φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Η παρατηρούμενη τάση της επέκτασης της εμπορευματοδιανομής στις μέρες μας μάς ώθησε να τραβήξουμε στα όρια αυτή τη τάση και να επισημάνουμε τις συνέπειές της. Και αναρωτηθήκαμε: είναι δυνατόν σε πέντε δέκα χρόνια να μην υπάρχουν πια εμπορικά καταστήματα όπου οι καταναλωτές ανταλάσσουν τα εμπορεύματα με το χρήμα για να ικανοποιήσουν τις ποικίλες ανάγκες τους; Είναι επίσης δυνατόν οι εργαζόμενοι στην διανομή να αντικατασταθούν από drones; Δεν γνωρίζουμε. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι η τάση ενισχύεται και τα επόμενα πέντε δέκα χρόνια θα έχουμε σχηματίσει μια ευκρινή εικόνα. Εμείς σήμερα διατυπώνουμε εικασίες και εξετάζουμε εάν αυτές οι εικασίες είναι συμβατές με άλλες τάσεις και αλλαγές στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες. Έτσι, εάν το φαινόμενο αυτό της εμπορευματοδιανομής συνεχίζει να τείνει να ενισχύεται και να επεκτείνεται, είμαστε υποχρεωμένοι να το συσχετίσουμε με ένα άλλο, το οποίο κι αυτό τείνει να ενισχύεται – τον οικιακό εγκλεισμό. Δεν τελειώνουμε όμως εδώ. Και τα δύο αυτά φαινόμενα δεν μπορούμε παρά να τα συσχετίσουμε τόσο με τη συρρίκνωση του καπιταλισμού όσο και με την κοινωνία της αεργίας. Εμπορευματοδιανομή, οικιακός εγκλεισμός, συρρίκνωση του καπιταλισμού, κοινωνία της αεργίας – να με ποια ζητήματα θα καταπιαστούμε φέτος και τις επόμενες χρονιές.
ΕΞΕΤΑΣΑΜΕ τις προηγούμενες μέρες δύο τρόπους κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου στις προκυριαρχικές κοινωνίες, στις κοινωνίες που η αρπαγή του κοινωνικού πλούτου από μία μικρή μειονότητα ήταν άγνωστη – το μοίρασμα και την ανοιχτή έκθεση/ελεύθερη πρόσβαση. Εξετάσαμε επίσης και τη μία εκδοχή του ενός από τους δύο τρόπους της κατανάλωσης του κοινωνικού πλούτου στις κυριαρχικές κοινωνίες – την διανομή στις κοινωνίες της αγροτικής Κυριαρχίας. Σήμερα θα ασχοληθούμε με την δεύτερη εκδοχή της διανομής – την γένεση και την εξέλιξη της διανομής στις ποιμενικές κοινωνίες κατά την διάρκεια της γένεσης της ποιμενικής Κυριαρχίας.
ΚΑΘΩΣ επεκτείνονταν οι αγροτικές νεολιθικές κοινότητες στον χώρο, προσέγγιζαν και προχωρούσαν σε περιοχές όπου η καλλιέργεια της γης ήταν αδύνατη: σε στέπες, ημιερημικές και ερημικές εκτάσεις, σε οροπέδια. Ο μόνος τρόπος να επιβιώσουν σε αυτές τις περιοχές ήταν η εκτροφή ζώων. Κατά συνέπεια, η βασική τους διατροφή δεν ήταν πια τα δημητριακά, κάποια όσπρια και λαχανικά, αλλά το κρέας. Μετά τις καθαρά κυνηγητικές κοινωνίες, που δεν ήταν πολλές, οι ποιμενικές κοινωνίες ήταν αυτές που η βασική τους τροφή ήταν το κρέας. Η συχνή λοιπόν κρεατοφαγία του δυτικού πολιτισμού έχει ποιμενική προέλευση, είναι ποιμενική πολιτισμική επιβίωση, μία