in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

τόκος και χρήμα την εποχή του Σόλωνος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΥΠΗΡΧΕ χρήμα την εποχή του Σόλωνος; Υπήρχε η λέξη τόκος; Και τι να δήλωνε αυτή η λέξη; Είχε μια γενική σημασία ή δήλωνε ό,τι και σήμερα, το  επιπλέον χρηματικό ποσό που έπρεπε να καταβάλει ο δανειζόμενος; Με αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθούμε σήμερα, φίλες και φίλοι. Ζητήματα που ταλαιπώρησαν τα μάλα τους ιστορικούς αλλά σήμερα μπορούμε να πούμε ότι ως προς το χρήμα υπάρχει μια γενικά αποδεκτή άποψη· ως προς το ζήτημα του τόκου δεν έχει γραφεί τίποτα, από ό,τι γνωρίζω.

ΣΤΗΝ Αθηναίων Πολιτεία ο Αριστοτέλης γράφει ότι το πλήθος (ΙΙ,1) οι πένητες (ΙΙ,2), οι μικροκαλλιεργητές δηλαδή, εδούλευον τοις πλουσίοις και αυτοί και τα  τέκνα και αι γυναίκες (ΙΙ,2), είχαν γίνει δούλοι. Προφανώς θα είχαν χάσει τη γης τους. Αυτό θέλει να εννοήσουμε ο Αριστοτέλης, όταν γράφει ότι η δε πάσα γη δι΄ ολίγων ην (ΙΙ,2), όλη η γη είχε συγκεντρωθεί στα χέρια λίγων. Πώς την είχαν χάσει; Πώς έγιναν δούλοι; Ο Αριστοτέλης μας λέει  πώς αλλά αυτά που γράφει δυσκολευόμαστε να τα καταλάβουμε. Με δύο τρόπους γίνονταν δούλοι. Ο πρώτος:οι ελεύθεροι ακτήμονες νοίκιαζαν τη γη των πλουσίων και εάν δεν μπορούσαν να καταβάλλουν το ενοίκιο, τότε γίνονταν δούλοι, και αυτοί και τα παιδιά τους: ει μη τας μισθώσεις αποδιδοίεν, αγώγιμοι και αυτοί και οι παίδες εγίγνοντο (ΙΙ,2).  Ο δεύτερος: οι μικροκαλλιεργητές δανείζονταν με υποθήκη τα σώματά τους. Εάν δεν μπορώ να ξεχρεώσω το δάνειο που πήρα, θα γίνω δούλος, κι εγώ και η γυναίκα μου και τα παιδιά μας (και οι δανεισμοί πάσιν επί τοις σώμασιν ήσαν μέχρι Σόλωνος (ΙΙ,2) – και βέβαια θα χάσω τη γη μου, θα την πάρει ο δανειστής, δεν μπορεί να είμαι δούλος και να έχω δική μου γη!  Όταν ο Αριστοτέλης γράφει μισθώσεις, τι εννοεί, ενοίκιο σε χρηματικό ποσό;  Όχι απαραίτητα, διότι η λέξη μισθός δεν δήλωνε αρχικά το χρήμα αλλά την αμοιβή σε είδος, κυρίως τροφή. Κι όταν γράφει ότι οι ελεύθεροι φτωχοί καλλιεργητές δανείζονταν με υποθήκη τα σώματά τους, τι να εννοεί; Ό,τι δανείζονταν χρήμα και όταν δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν το δάνειο, έχαναν τη γη και γίνονταν δούλοι; Και το δάνειο αυτό ήταν έντοκο ή όχι;

ΟΤΑΝ ο Αριστοτέλης γράφει τις λέξεις μισθώσεις και δανεισμοί τις μεταχειρίζεται με τη σημασία που είχαν την εποχή του. Ο μισθός είναι η αμοιβή σε χρήμα, δανεισμός σε χρήμα με τόκο. Δάνειο χωρίς τόκο δεν νοείται. Η λέξη δάνειον (>δανείζω>δανεισμός) προέρχεται από τη λέξη δάνος, που είναι το δώρο!  Αρχικά λοιπόν ο μισθός ήταν αμοιβή σε είδος και ο δάνος δώρο σε είδος. Πότε ο μισθός άρχισε να δηλώνει την χρηματική αμοιβή και πότε το δάνειον άρχισε να δηλώνει το χρηματικό ποσό που δανείζει κάποιος με τόκο;

ΜΑ ασφαλώς όταν εμφανίστηκε και άρχισε να γενικεύεται η χρήση του χρήματος. Ο Αριστοτέλης θεωρεί, με τις λέξεις που χρησιμοποιεί, ότι υπήρχε χρήμα την εποχή του Σόλωνος άρα και τόκος χρηματικός. Δεν το θεωρεί απλώς, δεν το υπονοεί, το γράφει καθαρά και ξάστερα. Στο περιβόητο σύντομο δέκατο κεφάλαιο της Αθηναίων Πολιτείας γράφει ότι ο Σόλων μετά την κατάργηση των χρεών και την απελευθέρωση των υποδουλωμένων καλλιεργητών, προχώρησε σε νομισματική μεταρρύθμιση: η μνά που μέχρι τότε ισοδυναμούσε με εβδομήντα δραχμές, τώρα έφθασε τις εκατό, ενώ η δραχμή αντικατέστησε το μέχρι τότε δίδραχμον.

