in ιστορία των τρόπων σκέψης, οι λατρείες της Δύσης, εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

γνώση χωρίς επιστήμη, επιστήμη με γνώση (1)

φίλες  και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΡΙΝ γίνουμε άνθρωποι, πριν κάνα δυο εκατομμύρια χρόνια (δεν θα μάθουμε ποτέ πότε ακριβώς) συνέβη μια πολύ μεγάλη αλλαγή στην φύση των προγόνων μας. Γινόμασταν έφηβοι στα τέσσερα με έξι έτη αλλά κάποια στιγμή, διάρκειας πολλών χιλιάδων ετών, η παιδική ηλικία παρατάθηκε και η εφηβεία άρχιζε, και αρχίζει, στα δώδεκα, πάνω κάτω. Πώς άλλαξε η φύση μας, γιατί παρατάθηκε η παιδική ηλικία; Γνωρίζουμε την απάντηση: είχαμε μάθει τόσο πολλά που για να τα μεταδώσουμε έπρεπε να αλλάξει η φύση μας, τόσο σημαντική ήταν η γνώση και η μετάδοση της γνώσης στα παιδιά- η αλλαγή αυτή ήταν η λύση κάποιου προβλήματος που προέκυψε χωρίς να το θέλουμε. Η διαδικασία της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης ήταν μια διαδικασία υποβάθμισης του ενστίκτου και αναβάθμισης της γνώσης και της επίκτητης μάθησης, ήταν μια διαδικασία διαρκούς πρόκρισης της συμβίωσης και της συνεργασίας – είχε προηγηθεί η απώλεια του οίστρου με αποτέλεσμα να έρθουν πιο κοντά το αρσενικό και το θηλυκό. Η παράταση της παιδικής ηλικίας, αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας,  ήταν και μια περαιτέρω ενίσχυση της συμβίωσης και της συνεργασίας.

Η γνώση και η επίκτητη μάθηση είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας και της συμβίωσης, της εξάρτησης από τη φύση και τους άλλους ανθρώπους. Είναι παντελώς αδύνατον να υπάρξει γνώση και επίκτητη μάθηση με διαφορετικό τρόπο. Δεν μπορεί να υπάρξει γνώση χωρίς εξάρτηση από τη φύση και τους άλλους. Η συνθήκη αυτή διαμόρφωσε τον τρόπο σκέψης μας – τον οποίο αποκαλώ τρόπο σκέψης της εξάρτησης, ο οποίος βέβαια υπάρχει ακόμα αλλά σε διαρκή υποχώρηση έναντι ενός δεύτερου τρόπου σκέψης που εμφανίστηκε πριν 2.500 χρόνια μόνο, του τρόπου σκέψης της κατάργησης της εξάρτησης, ο οποίος μας οδηγεί ταχέως προς την καταστροφή της ζωής και της κοινωνίας.

ΤΟ περιστατικό που θα σας αφηγηθώ δεν θυμάμαι, εάν το διάβασα στους Θλιβερούς Τροπικούς ή στην Άγρια Σκέψη του Κ.Λ. Στρος. Ένα πρωί ο Στρος ακολουθεί τους άνδρες μιας τροφοσυλλεκτικής-κυνηγητικής ομάδας στην οποία ζει μαζί τους κάπου στη Βραζιλία και παρατηρεί ότι περπατούσαν πολύ αργά μέσα στη ζούγκλα, κάθε τόσο σταματούσαν να εξετάσουν κάποιο φυτό που δεν γνώριζαν, να μασήσουν φύλλα από κάποιο άλλο άγνωστο φυτό, να παρακολουθήσουν την κίνηση των ζώων στα δέντρα, να συζητήσουν μεταξύ τους. Δεν είναι η μόνη πληροφορία που έχουμε. Οι τροφοσυλλέκτες – κυνηγοί, άνδρες και γυναίκες,  γνώριζαν πάρα πολλά πράγματα, μάθαιναν ολοένα και περισσότερα για το περιβάλλον τους, για τα φυτά και τα ζώα, για τις πέτρες και τα ξύλα. Η αναζήτηση της γνώσης ήταν μια καθημερινή πρακτική για όλη τους τη ζωή. Τη γνώση αυτή την μετέδιδαν στα παιδιά, τα οποία υιοθετούσαν κι αυτά την διαρκή αναζήτηση της γνώσης. Το αποτέλεσμα ήταν οι τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί σε όλον τον πλανήτη να  διαθέτουν πολλά φάρμακα, δηλητήρια, χρώματα, εργαλεία, διέθεταν γνώσεις που τους βοηθούσαν να επιβιώσουν αλλά και να γνωρίσουν το περιβάλλον τους.

