res publica και δημοκρατία: γένεση, ομοιότητες, διαφορές (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΘΑ εξετάσουμε σήμερα αδρομερώς τη γένεση, τις ομοιότητες και της διαφορές μεταξύ της ρωμαϊκής res publica και της αθηναϊκής (την οποία συνηθίζουμε να αποκαλούμε αρχαιοελληνική, αν και δημοκρατία υπήρξε μόνο στην Αθήνα) δημοκρατίας. Θα την γράφω πάντα με πλάγια γράμματα για να δείξω ότι αναφέρομαι στην αρχαία ελληνική δουλοκτητική δημοκρατία και όχι γενικά σε κάποια αφηρημένη δημοκρατία, η οποία δεν υπάρχει. Η εξέταση θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε αφενός  τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ του Ρεμπουμπλικανικού και Δημοκρατικού κόμματος στις ΗΠΑ και αφετέρου τη στρατηγική μιας τάσης του πρώτου που εκφράζεται μέσω του Τραμπ –  ο οποίος δεν είναι ούτε νοσηρά εγωιστής ούτε ψυχοπαθής –  είναι Κύριος με τα όλα του.

ΘΑ επεσήμανα πρώτα απ΄όλα την ποιμενική προέλευση τόσο των αρχαίων Ελλήνων όσο και των Λατίνων, μέρος των οποίων ήταν οι Ρωμαίοι. Η επισήμανση αυτή έχει πολύ μεγάλη σημασία, θα την βρίσκουμε συνεχώς μπροστά μας κατά την εκδίπλωση των σκέψεών μας και των επιχειρημάτων μας. Θα αρχίσω λοιπόν με ένα κοινό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής και της ρωμαϊκής κοινωνίας:  την παραγωγή ακτημόνων – θήτες στην αρχαία Ελλάδα, proletarii στη Ρώμη. Εάν δεν κατανοήσουμε και δεν αρχίσουμε από αυτό το χαρακτηριστικό, δεν πρόκειται να κατανοήσουμε τίποτα. Απολύτως τίποτα. Γιατί;  Διότι η γένεση της res publica και της δημοκρατίας είναι το συνδυασμένο αποτέλεσμα της διαδικασίας παραγωγής ακτημόνων και της σύγκρουσής τους (μαζί με τους μικροκαλλιεργητές, plebs και αυτουργοί) με τους ισχυρούς και πλούσιους γαιοκτήμονες. Οι ποιμένες στην αρχαία Ελλάδα και στην Ρώμη, ένα μέρος, όχι όλοι,  εγκατέλειψαν στην εκτροφή των ζώων και στράφηκαν στην καλλιέργεια της γης διατηρώντας ένα μέρος της κτηνοτροφίας για την παραγωγή τροφής, μαλλιού (αιγοπρόβατα) και ενέργειας (καλλιέργεια, μεταφορές και πόλεμος – αγελάδες και άλογα).  Η ατομική ιδιοκτησία των ζώων μετατράπηκε σε ατομική ιδιοκτησία της γης. Για να καλλιεργηθεί όμως η γη χρειάζονται χέρια, που δεν μπορούσε να εξασφαλίσει η οικογένεια ή το γένος. Έτσι αρχίζει η χρήση των δούλων. Πού θα τους βρεις, πώς θα τους προμηθευτείς;  Αυτό είναι ένα πρόβλημα. Θα το εξετάσουμε όταν έρθει η ώρα του.