από τις πολλές. Το ζήτημα αυτό των πολιτισμικών ποιμενικών επιβιώσεων στον δυτικό πολιτισμό θα το εξετάσουμε διεξοδικά τις προσεχείς μέρες. Η πρακτική της συχνής, καθημερινής σχεδόν κρεατοφαγίας έχει τρεις συνέπειες. Πρώτον, θα πρέπει κάθε μέρα να σφάζονται ζώα – η σφαγή ζώντων, εκτρεφομένων, κατοικίδιων ζώων, η εκροή του αίματος, η μάθηση της σφαγής και του γδαρσίματος έγιναν καθημερινές πρακρικές. Από αυτές τις πρακτικές προήλθε ένας τρόπος εκτέλεσης των καταδικασμένων σε θάνατο – ο αποκεφαλισμός, ο οποίος υποβιβάζει το θύμα σε κατοικίδιο ζώο (θα σε σφάξω σαν αρνί!). Ακόμα ένας τρόπος θανάτωσης προήλθε από αυτές τις πρακτικές – το γδάρσιμο του θύματος καθώς είναι ζωντανό! Ζωντανή δεν έγδαραν την έξοχη φιλόσοφο και μαθηματικό Υπατία οι χριστιανοί στην Αλεξάνδρεια αφού πρώτα την βίασαν ομαδικά;
Η δεύτερη συνέπεια: εάν σφάζονται καθημερινά ζώα, η κοινότητα θα πρέπει να εκτρέφει πολύ μεγάλο αριθμό ζώων (πρόβατα, κατσίκια, χοίροι, αγελάδες). Η εκτροφή μεγάλου αριθμού ζώων απαιτεί εκτεταμένα βοσκοτόπια. Η κατάσταση αυτή συνέβαλε στην κατάτμηση της κοινότητας σε μικρότερες ομάδες – τα ποιμενικά γένη, τα οποία είναι συγγενή μεταξύ τους. Η τρίτη συνέπεια: η εκτροφή ζώων απαιτεί καθημερινή εργασία καθ΄ όλη τη διάρκεια του έτους. Κατά κάποιο τρόπο, οι ποιμένες είναι αιχμάλωτοι των ζώων τους. Αυτό δεν συμβαίνει στις αγροτικές κοινωνίες: στις κοινωνίες αυτές υπάρχουν μεγάλα χρονικά διαστήματα κατά τα οποία οι αγρότες δεν εργάζονται. Εκτός από αυτό, η η αποθήκευση της τροφής και η ύπαρξη πλεονάσματος δημιούργησε τις προϋποθέσεις του συνεχούς πειραματισμού, ο οποίος κληρονομήθηκε από τις τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες. Ο ελεύθερος χρόνος και ο διαρκής και συνεχής πειραματισμός ήταν οι προϋποθέσεις της επινόησης της υφαντουργίας, της κεραμεικής, της χρήσης των μετάλλων, της αρχιτεκτονικής, της πλαστικής (γλυπτικής) και άλλων πολλών. Οι ποιμενικές κοινωνίες, που προήλθαν όπως είπαμε από τις αγροτικές νεολιθικές κοινότητες, με την διαρκή εργασία, την σφαγή και το γδάρσιμο οπισθοδρόμησαν πολιτισμικά, έχασαν πολλά πολιτισμικά φαινόμενα ή δεν τα εξέλιξαν. Η πολιτισμική οπισθοδρόμηση πλαισιώθηκε με κάποια νέα χαρακτηριστικά τα οποία επιδείνωσαν κατά πολύ την κατάσταση.
ΕΝΑ από αυτά ήταν η συνεχής μετακίνηση. Όταν το χορτάρι της περιοχής εξαντληθεί, το ποιμενικό γένος έπρεπε να μαζέψει όλα τα τσιμπράκαλά του και να αναζητήσει νέα βοσκοτόπια. Υπήρξε ποιμενισμός μόνιμης εγκατάστασης ή περιοδικής εγκατάστασης (χειμώνας-καλοκαίρι) αλλά ο ποιμενισμός των στεπών ήταν νομαδικός: μόλις τελειώσει το χόρτο τα λιβάδια έπρεπε να μετακινηθούν. Η συχνή μετακίνηση δεν συμβάλλει στην δημιουργία πολιτισμικών επιτευγμάτων.