ΘΑ εστιάσουμε την προσοχή μας στη σχέση μεταξύ του τρόπου σκέψης της εξάρτησης και της διαρκούς αναζήτησης της γνώσης. Η συνειδητοποίηση της εξάρτησης των ανθρώπων από τη φύση και τους άλλους ενίσχυε την αναζήτηση της γνώσης με αποτέλεσμα η γνώση αυτή να συμβάλει στην περαιτέρω κατανόηση της εξάρτησης. Την γνώση αυτή την αποκαλώ γνώση της εξάρτησης. Η ποσότητα, η ποιότητα, η ποικιλία, η ακρίβεια της γνώσης που είχε παραχθεί και  συσσωρευθεί, με συγχωρείτε για τις δύο τελευταίες λέξεις,  είναι κάτι που δεν μπορούμε να το διανοηθούμε. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος αυτής της γνώσης πέρασε στις αγροτικές κοινότητες αλλά το μεγαλύτερο μέρος χάθηκε μαζί με τους τροφοσυλλέκτες, του μακρινού παρελθόντος και του κοντινού παρόντος.

Η γνώση και η επίκτητη μάθηση μας βοήθησε να γίνουμε άνθρωποι, μας άλλαξε τη φύση, μας άλλαξε τη ζωή, παρ΄ όλα αυτά όμως επιστήμη δεν υπήρχε!  Υπήρχε γνώση χωρίς επιστήμη. Μα είναι δυνατόν να υπάρχει γνώση χωρίς επιστήμη; θα ρωτήσουμε εμείς σήμερα. Είναι και παραείναι. Και τότε, γιατί να εμφανιστεί η επιστήμη; Α, το πείραμα, θα μου πείτε!  Το πείραμα, το πείραμα, αυτό θα μας φάει. Ποιο πείραμα, φίλες και φίλοι; Ελάτε να φανταστούμε πώς θα μπορούσαν οι άνθρωποι να φτιάξουν ένα δηλητήριο ή να κατασκευάσουν ένα καλάθι με βέργες λυγαριάς ή καλαμιού – περιορίζομαι σε αυτά μόνο. Άπειρες δοκιμές και αναρίθμητα πειράματα,  από γενιά σε γενιά, από παρατήρηση σε παρατήρηση, από βελτίωση σε βελτίωση, από δυσχέρεια σε δυσχέρεια, από λύση και λύση!

ΟΠΟΙΑ ημερομηνία κι αν θεωρήσουμε ως γενέθλια ημέρα της επιστήμης, την αρχαία Ελλάδα ή τη δυτική Ευρώπη του 17ου αιώνα, είμαστε αναγκασμένοι να συνδέσουμε τη γένεσή της, την ύπαρξή της, την ανάπτυξή της  και το μέλλον της με τον δεύτερο τρόπο σκέψης, που προέρχεται από την επιθυμία κατάργησης της εξάρτησης, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από την κυριαρχική σχέση. Δεν θα υπήρχε επιστήμη, εάν δεν υπήρχε η επιθυμία της κατάργησης  της εξάρτησης. Και επειδή είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι η επιθυμία αυτά έχει καταγραφεί πρώτη φορά στην Ιλιάδα, θα εξετάσουμε συνοπτικά κάποια ζητήματα ορολογίας, γιατί αλλιώς δεν θα μπορέσουμε να βρούμε άκρη.

