ο ήρωας και η θάλασσα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ μας ρωτήσουν πόσοι αρχαίοι Αθηναίοι και Αθηναίες ( την εποχή του Περικλέους, ας πούμε)  ήξεραν κολύμπι και εάν κολυμπούσαν στη θάλασσα το καλοκαίρι, μη  διστάσετε να δώσετε την εξής απάντηση: οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήξεραν κολύμπι και δεν κολυμπούσαν το καλοκαίρι στη θάλασσα. Κάποιοι άνδρες γνώριζαν να κολυμπούν, ναυτικοί,  ο Οδυσσέας, για παράδειγμα, αλλά δεν υπήρχε ούτε μία γυναίκα που να ήξερε κολύμπι –  ούτε μία. Μαθαίνουμε,  μας λένε, ότι ο ελληνικός λαός είναι ναυτικός λαός. Δυσκολεύομαι να κατανοήσω και τι είναι ο ελληνικός λαός και τι είναι ένας ναυτικός λαός. Θα ξεπεράσω αυτές τις δυσκολίες και θα παραθέσω αυτή τη νεοελληνικής προέλευσης αντίληψη. Ο ελληνικός λαός εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια ζει κοντά στη θάλασσα, κατασκεύασε πλοία, ταξιδεύει στη θάλασσα, τη γνωρίζει καλά, εξασφάλισε τροφή από τη θάλασσα, εμπορεύτηκε, έχτισε αποικίες σε όλα τα παράλια της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου.  Η Ιλιάδα όμως και η Οδύσσεια, κείμενα της αρχαϊκής αποχής (750-500 π. Χ.), οι αναπαραστάσεις σε αγγεία αυτής της περιόδου και η αρχαία ελληνική γλώσσα κάθε άλλο παρά επιβεβαιώνουν την αντίληψη της προαιώνιας και συνεχούς ναυτοσύνης του ελληνικού λαού. Τι μας λένε αυτές οι ιστορικές πηγές;  Μας λένε ότι οι ήρωες απεχθάνονταν τα ψάρια, δεν ήξεραν κολύμπι, κατά συνέπεια φοβόντουσαν μην ναυαγήσουν, η σκέψη ότι μπορεί σε κάποιο ναυάγιο να τους φάνε τα ψάρια τους προκαλούσε φρίκη, το λεξιλόγιο της θάλασσας είναι πολύ φτωχό, τα ονόματα των περισσότερων ψαριών δεν είναι αρχαιοελληνικές λέξεις.

ΑΥΤΗ την εικόνα μας παρουσιάζουν οι ιστορικές πηγές που ανέφερα παραπάνω. Ταυτόχρονα υπάρχουν ενδείξεις ότι η μόνη αλλαγή που συνέβη ήταν η προσθήκη των ψαριών στο διαιτολόγιο των κατοίκων της Ατττικής, για να μιλήσω πιο συγκεκριμένα. Έτρωγαν και νωπά ψάρια αλλά κατανάλωναν και μεγάλες ποσότητες παστών ψαριών που εισάγονταν από τις αποικίες του Ευξείνου Πόντου. Αρχαιολογικές ενδείξεις (κατάλοιπα οστών ψαριών, μινωικές αναπαραστάσεις) μας βεβαιώνουν ότι οι κάτοικοι της νεολιθικής και πρώιμης εποχής του χαλκού έτρωγαν ψάρια και μάλιστα πολλά. Ενώ δηλαδή οι ήρωες, οι ποιμένες πολεμιστές,  δεν έτρωγαν ψάρια, όπως δεν θα τρώγαμε εμείς σήμερα φίδια  (τέτοια απέχθεια!),  έτρωγαν όμως συχνά οι απόγονοι των γηγενών αλλά και τα κατώτατα και φτωχότερα στρώματα των κατακτητών που αναμίχθηκαν με τους γηγενείς. Τι έτρωγαν οι ήρωες;  Κρέας και ψωμί! Ακόμα και σήμερα οι μανιώδεις κρεατοφάγοι δεν τρώνε ψάρια ή τρώνε σπάνια, δεν χορταίνουν με τα ψάρια, δεν τα έχουν και σε μεγάλη εκτίμηση. Οι Αθηναίοι έτρωγαν πολύ τη σαρδέλα, ήταν πολλή και φτηνή – αφύη τη λέγανε. Σε μια κωμωδία του ο Αριστοφάνης, δεν θυμάμαι σε ποια, κάνει ένα πολύ ωραίο λογοπαίγνιο, το οποίο δεν μπορεί να μεταφραστεί, όπως όλα σχεδόν τα λογοπαίγνιά του.  Ψέγει  τους Αθηναίους και χρησιμοποιεί τη γενική πληθυντικού αφυών που ακούγεται και ως ”σαρδελών” αλλά και ως ”βλακών”(αι αφύαι, οι σαρδέλες –  οι αφυείς, οι βλάκες)!