ΜΙΑ από τις πολλές εργασίες των ποιμένων ήταν η εξασφάλιση της τροφής των ζώων κατά τη διάρκεια του χειμώνα, όταν τα ζώα δεν μπορούν να βοσκήσουν στα λιβάδια (ας εστιάσουμε στη αχανή στέπα που αρχίζει από την Ουγγαρία και τελειώνει στην ανατολική Μογγολία). Έπρεπε να αποθηκευθούν μεγάλες ποσότητες χόρτου, το οποίο έπρεπε να δοθεί στα ζώα – να διανεμηθεί στα ζώα από τους ποιμένες. Η πρακτική αυτή εμπεριέχει το σπέρμα της ποιμενικής διανομής. Η αρχική σημασία των αρχαιοελληνικών λέξεων τροφή και τρέφω ήταν ‘παρέχω χόρτο στα εκτρεφόμενα ζώα’ (εκτροφή ζώων!).
ΕΝΑ άλλο καινοφανές πολιτισμικό χαρακτηριστικό ήταν η σύγκριση των μελών του ποιμενικού γένους με τα εκτρεφόμενα ζώα. Ο άντρας παρομοιάζεται με ταύρο, η γυναίκα με αγελάδα. Η λέξη ήρως σημαίνει ‘ ταύρος ενός έτους’, ενώ η γυνή είναι ‘η κυρία των βοών, των αγελάδων’. Θα δούμε παρακάτω ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της σύγκρισης.
ΟΤΑΝ ο πληθυσμός των ποιμενικών γενών αυξανόταν, ένα μέρος αποχωρούσε και προχωρούσε στη στέπα Όσο υπήρχαν διαθέσιμες εκτάσεις, και επί χιλιετίες υπήρχαν, τα ποιμενικά γένη επεκτείνονταν στην αχανή στέπα. Κάποια στιγμή όμως έφτασαν στα όρια των στεπών, δεν υπήρχε άλλος χώρος. Όταν περιορίζεται ο χώρος, μειώνεται ο αριθμός των εκτρεφομένων ζώων, τα ζώα χάνουν βάρος, αρρωσταίνουν, εμφανίζονται επιζωοτίες (επιδημίες που προσβάλλουν τα ζώα), οι ποιμένες εξαθλιώνονται. Η ένδεια και η σπάνη επικρατεί, η ζωή υποβαθμίζεται και γίνεται επιβίωση. Αυτός είναι ο ποιμενικός επιβιωτισμός, με τον οποίο θα ασχοληθούμε διεξοδικά ένα πρωινό, αφού είναι ένα ακόμα πολιτισμικό χαρακτηριστικό ποιμενικής προέλευσης που επιβιώνει στον δυτικό πολιτισμό – και μάλιστα εν μέσω μεγάλης αφθονίας!
ΓΙΑ χιλιετίες οι ποιμενικές κοινωνίες ήταν κοινωνίες της ένδειας, της εξαθλίωσης και της επιβίωσης. Αιτία δεν ήταν μόνο η έλλειψη βοσκότοπων. Το καλύτερο που μπορούσαν να πετύχουν ήταν η παραγωγική στασιμότητα. Μια κατσίκα, μια προβατίνα γεννούσε, γεννά και θα γεννά μόνο δύο ζώα. Αλλά ένα στρέμμα μαλακού σιταριού παράγει, μετά από αιώνες βελτίωσης εδάφους και εργαλείων, μέχρι και 600 κιλά – το ψωμί που τρώμε. Οι ποιμένες δεν μπορούσαν να βελτιώσουν την παραγωγικότητα του αντικειμένου εργασίας τους, των ζώων τους – αυτό είναι το ποιμενικό αδιέξοδο, το οποίο καταδίκαζε τους ποιμένες σε αξεπέραστη στασιμότητα.
ΣΕ πολύ δύσκολες στιγμές αναγκάζονταν να τρώνε τα ζώα της αναπαραγωγής, αυτά που γεννούσαν τα ζώα που σφάζονταν. Τα ζώα της αναπαραγωγής ήταν τα εργαλεία τους – έτρωγαν λοιπόν τα εργαλεία τους! Αυτή είναι η ποιμενική εργαλειοφαγία. Ουδεμία άλλη κοινωνία έφτασε στο σημείο να τρώει τα εργαλεία της. Αυτή είναι η μήτρα της ποιμενικής αυτοκαταστροφικής (αυτοκτονικής) συμπεριφοράς – δεν είναι όμως η μόνη, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Η εργαλειοφαγία όμως έχει τα όρια της. Έτσι, αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην τελική λύση: στην αρπαγή των ζώων του γειτονικού γένους. Η αρπαγή του ξένου κοινωνικού πλούτου δεν ήταν στρατηγική μιας μειονότητας, όπως στις αγροτικές κοινωνίες, αλλά στρατηγική όλης της κοινωνίας. Ουδεμία άλλη κοινωνία έφτασε σε αυτό το σημείο της αρπαγής του ξένου κοινωνικού πλούτου.
