φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΑΥΤΗΝ και πολλές άλλες παρόμοιες προτάσεις που διαβάζουμε σε αρκετά κεφάλαια της Γενέσεως δεν μπορούσα να τις κατανοήσω για πολλές δεκαετίες. Μα πώς είναι δυνατόν ένας άνδρας να γεννήσει; Δεν είναι δυνατόν, κατά κανένα τρόπο. Ούτε η μελέτη του ποιμενικού τρόπου παραγωγής και της εξ αυτού προερχόμενης ποιμενικής πατριαρχίας με βοήθησαν. Με βοήθησε ένα βιβλίο του Μάρσαλ Σάλινς, Τι είναι (και τι δεν είναι) συγγένεια (εκδ του Εικοστού Πρώτου, μετ. Ν. Κούρκουλος, 2014 – το πρωτότυπο 2013). Όχι μόνο με βοήθησε να κατανοήσω την πρόταση του τίτλου, με βοήθησε να σκέφτομαι και διαφορετικά. Διαβάζω αυτές τις μέρες ένα πολύ βασικό του βιβλίο (Πολιτισμός και πρακτικός λόγος) και μόλις το τελειώσω θα γράψω για τον Σάλινς.
ΩΣ ανθρωπολόγος, ο Σάλινς εξετάζει τη συγγένεια από τη σκοπιά του. Υπάρχει όμως και η ιστορική διάσταση του ζητήματος, την οποία παραβλέπει. Αυτή η διάσταση θα είναι το αντικείμενο του σημερινού σημειώματος. Υποστηρίζω ότι η έννοια της συγγένειας συρρικνώθηκε στις ποιμενικές κοινωνίες και κατά συνέπεια στον δυτικό πολιτισμό, που έχει ποιμενικές ρίζες. Μιας όμως και οι ρίζες του δεν είναι μόνο ποιμενικές αλλά και κοινοτικές, στον δυτικό πολιτισμό η συγγένεια εμφανίζεται και με μια ευρεία έννοια. Η συγγένεια είναι ένα πεδίο σύγκρουσης πολιτισμικής.
Η πρόταση ‘Αβραάμ εγέννησε Ισαάκ’ είναι μία από τις πολλές ενδείξεις που διαθέτουμε, που μας παρέχει τόσο η παγκόσμια γραμματεία όσο και η η κοινωνική ανθρωπολογία ότι η συγγένεια δεν είναι ένα βιολογικό φαινόμενο, όπως συνηθίζουμε να πιστεύουμε. Ότι δηλαδή συγγενείς είναι μόνο οι εξ αίματος συγγενείς. Γιατί κοντά σε αυτούς υπάρχουν και οι συγγενείς εξ αγχιστείας. Γιατί συνηθίζουμε να αποκαλούμε ένα φίλο μας ‘αδερφό’; Γιατί όταν ήμουνα παιδί, και όλοι οι συνομήλικοί μου, αποκαλούσαμε θείο και θεία ακόμα και αυτούς και αυτές που δεν ήταν συγγενείς μας; Σήμερα αυτό το συνηθίζουν μόνο τα γυφτάκια, όχι τα σημερινά παιδιά των πόλεων. Οι περιπτώσεις αυτές είναι λίγες μόνο ενδείξεις ότι η συγγένεια ήταν μια πολύ ευρεία έννοια, ότι η συγγένεια ήταν κυρίως μια κοινωνική κατασκευή παρά ένα βιολογικό φαινόμενο.
ΣΕ όλες τις τροφοσυλλεκτικές – κυνηγητικές κοινωνίες συγγενείς είναι όσοι ζουν μαζί και μοιράζονται την τροφή. Ο Σάλινς αποκαλεί τη συγγένεια αμοιβαιότητα ύπαρξης (mutuality of being). Δεν είναι συγγενείς μόνο οι εξ αίματος συγγενείς, δεν είναι όσοι ζουν μαζί στην ομάδα αλλά συγγενείς είναι οι άνθρωποι και με τη γη, με τα βουνα, με τα ζώα, με τα φυτά. Πίστευαν ότι η φύση είναι η Μητέρα τους που τους παρέχει τροφή. Εμάς μάς φαίνονται περίεργα όλα αυτά, αντιλήψεις απολίτιστων ανθρώπων, μήπως όμως εμείς είμαστε απολίτιστοι;
ΟΙ νεολιθικές αγροτικές κοινότητες, που ζούσαν από την καλλιέργεια της γης, αλλά όχι μόνο, συνέχιζαν να είναι και τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί, θεώρησαν ότι η γη είναι η μητέρα τους και έπλασαν τη θεότητα με το όνομα Μητέρα Γη. Στις ποιμενικές όμως κοινωνίες η έννοια της συγγένειας, φίλες και φίλοι, είναι πολύ στενή, τόσο που αποκλείει ακόμα και τη μητέρα, η οποία ως γυναίκα περιφρονείται σε τόσο μεγάλο βαθμό που αποσιωπείται ο ρόλος της στη γέννηση!
ΣΤΙΣ ποιμενικές κοινωνίες η ελάχιστη παραγωγική και κοινωνική μονάδα ήταν ο οίκος, στον οποίο όλοι ήταν βιολογικά συγγενείς, κάτι που δεν συνέβαινε ούτε στις νεολιθικές κοινότητες ούτε στις τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές ομάδες. Παρ΄ όλα αυτά η βιολογική συγγένεια ανακατασκευάζεται κοινωνικά: ο ρόλος της μητέρας στη γέννηση αποσιωπείται. Ενδείξεις αυτής της αντίληψης αντιμετωπίζουμε και στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Στις Ευμενίδες του Αισχύλου ο Ορέστης λέει ότι η μητέρα του δεν είναι συγγενής! Και ότι αυτή που τον γέννησε, γιατί αυτό δεν μπορούμε να το αρνηθούμε, είναι απλώς τροφός του! Απλά τον θηλάζει!