ΓΙΑΤΙ δεν έτρωγαν οι ήρωες ψάρια;  Να ένα ενδιαφέρον ερώτημα. Δεν είναι καθόλου δύσκολη η απάντηση: διότι ήταν κτηνοτρόφοι και  έτρωγαν σχεδόν μόνο κρέας. Ψητό, στα κάρβουνα. Αναγκάζονταν να φάνε ψάρια μόνο όταν ναυαγούσαν και είχαν ξεμείνει από τροφή –  η μαρτυρία βρίσκεται στην Οδύσσεια. Έχουν διασωθεί κάποια αγγεία που αναπαριστάνουν νεκρούς, πνιγμένους δηλαδή, μέσα στη θάλασσα μετά από ναυάγιο να τους τρώνε τεράστια ψάρια –  μάλλον τόνοι. Ο τρόμος αυτός δηλώνεται σαφώς στην Ιλιάδα. Γιατί τόσος τρόμος;  Γιατί ο ναυαγός ήρωας δεν θα ταφεί, δεν θα αφήσει ίχνη της παρουσίας του, θα εξαφανιστεί, θα τον εξαφανίσουν τα ψάρια. Τι αδυναμία έναντι της φύσης! Οι αρχαίοι Έλληνες έμπαιναν  σε πλοίο για να ταξιδέψουν με τη ψυχή στο στόμα, πολύ φοβισμένοι. Ήξεραν ότι σε περίπτωση ναυαγίου θα πέθαιναν –  δεν ήξεραν κολύμπι! Και θα τους έτρωγαν τεράστια ψάρια! Μπορεί και ζωντανούς! Το να ξέρεις να κολυμπάς και να κάνεις βουτιά ήταν κάτι πολύ σπάνιο, ήταν σαν ένα επικίνδυνο νούμερο σε τσίρκο της εποχής μας! Μας το βεβαιώνουν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Στο τέλος της  Κ της Ιλιάδας ο Οδυσσεύς και ο Διομήδης πλένονται στην ακρογιαλιά αλλά δεν κολυμπούν.

Η μελέτη των λέξεων για τη θάλασσα, τα ψάρια και τα πλοία ενισχύουν την εικασία ότι οι Αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν αρχικά εξοικειωμένοι με τη θάλασσα. Το λεξιλόγιοο είναι φτωχό και εκεί που είναι πλούσιο (ονομασίες ψαριών) δεν είναι αρχαιοελληνικό. Η λέξη αλς (αλός, θάλασσα) δείχνει ότι η αρχαιότερη προσέγγιση ήταν γευστική. Αλς (<sals) σημαίνει αλάτι κι αυτή τη σημασία έχει στις περισσότερες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες (Salzburg!). Δοκίμασαν κάποια στιγμή το νερό της θάλασσας και την είπαν ”αλάτι”, αλμυρή, αλμυρό νερό!  Το ερώτημα είναι: γιατί όλες οι ΙΕ γλώσσες ενώ έχουν μια κοινή λέξη για το αλάτι δεν έχουν για τη θάλασσα; Η απάντηση είναι πολύ απλή:  οι ομιλητές των ΙΕ γλωσσών γνωρίζουν το αλάτι αλλά όχι τη θάλασσα. Διότι δεν ζούσαν κοντά στη θάλασσα –  και να ζούσαν τους ήταν άχρηστη. Τι να σου δώσει η θάλασσα;  Η λέξη θάλασσα δεν φαίνεται, από την κατάληξη, να είναι αρχαιοελληνική. Πρέπει να είναι προελληνική. Την υιοθέτησαν, με αποτέλεσμα μετά από αιώνες η λέξη αλς να εξαφανιστεί και να επιβιώσει σε κάποιες παράγωγες και σύνθετες λέξεις μόνο (αλιεύς, παράλιος και άλλα). Έχουμε άλλες τρεις λέξεις για τη θάλασσα. Η λέξη λίμνη δεν έμελλε να κάνει αξιόλογη καριέρα –  είδαν τη ήρεμη θάλασσα με όρους λίμνης! Η λέξη πέλαγος είναι αρχαιοελληνική, η αρχική της σημασία ήταν επίπεδος επιφάνεια γης, αχανής κάμπος! Είδαν τη θάλασσα με όρους πεδιάδας! Το πέλαγος είναι ένα εκτεταμένο τμήμα της θάλασσας. Ο Κρέτσμερ υποστηρίζει ότι η λέξη Πελασγοί δήλωνε τους προέλληνες κατοίκους των πεδιάδων (<πελαγο-κοι). Η λέξη πόντος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί περιγράφει τη θάλασσα με όρους χρήσης. Η αρχική σημασία της λέξης είναι ”γέφυρα, πέρασμα” (λατ. pons, pontis) και εύλογα θα αναρωτηθεί κάποιος: ήταν πέρασμα, ήταν γέφυρα για να πάνε πού και γιατί;  Μα για να κάνουν επιδρομές στα μικρασιατικά παράλια στην αρχή και μετά σε όλα τα παράλια της Μεσογείου. Και επειδή είναι πολύ κουραστικό να πλεύσεις στη θάλασσα (κωπηλασία), την είδαν ως ανηφόρα! Ανάγω σημαίνει βαδίζω προς τα πάνω, αποπλέω κωπηλατώντας με κόπο, πλέω ανηφορικά!  Το ρήμα άγω είναι καθαρά ποιμενικό (οδηγώ τα ζώα στη βοσκή, οδηγώ ανθρώπους·  πρβλ. αγός –  ο αρχηγός). Το κύμα (φούσκωμα, αύξηση –  έγκυος, κύρος, Κύριος!) είναι ότι και σήμερα αλλά τα λευκά κύματα της κυματώδους θάλασσας τα έλεγαν αίγες, κατσίκια δηλαδή! Αιγαίον είναι το πέλαγος με τα πολλά κύματα, κατσίκια! Μόνο ένας ποιμένας, η επιθυμία του να έχει αναρίθμητα κατσίκια,  θα μπορούσε να εκλάβει τα αφρισμένα κύματα ως αίγες! Αίγιον, Αιγαί, Αιγάλεω! Πολλά κατσίκια! 

