σημαίνει μόνο θέλω αλλά και σκέφτομαι –  εξ ου και οι λέξεις βουλή και βουλεύομαι. Επαναλαμβάνω: στις ποιμενικές κοινωνίες επιβιώνει ο νικητής, ο εξοντωτής, ο εξολοθρευτής, αυτός που ασκεί αδίστακτη και ανηλεή βία και σε αυτές τις συνθήκες αυτό που μετράει είναι η επιθυμία όχι η σκέψη. Η σκέψη είναι άχρηστη –  μόνο ως σκέψη της απάτης μπορεί να έχει κάποια χρήση. Και η απάτη δεν είναι τίποτα άλλο από το απροειδοποίητο χτύπημα –  η ενέδρα, ο λόχος, για παράδειγμα. Η κλοπή –  αρπαγή  χωρίς να φαίνεσαι.

Η ανάγκη και η επιθυμία της υπερβολικής, αδίστακτης βίας έχει αποτυπωθεί σε πολλές λέξεις και φράσεις. Έχει αποτυπωθεί και στο επίρρημα άγαν, που ετυμολογικά σχετίζεται με το επίθετο μέγας. Όταν στην αρχαϊκή εποχή διατυπώθηκε η φράση μηδέν άγαν, διατυπώθηκε ως ένσταση στο άγαν, στην υπερβολή, στο ασυγκράτητο, στο αδίστακτο. Διότι η Ιλιάδα σαφώς καταγράφει μια επιθυμία. μια λατρεία του άγαν. Αγήνωρ (άγαν -ανήρ) είναι ο   πολύ ανδρείος, ο πολύ θαρραλέος, ο ακαταμάχητος. Εξ ου και η αγηνορίη –  η μεγάλη ανδρεία, η ακαταμάχητη τόλμη. Ο αγάρροος (άγαν, ρέω) είναι ο σφοδρά ορμητικός ποταμός. Ο Αγασθένης, από το επίθετο αγασθενής (άγαν-σθένος), είναι ο πολύ δυνατός, ο πολύ ισχυρός. Αγαμέμνων (άγαν-μέδω ή μένω) είναι ή ο ισχυρός κυβερνήτης ή αυτός που μένει στο πεδίο της μάχης και δεν φεύγει γιατί είναι πολύ ισχυρός, ο πολύ καρτερικός. Ο αγαθός (άγαν-θοός) είναι ο πολύ γρήγορος, άρα ο πολύ ισχυρός, αφού ισχύς χωρίς ταχύτητα δεν νοείται.  Ο Αγαμήδης (άγαν-μήδος [σκέψη απάτης]) είναι ο ισχυρός που οφείλει την ισχύ του στη δύναμη της σκέψης που σκοπεύει στην εξαπάτηση.

ΜΕΓΑΛΟ ενδιαφέρον παρουσιάζει η σημασιολογική εξέλιξη πολλών από αυτές τις λέξεις, όταν το άγαν, η υπερβολική βία, αποκηρύσσεται κατά την αρχαϊκή εποχή. Ο αγήνωρ είναι ο υπερόπτης, η αγηνορίη είναι η αυθάδεια, ο αγαθός είναι ο συνετός, όπως και ο αγαμήδης. Η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης ύβρις είναι επίσης πολύ χαρακτηριστική: ύβρις σημαίνει υπερβολική (υ <*su) βία (-βρις, βάρος), κάτι που αξιολογείται θετικά σε ποιμενικά συμφραζόμενα αλλά αργότερα δηλώνει την υπεροψία που βασίζεται στην ισχύ.

ΠΩΣ να εξηγήσουμε τη σημασιολογική εξέλιξη αυτών των λέξεων;  – και δεν είναι οι μόνες εννοείται! Πώς να εξηγήσουμε τον αυτοπεριορισμό της βίας, της αύξησης της ισχύος μέσω της βίας, άρα και την αυτοσυγκράτηση της επιθυμίας (μηδέν άγαν!); Γιατί τώρα η υπερβολική βία είναι πρόβλημα; Γιατί περιορίζεται η επιθυμία (χωρίς να εκριζώνεται) και να αναπτύσσεται η σκέψη; Μία και μόνο μία απάντηση υπάρχει, φίλες και φίλοι: η εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας και η στροφή προς την καλλιέργεια της γης με τη χρήση των δούλων. Τώρα, ο βασικός αντίπαλος δεν είναι το γειτονικό ποιμενικό γένος, το οποίο πρέπει να λεηλατηθεί, να εκδιωχθεί, να εξολοθρευτεί λόγω στενοχωρίας, αλλά οι δούλοι. Οι οποίοι είναι πολύ περισσότεροι, άρα και επικίνδυνοι,  και οι οποίοι παράγουν τον πλούτο. Μπορείς να τους εξολοθρεύσεις; Κατά κανένα τρόπο! Πρέπει να αυτοσυγκρατηθείς, να αυτοπεριοριστείς. Μπορείς να τους βιάσεις, να τους μαστιγώσεις, να ευνουχίσεις κάποιον παραδειγματικά αλλά δεν μπορείς να τους εξολοθρεύσεις. Όπως δεν μπορούσες να εξολοθρεύσεις τα ζώα όταν ήσουν κτηνοτρόφος! Οι δούλοι είναι τα νέα εργαλεία, ομιλούντα, που σε κάνουν πλούσιο, ισχυρό και διάσημο. Είναι πολύτιμα. Αυτός είναι ο λόγος που απαγορεύτηκε, και ισχύει μέχρι σήμερα, η αυτοκτονία του Υποτελούς!

Η αυτοσυγκράτηση περιόρισε την επιθυμία, την ισχύ, και αύξησε τη σκέψη. Η σκέψη περιόρισε την επιθυμία, δεν την εξοβέλισε, δεν την εξάλειψε – την άλλαξε, την εκλέπτυνε. Όταν όμως διαπιστώθηκε ότι πολλές επιθυμίες δεν γίνεται να πραγματοποιηθούν, τότε το ενδιαφέρον από τη νοητή πραγματικότητα (επιθυμίες είναι!), από την υπερβατική πραγματικότητα, τη μεταφυσική, τη φιλοσοφική θεολογία, από την διόρθωση της ελαττωματικής πραγματικότητας, από την επινόηση της πραγματικότητας με βάση της επιθυμίες μας,  περάσαμε στην επιθυμία της ευημερίας, στην ευδαιμονία. Τώρα, ο φιλόσοφος ο ίδιος λογίζεται ως βασιλιάς (Πλάτων) ή ως θεός (Πλωτίνος)! Ή ως σκυλί!

ΑΥΡΙΟ θα αναρωτηθούμε: ποιος είναι ο Δημιουργός στον Τίμαιο του Πλάτωνα;  και θα πούμε πολλά και ενδιαφέροντα. Μα την Παναγία, αλήθεια λέω!

Σχολιάστε ελεύθερα!