ΥΠΑΡΧΕΙ όμως άλλο ένα: η διαρκής κατάτμηση της γης μέσω της κληρονομιάς. Η πατρική γη μοιράζεται στους άρρενες απογόνους, άρα μικραίνει –  και μαζί με αυτή ο πλούτος, η ισχύς και η φήμη, η δόξα, το κλέος, η fama. Είτε η πατρική γη μοιραστεί είτε την πάρει ο πρωτότοκος, αφού καθαρίσει ή απομακρύνει τους άλλους αδερφούς, το αποτέλεσμα θα είναι οι ακτήμονες, οι θήτες, οι proletarii, οι οποίοι αρχικά δούλευαν στους πλούσιους γαιοκτήμονες αλλά εκτοπίστηκαν από τους δούλους. Αυτά συνέβαιναν στην αρχαϊκή εποχή τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Ρώμη. Ας δούμε τώρα κάτι πολύ ενδιαφέρον. Και η res publica και η δημοκρατία εμφανίζονται την ίδια σχεδόν εποχή, μεταξύ του 510 και 490 π. Χ. και ήταν το αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ μικροκαλλιεργητών- ακτημόνων και ισχυρών γαιοκτημόνων, κατά την οποία οι δεύτεροι βρέθηκαν σε ένα δίλημμα, το οποίο από τότε οι Κύριοι δεν έπαυσαν ποτέ να το αντιμετωπίζουν. Η κοινωνία της αρχαίας Αθήνας έφτασε στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου, ο οποίος όμως δεν κλιμακώθηκε. Σε αυτό το σημείο έφτασε και η κοινωνία της Ρώμης, ένα αιώνα αργότερα (494) όπου όμως ούτε εδώ κλιμακώθηκε! Τι συνέβη και αποτράπηκε η κλιμάκωση; Γιατί έφτασαν σε τέτοιο οριακό σημείο, στα πρόθυμα εμφυλίου πολέμου;

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ την απάντηση:  οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες άρπαζαν τη γη, με τη βία ή με τον δανεισμό, τη γη των μικροκαλλιεργητών αλλά και την κοινή γη. Η αρπαγή ζώων, ανθρώπων, γης, πλούτου γενικά είναι ένα από τα εντονότερα χαρακτηριστικά των ποιμενικών κοινωνιών αλλά και των κοινωνιών που προέκυψαν από αυτές. Το πυρηνικό, κομβικό χαρακτηριστικό είναι η λατρείας της ισχύος, του πλούτου και της δόξας, η επιθυμία της αύξησης της ισχύος και του πλούτου. Ένα άλλο sui generis, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η εξόντωση των αντιπάλων, οι οποίοι θεωρούνται περιττοί και επικίνδυνοι.

ΠΟΛΥ καλά όλα αυτά  αλλά οι πλούσιοι και οι ισχυροί και στη Ρώμη και στην Αθήνα έχουν ένα πολύ σοβαρό μειονέκτημα: είναι λίγοι και ο μεταξύ τους ανταγωνισμός τους κάνει λιγότερους. Έχει υπολογιστεί ότι οι πολύ πλούσιοι και ισχυροί δεν ήταν πάνω από το 5% του πληθυσμού, με ένα άλλο 30% να υστερούν ως προς τον πλούτο και την ισχύ, με σαφή την τάση να υποβιβάζονται στην κατώτερη κοινωνική βαθμίδα, τους μικροκαλλιεργητές,  το υπόλοιπο 65%, οι οποίοι έχαναν τη γη τους μέσα σε δύο γενιές και περιέρχονταν στην κατάσταση του ακτήμονα.

Η διαρκής ανηλεής βία και αρπαγή της γης από τους πατρίκιους και ευγενείς (την εποχή του Σόλωνα ήταν γνωστοί ως παχείς) σε συνδυασμό με τον μικρό αριθμό τους είχε ως αποτέλεσμα την εξέγερση των μικροκαλλιεργητών και των ακτημόνων. Η συμπεριφορά των Ρωμαίων και Αθηναίων μικροκαλλιεργητών-ακτημόνων ήταν διαφορετική. Στην Αθήνα πρέπει να πήραν τα όπλα, το εικάζουμε, δεν έχουμε γραπτές μαρτυρίες,  αλλά η υποχώρηση των ευγενών μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι τα χρειάστηκαν. Ή μπορεί να συνέβη και κάτι άλλο. Θα δούμε. Στη Ρώμη έγινε κάτι το συγκλονιστικό –  η περιβόητη secessio, το πιο πολύτιμο κλειδί για την κατανόηση της  γένεσης της rei publicae, της ρωμαϊκής ιστορίας, της ρωμαϊκής κοινωνίας και της ρωμαϊκής επέκτασης. Secessio σημαίνει αποχώρηση. Η  plebs δεν πήρε τα όπλα αλλά αποχώρησε από την πόλη και συγκεντρώθηκε σε κοντινό λόφο, τον Αβεντίνο, μέχρι να διαπραγματευθούν με τους πατρίκιους, τους ισχυρούς γαιοκτήμονες. Τους παράτησαν και έφυγαν! Στην Αθήνα πήραν τα όπλα, στη Ρώμη τους παράτησαν και έφυγαν.