ΕΑΝ πάμε τώρα στο ναυτικό λεξιλόγιο θα παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν δύο κομβικές λέξεις, γνήσιες αρχαιοελληνικές: το ρήμα πλέω (πλώω) και το ουσιαστικό ναυς (<ναF-ς).  Συγγενικές ετυμολογικά με το πλέω είναι ο πλούς (<πλόος) και το πλοίον.  Το επίθετο πλοητόκος, αυτός που γεννά, που προάγει τη ναυτιλία, προδίδει επίσης την ποιμενική πρόσληψη της ναυτιλίας. Η ναυς είναι μια λέξη κοινή σε όλες τις ΙΕ γλώσσες, όπως και η λέξη αλς (αλάτι). Η ναυς ήταν ένα πλοιάριο των ποταμών χωρίς καρίνα, το οποίο χρησιμοποιούσαν για να μεταφέρουν κυρίως ζώα από μια όχθη του ποταμού στην άλλη. Υπάρχουν ακόμα σε όλα τα Βαλκάνια, την Ελλάδα, τη Ρωσία και αλλού. Τα πλοία όμως τα μινωικά και της ελλαδικής χερσονήσου είχαν καρίνα. Κι αυτά χρησιμοποίησαν, αυτά έμαθαν να καταστευάζουν –  τα ονόμασαν όμως νήες (ναF-ες).

ΜΕΤΑ από όλα αυτά μπορούμε να σκιαγραφήσουμε αδρομερώς την σχέση των ποιμένων ελληνόφωνων εισβολέων με τη θάλασσα. Οι πρόγονοι των αρχαίων Ελλήνων γνώριζαν το αλάτι και ένα αβαθές πλοιάριο ποταμών αλλά όχι τη θάλασσα –  ζούσαν στις στέπες του Πόντου (ποιμένες), από τις οποίες έφυγαν ηττημένοι, διωγμένοι και κινήθηκαν δυτικά και νότια, προς την ελλαδική χερσόνησο. Περί το 2200-200ο π. Χ., εισβάλλουν προς τα νότια και κατακτούν κοινότητες που έχτιζαν κτήρια με πέτρα, κατασκεύαζαν πλοία με καρίνα, όχι πολύ μεγάλα, ταξίδευαν στη θάλασσα, είχαν σχέσεις με τη Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου και έτρωγαν ψάρια. Οι εισβολείς έζησαν με τους γηγενείς, όσους δεν εξόντωσαν αρχικά, εξοικειώθηκαν με τη θάλασσα, έμαθαν να κατασκευάζουν και να χρησιμοποιούν πλοία με καρίνα  και μετά από πολλούς αιώνες επέκτειναν τις ληστρικές τους επιδρομές και στη θάλασσα. Γύρω στο 1500 π. Χ. εισβάλλουν και κατακτούν την μινωική Κρήτη. Την ίδια εποχή αρχίζουν τις ληστρικές επιδρομές στα μικρασιατικά παράλια, όπου υπήρχαν πλούσιες και πολυπληθείς αγροτικές κοινότητες, επιδρομές που διήρκεσαν πολλούς αιώνες:  αυτός είναι ο Τρωικός πόλεμος! Κατά τη διάρκεια αυτών των επιδρομών εκτυλίσσεται η δράση της Ιλιάδας.

ΜΕΤΑ την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού εγκαταστάθηκε στα μικρασιατικά παράλια (γύρω στο 1000 π. Χ., ο γνωστός Α΄αποικισμός). Διακόσια πενήντα χρόνια μετά αρχίζει ο Β αποκισμός (μετά το 750 π. Χ.). Εδώ υπάρχει ένα ζήτημα. Όλες οι αποικίες  ιδρύονταν μόνο στα παράλια. Γιατί δεν προχώρησαν ποτέ προς τα ενδότερα της σημερινής Ισπανίας, Γαλλίας, Σικελίας, Νότιας Ρωσίας; Φοβόντουσαν κάτι; 

ΘΑ απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα αύριο το πρωί.