ΚΑΙ όμως! Η έννοια της συγγένειας στην αρχαία ελληνική μυθολογία είναι πολύ ευρεία. Προέρχεται από τις αγροτικές κοινότητες που κατακτήθηκαν και αφομοιώθηκαν από τους ελληνόφωνους ποιμένες κατακτητές. Πολλά πολιτισμικά στοιχεία επιβίωσαν: θεοί και άνθρωποι κατάγονται από τον Ουρανό και τη Γη ενώ η Γαία είναι θεά, συγγενής των ανθρώπων. Τα πολιτισμικά αυτά στοιχεία επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας: αποκαλούμε αυτούς που δεν είναι συγγενείς εξ αίματος θείο και θεία, υπάρχουν οι εξ αγχιστείας συγγενείς, που δεν είναι συγγενείς εξ αίματος, αποκαλούμε τον φίλο μας ‘αδερφό΄ενώ δεν είναι συγγενής εξ αίματος.
Η σύγκρουση μεταξύ αυτών των δύο μορφών συγγένειας διαρκεί πολλές χιλιετίες. Με τον καπιταλισμό όμως δόθηκε στην ευρεία έννοια της συγγένειας ένα αποφασιστικής σημασίας χτύπημα. Η πυρηνική οικογένεια, δημιούργημα των αρχών του καπιταλισμού, περιόρισε την μέχρι τότε ευρεία συγγένεια. Κατόπιν, ακόμα και η ίδια η πυρηνική οικογένεια έπεσε θύμα του καπιταλισμού. Στη δεκαετία του ΄90 στην Αγγλία, εποχή θριάμβου του νεοφιλελευθερισμού, το πρότυπο ήταν ο εργένης. Αυτό που λέμε κοινωνία δεν υπάρχει, υπάρχει το μεμονωμένο άτομο – ο εργένης! Εάν ήμασταν όλοι εργένηδες, πόσο μεγάλες θα ήταν οι πωλήσεις των ψυγείων! Παραφράζοντας τα λόγια της Θάτσερ, μπορούμε να πούμε: αυτό που λέμε συγγένεια δεν υπάρχει!
ΠΟΙΟ ήταν το αποτέλεσμα; Να δημιουργηθεί Υπουργείο Μοναξιάς για να αντιμετωπίσει ένα μεγάλο και δυσεπίλυτο κοινωνικό πρόβλημα – αυτό της μοναξιάς. Άνθρωποι που έχουν να μιλήσουν με άλλον άνθρωπο μήνα ολόκληρο! Η συρρίκνωση της έννοιας της συγγένειας στις ποιμενικές και δυτικές κοινωνίες συκοφάντησε την ίδια την έννοια της συγγένειας, με αποτέλεσμα η συγγένεια να θεωρείται η πηγή πολλών κακών. Ο Φρόιδ έλεγε ότι η οικογένεια είναι μια σφηκοφωλιά – και είναι όντως! Αλλά είναι μόνο σφηκοφωλιά; Μπορεί και να μην είναι καθόλου σφηκοφωλιά.
ΤΟ Υπουργείο Μοναξιάς είναι η κατάληξη μιας πολιτισμικής κατάντιας, είναι ένας κοινωνικός πάτος, ως πάτος όμως είναι ένα σημείο εκκίνησης αφού πιο κάτω δεν μπορούμε να πάμε. Έχω την εντύπωση ότι η συρρίκνωση της έννοιας και της πρακτικής της συγγένειας πλησίασε ένα κατώτατο όριο. Δεν μπορεί παρά να αρχίσει να διευρύνεται. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που μας παρωθούν να υποστηρίξουμε ότι κάτι αλλάζει στην οικογένεια. Παύουν οι ανταγωνιστικές και αυταρχικές σχέσεις, ότι διευρύνονται οι σχέσεις της με άλλους και με άλλες οικογένειες. Ζούμε την αρχή μιας μεγατάσης διεύρυνσης της συγγένειας, πτυχή της εν εξελίξει πνευματικής και κοινωνικής επανάστασης. Δεν θα αργήσουμε να εντάξουμε σε αυτό το πλαίσιο και τη φύση, τώρα που κι εκεί έχουμε πιάσει πάτο. Ναι, είμαστε συγγενείς με τη γη, με τα βουνά, με τα δάση, με τα ποτάμια.
ΟΙ ανταγωνιστικές και αυτοκαταστροφικές σχέσεις στην ποιμενική και δυτική συγγένεια κατασυκοφάντησε γενικά τη συγγένεια. Ακούμε συγγενής και κρυβόμαστε. Και πολύ καλά κάνουμε. Κι όμως, υπάρχουν έξοχες, εξοχότατες σχέσεις μεταξύ γονιών, μεταξύ γονιών και παιδιών, μεταξύ αδερφών, μεταξύ παππούδων-γιαγιάδων και εγγονών. Και μεταξύ φίλων. Και μεταξύ ανθρώπων και φύσης.
ΠΟΥ θα πάει, μια μέρα θα γίνουμε κι εμείς πολιτισμένοι!
Σχολιάστε ελεύθερα!