Η αρπαγή αυτή εμφανίζεται με τη μορφή της ζωοκλοπής. Όλοι οι ποιμένες ήταν ζωοκλέφτες, μέχρι και θεός της ζωοκλοπής υπήρχε – ο Ερμής. Μέχρι πρόσφατα, στη Κρήτη, μπορεί και στις μέρες μας, δεν το γνωρίζω, το να παντρέψεις την κόρη σου με επιδέξιο και διάσημο ζωοκλέφτη ήταν μεγάλη επιτυχία – η κόρη σου και τα εγγόνια σου θα είχαν να φάνε! Ο ήρωας είναι κατ΄αρχάς ζωοκλέφτης. Ο ζωοκλέφτης έγινε ήρωας, ο άρπαγας του ξένου κοινωνικού πλούτου! Η κλοπή είναι αρπαγή κοινωνικού πλούτου χωρίς βία – με απάτη. Έτσι, οι πρώτες κοινωνίες που έκαναν την απάτη τέχνη και τη λάτρευσαν ήταν οι ποιμενικές κοινωνίες. Ο ζωοκλέφτης ήρωας είναι ένας καλλιτέχνης της απάτης – πάλι ο θεός Ερμής. Η κλοπή και η απάτη εκτιμώνται όσο τίποτα άλλο, αφού εξασφαλίζουν την τροφή του γένους.
Η χρήση της βίας ήταν αναπόφευκτη. Η κλοπή με χρήση της βίας, των όπλων, έφερε τη ληστεία. Ο ποιμένας ζωοκλέφτης απατεώνας ήρωας έγινε ληστής. Όλοι οι ήρωες ήταν ληστές, άρπαγες κοινωνικού πλούτου με τη χρήση των όπλων. Γλωσσολογικά, η ρίζα της λέξης ληστής είναι η λέξη λεία – ληστής είναι αυτός (-τής) που εξασφαλίζει και φέρνει τη λεία. Η αρχική μορφή της λέξης λεία είναι *λαF. Από την οποία προέρχονται οι λέξεις απολαύω και απόλαυσις – ναι, ναι, μα την Παναγία, έτσι είναι, ρωτάτε όποιον θέλετε! Απόλαυσις είναι η ηδονή της εξασφάλισης της λείας.
Η ληστεία όμως, η χρήση της βίας, δεν μπορεί παρά να κλιμακωθεί. Για να αρπάξεις πρέπει να σκοτώσεις αυτόν που αμύνεται, που προστατεύει τα ζώα του, το μέλλον του. Εάν δεν σκοτώσεις, δεν θα έχεις! Τα ρήματα κτώμαι (αποκτώ) και κτείνω (θανατώνω) προέρχονται από την ίδια ρίζα! Η κλιμάκωση όμως της βίας δεν τελειώνει εδώ. Για να νικήσεις πρέπει να συμμαχήσεις με άλλο γένος, η φρατρία (σύνολο γενών) με άλλη φρατρία, η φυλή (σύνολο φρατριών) με άλλη φυλή, μια ομοσπονδία φυλών με άλλη ομοσπονδία και οι αχανείς στέπες μετατρέπονται σε ένα αχανές πεδίο πολέμου. Ο πόλεμος γίνεται καθημερινότητα, προϋπόθεση της επιβίωσης. Για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία εμφανίζεται η πολεμική κοινωνία. Ο πόλεμος υπήρχε σε όλες τις κοινωνίες αλλά ουδέποτε ήταν καθημερινή δραστηριότητα ούτε προϋπόθεση της επιβίωσης της κοινότητας, της ομάδας. Δύο είναι οι σκοποί της πολεμικής κοινωνίας: η αρπαγή του ξένου κοινωνικού πλούτου, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται οι νεαρές γυναίκες, οι οποίες μετατρέπονται σε μηχανές παραγωγής πολεμιστών, και η εξόντωση των αντιπάλων – ή η εκδίωξη όσων έχουν επιζήσει. Μαζί με την πολεμική κοινωνία εμφανίζεται και η εξοντωτική κοινωνία – για πρώτη φορά επίσης.