ΕΑΝ δεχτούμε ότι η επιστήμη είναι αφενός μια έρευνα ενός αντικειμένου, μιας διαδικασίας, σχέσης κτλ., ορθολογική και μεθοδολογική, και αφετέρου ένα corpus γνώσεων  που προκύπτουν από την έρευνα αυτή, είμαστε βέβαιοι ότι επιστήμη δεν υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα. Η πιο κοντινή σημασιολογικά  λέξη  η τέχνη. Ιατρική τέχνη λέμε, όχι ιατρική επιστήμη (Ιπποκράτης). Μπορεί να μην υπήρχε ο όρος, υπήρχε όμως ορθολογική και μεθοδολογική έρευνα, εν τω γεννάσθαι βέβαια, υπήρχε και το corpus των γνώσεων. Ποια λέξη υπήρχε για τη γνώση; Η λέξη επιστήμη – σημαίνει γνώση η λέξη επιστήμη. Ποιος την καθιέρωσε; Ο Πλάτων. Πρόκειται για ένα ακόμα πλατωνικό πραξικόπημα. Διότι, φίλες και φίλοι, η πιο κατάλληλη λέξη θα ήταν η λέξη που θα παραγόταν από το ρήμα γιγνώσκω – η γνώσις!  Ξέρετε πόσες φορές την χρησιμοποιεί; Μισό λεπτό να ανοίξω το Α World Index to Plato (by Leonard Brandwood, 1976, Leeds) και να μετρήσω: 33 φορές. Ξέρετε πόσες τη λέξη επιστήμη; Εκατοντάδες, δεν ξέρω πόσες εκατοντάδες αλλά είναι πολλές. Αυτή η αριθμητική υπεροχή σε συνδυασμό με τον τρόπο που την χρησιμοποιεί δείχνει χωρίς την παραμικρή αμφιβολία ότι ο Πλάτων είχε πολύ μεγάλο έρωτα με αυτή τη λέξη – την έγραφε, την πρόφερε, την άκουγε και έχυνε, μα την Παναγία! Έχυνε! Τι λέξη είναι αυτή, φίλες και φίλοι, που τη βρήκε;  Επιστήμη!  Που πάει το μυαλό σας, για πείτε μου, κι ας μην έχετε διαβάσει Πλάτωνα, κι ας μην γνωρίζετε αρχαία Ελληνικά! Μήπως επιστάτης, επιστασία; Τι λέτε; Και η πρόθεση (και προρρηματικό) επί τι σας λέει;

Η λέξη επιστήμη (όπως και επιστάτης και επιστασία) προέρχεται από το ρήμα επίσταμαι (το οποίο προέρχεται από τον αόριστο επιστάμην του εφίσταμαι), η αρχική σημασία του οποίου είναι στέκομαι από πάνω.  Οι λέξεις επιστάτης και επιστασία δηλώνουν ότι στέκομαι πάνω από άνθρωπο ή ανθρώπους. Η πρόθεση επί δηλώνει, μεταξύ άλλων, την εξουσία, την κυριαρχία, την κοινωνική δύναμη κάποιου πάνω σε κάποιον άλλον – επιβάλλομαι, επικρατώ, επιμένω και άλλα πάρα πολλά. Τον όρο επιστήμη ο Πλάτων δεν τον πρόκρινε τυχαία έναντι του όρου γνώσις. Τη λέξη γνώσις ήθελε να την αντικαταστήσει με τη λέξη επιστήμη. Και τα κατάφερε – επιστήμων είναι αυτός που γνωρίζει. Αυτός που γνωρίζει;

ΤΙ γνωρίζει; Γιατί το επίσταμαι, το στέκομαι πάνω από κάποιον ή κάποιους,  απέκτησε τη σημασία γνωρίζω; Μήπως η επιστήμη γνωρίζει επειδή στέκεται πάνω από κάποιον ή κάποιους. Γιατί στέκεται από πάνω, ποιοι είναι από κάτω, τι γνωρίζει η επιστήμη;

ΘΑ συνεχίσουμε ένα άλλο πρωινό.

Σχολιάστε ελεύθερα!