ΑΣ δούμε τώρα το δίλημμα που αντιμετώπισαν οι πλούσιοι και ισχυροί Ρωμαίοι και Αθηναίοι. Πώς θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οι ισχυροί Κύριοι την εξέγερση αυτή; Υπήρχαν δύο τρόποι. Ο ένας ήταν η εξόντωση των εξεγερμένων. Ο άλλος ήταν η συνδιαλλαγή και οι παραχωρήσεις. Οι δύο αυτοί τρόποι αντιμετώπισης των εξεγέρσεων των Υποτελών διαμόρφωσαν δύο στρατηγικές και χώρισαν τους ισχυρούς σε δύο ομάδες. Η λύση της εξόντωσης αντιμετωπίζει αποφασιστικά και αμετάκλητα το πρόβλημα αλλά δημιουργεί άλλα. Θα μπορούσαν όμως να τους εξοντώσουν, όντας πολύ λιγότεροι;  Ναι, θα μπορούσαν. Για δύο λόγους. Πρώτον, υπερείχαν στρατιωτικά (άλογα και βαρείς οπλισμός) και, δεύτερον, και σημαντικότερο, ένα μέρος των μικροκαλλιεργητών τους ακολουθούσε. Η ρωμαϊκή πατρωνεία και η αθηναϊκή πελατεία είναι θεσμοί ποιμενικής προέλευσης που επιβίωσαν και την εποχή της καλλιέργειας της γης και επιβιώνουν ακόμα και σήμερα, αν και με άλλες μορφές (ακόλουθοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης!). Ένα μέρος των μικροκαλλιεργητών (clientes, αυτοί που ακούν, υπακούουν,  και πελάται, αυτοί που είναι κοντά) συνέδεαν το μελλον τους με το μέλλον των ισχυρών Κυρίων τους; οι Κύριοι τους παρείχαν κάποια προστασία (επιβίωση) και οι ακόλουθοι έτρεχαν να βοηθήσουν τους Κυρίους τους. Θα μπορούσαν λοιπόν να τους εξοντώσουν. Αλλά δεν το έκαναν. Γιατί;  Γιατί θα έσκαβαν τον τάφο τους. Σε μια κοινωνία αρπαγής και πολέμου, περιτριγυρισμένοι και οι Ρωμαίοι και οι Αθηναίοι από φιλοπόλεμους και άρπαγες γείτονες, οι πλούσιοι και ισχυροί Κύριοι θα έβλεπαν τα κεφάλια τους να κόβονται και να κατρακυλούν στο χώμα. Θα έχαναν ζωή και πλούτο και γη και ισχύ, θα έχαναν τα πάντα. Αναρωτήθηκαν λοιπόν:  πώς θα γίνουμε πιο πλούσιοι και ισχυροί; Σφάζοντάς τους ή κάνοντας παραχωρήσεις;

ΑΠΟΦΑΣΙΣΑΝ ότι θα γίνουν πιο ισχυροί και πιο πλούσιοι με τις παραχωρήσεις. Από δω και πέρα η αφήγηση παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον αλλά θα συνεχίσω αύριο το πρωί –  έχω και δουλειές να κάνω, δεν θα κάθομαι να γράφω μαλακίες.