ΤΩΡΑ αρχίζει ένα άλλο μεγάλο δράμα, το οποίο σχετίζεται με την γένεση της ποιμενικής διανομής. Πώς θα μοιράσουμε τη λεία; Είναι η φύση της λείας τέτοια που είναι αδύνατον να αποφευχθούν οι διαφωνίες, οι προστιβές και οι συγκρούσεις. Πώς θα μοιραστούν δέκα ήρωες τη λεία τους που αποτελείται από δύο νεαρές γυναίκες, 20 πρόβατα, πέντε αγελάδες, δέκα χαλιά και έξι ασημένια ποτήρια; Για σκεφτείτε κάτι; Πολύ δύσκολο; Πώς θα μοιραστούν δέκα ήρωες δύο γυναίκες. Και δέκα να ήταν οι γυναίκες, πάλι θα υπήρχε πρόβλημα. Εάν μεταξύ των δέκα γυναικών υπήρχαν και τρεις παρθένες, νεαρές 13 ετών, ποιοι από τους ήρωες θα τις πάρουν; Η παρθένα θα πονέσει, θα ματώσει, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό για τον ήρωα. Υπήρχαν δύο τρόποι, ο αρχαιότερος όμως εξαφανίστηκε (ή επιβίωνε περιθωριακά και ξεθωριασμένος) και επικράτησε μόνο ο δεύτερος.
Ο αρχαϊκός εξισωτικός τρόπος μοιρασιάς της λείας εξασφάλιζε λεία σε όλους τους πολεμιστές μέσω της κλήρωσης – ήταν ο πιο δίκαιος τρόπος μοιρασιάς. Εδώ έχουμε μια πηγή της εμμονής των ποιμένων ηρώων με τα τυχερά παιχνίδια. Όταν η διαδικασία της κοινωνικής διαφοροποίησης της σχετικά εξισωτικής ποιμενικής κοινωνίας (απόγονος της αγροτικής) ολοκληρώθηκε, όταν η ποιμενική κοινωνία διασπάστηκε σε πλούσιους και ισχυρούς Κυρίους και ενδεείς, εξαρτημένους Υποτελείς, η λεία θεωρήθηκε κτήμα του Κυρίου, ο οποίος όμως ήταν υποχρεωμένος να διανείμει ένα μεγάλο μέρος της. Αυτή είναι η προέλευση της ποιμενικής διανομής που εμφανίζεται ιστορικά με την γένεση της ποιμενικής Κυριαρχίας. Η διανομή της λείας προϋπέθετε την Κυριαρχία αλλά και την ενίσχυε, την αναπαρήγαγε. Η μετάβαση από την εξισωτική μοιρασιά της λείας μέσω της κλήρωσης στην διανομή της ήταν μια μακράς διάρκειας διαδικασία, απόηχο της οποίας εντοπίζουμε στην Ιλιάδα, στη σύγκρουση μεταξύ Αγαμέμνονα και Αχιλλέα στην Α ραψωδία.
Η ποιμενική διανομή ήταν η μήτρα πολλών θεσμών και πρακτικών και αντιλήψεων. Δεν είναι του παρόντος αλλά είναι τόσο ενδιαφέρον το ζήτημα ώστε θα ασχοληθούμε διεξοδικά στο μέλλον. Θα αναφέρω μόνο ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα για να σας δώσω δουλειά για το σπίτι: η δικαιοσύνη και η απονομή της! Απονομή της δικαιοσύνης σημαίνει διανομή της δικαιοσύνης. Πρόκειται για την διανεμητική δικαιοσύνη, για την οποία έχουν γραφεί τόσα πολλά – ας θυμηθούμε τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια) και τη Θεωρία της Δικαιοσύνης του Τζον Ρολς (Πόλις, έξι μεταφραστές). Τελειώνω με ένα απόσπασμα από το τελευταίο (σελ. 31):
Για μας το πρωταρχικό ζήτημα της δικαιοσύνης είναι η βασική διάρθρωση της κοινωνίας η, ακριβέστερα, ο τρόπος με τον οποίο οι μείζονες κοινωνικοί θεσμοί διανέμουν θεμελιώδη δικαιώματα και υποχρεώσεις. . .
Μπέεεεε!
Σχολιάστε ελεύθερα!