ΚΑΙ όμως, φίλες και φίλοι!  Την εποχή του Σόλωνος δεν υπήρχε χρήμα!  Το ζήτημα αυτό είχε ταλαιπωρήσει τους ιστορικούς αλλά σήμερα πια το ζήτημα έχει ξεκαθαριστεί οριστικά και αμετάκλητα. Πώς να εξηγήσουμε αυτό το λάθος, τα λάθη μάλλον, του Αριστοτέλη; Πριν απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, ας δούμε το ιστορικό της στάσης των ιστορικών έναντι της νομισματοκοπίας.

ΣΤΙΣ αρχές του εικοστού αιώνα ο γερμανός ιστορικός Κ. J. Beloch (Griehishe Geshichte, I, 287 κ.ε.) ανάγει τις αρχές της νομισματοκοπίας στις πρώτες δεκαετίες του 7ου αιώνα π.Χ. (700-670 περίπου). Κατά τη διάρκεια όμως του ίδιου αιώνα οι χρονολογήσεις των αρχαιολόγων τροποποίησαν αυτή την άποψη. Τοποθετούν την αρχή της νομισματοκοπίας σε ολοένα και νεώτερη εποχή. Σήμερα γίνεται γενικά αποδεκτό ότι τα πρώτα νομίσματα κόπηκαν στην Λυδία στις αρχές του 6ου αιώνα (600-580), ενώ η Αίγινα, μεγάλη εμπορική πόλις της εποχής,  ήταν η πρώτη που έκοψε νομίσματα περί το 550. Ακολούθησαν άλλες πόλεις, μετά το 55ο, μεταξύ των οποίων και η Αθήνα.

ΓΙΑΤΙ γράφει ο Αριστοτέλης αυτά που γράφει; Ποια ήταν η πηγή του; Κάποια αρχεία, κάποιος συγγραφέας; Όχι, δεν ήταν ούτε αρχεία ούτε κάποιος συγγραφέας. Ούτε η προφορική παράδοση. Η προφορική παράδοση έχει κάποια εγκυρότητα μόνο δύο ή τρεις το πολύ γενιές μετά από κάποιο ιστορικό γεγονός – ο Αριστοτέλης ζει εφτά γενιές (30 χρόνια η γενιά) μετά τον Σόλωνα. Μία μόνο εξήγηση υπάρχει: να θεώρησε ότι την εποχή του Σόλωνος η κατάσταση ήταν ίδια με αυτή που ζούσε ο ίδιος – ευρύτατη χρήση του χρήματος. Πρόκειται περί προβολής, περί αναχρονισμού.

ΧΡΗΜΑ δεν υπήρχε, υπήρχε όμως τόκος, υπήρχε η λέξη τόκος; Έχουμε πολλές μαρτυρίες που μας λένε ότι η λέξη τόκος σήμαινε ό,τι και σήμερα: Αριστοφάνης (Νεφέλαι 18), Πλάτων (Πολιτεία 555e), Αριστοτέλης (Πολιτικά 1258b5). Η αρχαιότερη όμως μαρτυρία ανάγεται στο 476/5 και τη διαβάζουμε στον Πίνδαρο. Δεν ξέρουμε εάν η λέξη τόκος χρησιμοποιείται μεταφορικά ή με την αρχαιότερη σημασία της, η οποία δεν συνδέει τον τόκο με το χρήμα αλλά δηλώνει αυτό το περισσότερο που πρέπει να καταβάλει κάποιος, εάν δανεισθεί κάτι, λόγου χάριν σιτάρι. Στον δέκατο Ολυμπιόνικο (στ. 9) ο Πίνδαρος απολογείται ότι είχε υποσχεθεί στον Αγησίμαχο, έναν έφηβο που είχε νικήσει στο αγώνισμα της πυγμαχίας, ότι θα εξυμνήσει τη νίκη του αλλά δεν το έκανε, οπότε του χρωστάει. Όχι μόνο θα του ξεπληρώσει το χρέος που τον ντρόπιαζε (καταίσχυνε βαθύ χρέος)  αλλά θα καταβάλει και παραπανίσιο τόκο (δυνατός τόκος)  για να εξαλειφθεί (λυσαι)  ο βαρύς ψόγος (οξείαν επιμομφάν) του κόσμου – δηλαδή θα γράψει περισσότερους στίχους!  Γνωρίζουμε ότι ο Πίνδαρος ήταν πολύ φιλάργυρος και τσιγκούνης και άλλαξε γνώμη μόνο επειδή πήρε περισσότερα!

ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ μαρτυρία για τη λέξη τόκος δεν έχουμε. Δεν διαβάζουμε τη λέξη στα ποιήματα του Σόλωνα που έχουν διασωθεί. Η γνώμη μου είναι ότι η λέξη υπήρχε. Διότι υπήρχε η πρακτική του τόκου, όπως μας λέει ο ίδιος ο Σόλωνας και ο Αριστοτέλης. Αφού δεν υπήρχε χρήμα, ποια ήταν η μίσθωση, το ενοίκιο,  για τη γη των πλουσίων που καλλιεργούσαν οι ελεύθεροι ακτήμονες; Και τι είναι αυτό το ενοίκιο; Θα καλλιεργήσεις τη γη μου και από την παραγωγή θα κρατήσεις αυτό που χρειάζεσαι για να ζήσεις, για τον σπόρο και θα μου δώσεις και μένα ένα μέρος της παραγωγής, το ένα έκτο, εάν αυτό σημαίνει η λέξη εκτήμοροι. Η λέξη μισθός σήμαινε την αμοιβή σε είδος που δίνεται για κάποια εργασία. Αλλά το ένα έκτο που έπρεπε να δώσουν οι καλλιεργητές της γης στους πλούσιους δεν ήταν αμοιβή. Ούτε φόρος ήταν! Ήταν κάτι που γεννούσε η γη και η εργασία των καλλιεργητών. Ήταν τόκος. Και όταν οι πλούσιοι δάνειζαν σε είδος δεν το δάνειζαν χωρίς να κερδίσουν κάτι, θα πρέπει να το αποκλείσουμε κατηγορηματικά. Εάν δάνειζαν δέκα τσουβάλια σιτάρι, προφανώς θα απαιτούσαν περισσότερα. Αυτό το περισσότερο είναι ο τόκος.

ΟΙ απαιτήσεις των πλουσίων ήταν υπερβολικές μόνο και μόνο για να μην μπορέσουν να καταβάλουν τον τόκο οι φτωχοί καλλιεργητές κι έτσι να περιέλθουν στην κατάσταση του δούλου. Δούλους χρειάζονταν για τα τεράστια σε έκταση κτήματά τους, όχι να κάνουν ψυχικό! Οι δούλοι εκείνη την εποχή ήταν πανάκριβοι και ο μόνος τρόπος να βρεις φθηνούς δούλους, τζάμπα δηλαδή, ήταν να υποδουλώσεις τους ελεύθερους ακτήμονες μεροκαματιάρηδες, ενοικιαστές γης και φτωχούς μικροκαλλιεργητές. Όχι με τη βία των όπλων – πιθανόν να υπήρχε αντίδραση, βίαιη μάλιστα, αλλά με τον τόκο, τον πιο ειρηνικό, τον πιο αποτελεσματικό και τον πιο απάνθρωπο τρόπο.

Πάω να κόψω ξύλα. Έρχονται φιλαράκια από Αθήνα το απόγευμα.

 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Αναρωτιέμαι…οταν ο Σόλων απελευθέρωσε τους δούλους, πως και το δέχτηκαν οι πλούσιοι και δεν επαναστάτησαν να τον βγάλουν απο την θέση του?

  2. Βρήκες τον στόχο αμέσως! Σε αυτό το ερώτημα ακριβώς θέλω να απαντήσω με όλα αυτά τα εισαγωγικά κείμενα. Θα το κάνω εντός των ημερών. Χαίρομαι που με διαβάζουν άνθρωποι που σκέφτονται τόσο κομψά και εύστοχα.

  3. Είχανε γίνει ταραχές πριν την μεταρρύθμιση του Σόλωνα. Φαντάζομαι οτι οι πλούσιοι το δέχτηκαν για να αποφύγουν τα χειρότερα γιατί δεν υπήρχανε και ΜΑΤ να τους γλιτώσουν. Σου λέει “άμα χάσω το κεφάλι μου τι να τους κάνω τους δούλους; Ενώ άμα έχω το κεφάλι μου και χωρίς δούλους πάλι στην πούδρα είμαι.”

  4. Κι εγώ αναρωτιέμαι εδώ και καιρό, γιατί ποτέ οι πλειοψηφία των φτωχών δεν προσπάθησε να μοιράσει την περιουσία των ολίγων.