φιλοσοφία και γέλιο: γελούσε ο Πλάτων;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΕΝ γελούσε. Γέλασε ποτέ του;  Γέλασε. Είναι βέβαιο ότι γέλασε για πρώτη φορά τότε που γελάμε όλοι και όλες πρώτη φορά –  όταν είμαστε τεσσάρων με έξι μηνών. Τότε που αρχίζουμε να παίζουμε. Θα γέλασε κι όταν ήταν ακόμα ανέμελο παιδί αλλά δεν πέρασε πολύς καιρός και το γέλιο, και το χαμόγελο, άρχισε να σβήνει από τα χείλη του. Τα παιδιά μεγάλωναν με βάναυσες τιμωρίες, με συχνό ξυλοδαρμό, με εξευτελισμό και ταπείνωση, με αυστηρή εκμάθηση της πειθαρχίας και της υποταγής.

Ο Πλάτων μεγάλωσε σε αριστοκρατικό περιβάλλον. Οι αριστοκράτες γελούσαν σπάνια. Οι πλούσιοι και οι ισχυροί γελούν σπάνια. Όταν γελούν, γελούν για να αναπαραγάγουν, να επιβεβαιώσουν, να επιβάλουν την ανωτερότητά τους. Με αυτό τον τρόπο γελούν οι θεοί του Ολύμπου στην Ιλιάδα, όχι πολύ συχνά, ενώ οι ήρωες ποτέ- μια φορά ο Αχιλλεύς χαμογελάει στην ραψωδία Ψ –  έχουν γραφεί πολλά γι΄ αυτό το χαμόγελο! Ούτε στην  Οδύσσεια υπάρχει γέλιο και χαμόγελο. Το ελαφρύ μειδίαμα των αγαλμάτων της αρχαϊκής εποχής (κούροι) χάθηκε στην κλασική εποχή –  δεν υπάρχει άγαλμα που να γελά ή να χαμογελά! Ο Περικλής, γράφει ο Πλούταρχος, δεν γελούσε  – πρόσωπον άθρυπτον προς γέλωτα. 

ΟΙ φτωχοί όμως και ο λαός, και οι δούλοι, γελούσαν! Αψευδείς μάρτυρες η  κωμωδία, ο ίαμβος (Αρχίλοχος και Ιππώναξ), οι παρωδίες, τα αποφθέγματα, τα ανέκδοτα, οι παροιμίες, οι αστεϊσμοί, τα λογοπαίγνια, η βωμολοχία και η αθυροστομία, οι πολλές γελοιογραφικές αγγειογραφίες. Γνωρίζουμε πόσο  περιφρονούσαν τους φτωχούς, τον λαό και τους δούλους οι πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες –  και μαζί με αυτούς περιφρονούσαν και το γέλιο τους. Για δύο χιλιάδες πεντακόσια χρόνια χρόνια υπήρχε μόνο μια θεωρία για το γέλιο –  η θεωρία της ανωτερότητας (superiority theory). Και διατυπώθηκε σε γενικές γραμμές από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη: γελάμε με τις ατυχίες και τα σφάλματα και τα λάθη και τα παθήματα των άλλων, επιβεβαιώνοντας ή επιβάλλοντας την δική μας ανωτερότητα. Στην Αγγλία, την εποχή του Σέξπυρ, ακόμα και σήμερα, και όχι μόνο στην Αγγλία,  περιζήτητοι συνδαιτυμόνες ήταν αυτοί που είχαν την ικανότητα να γελοιοποιούν τους άλλους με εξυπνάδες και λεπτές παρατηρήσεις. Αυτό κάνει σήμερα ο Σεφερλής –  το έκανε και ο Λαζόπουλος (όχι πάντα). Η (καλή) κωμωδία της δεκαετίας του εξήντα δεν το κάνει. Η γελοιοποίηση είναι ένας ακόμα τρόπος παραγωγής και επιβολής της κυριαρχικής σχέσης.

Η περιφρόνηση αυτού που γελά με την καρδιά του και το χαίρεται είναι αρχαιοελληνικής αριστοκρατικής προέλευσης –  κι αυτή με τη σειρά της ποιμενική. Οι ποιμενικοί λαοί δεν γελούν, δεν χαμογελούν –  γελούν μόνο όταν οι άλλοι υποφέρουν, γελοιοποιούν για να τους κάνουν να υποφέρουν, για να γελάσουν. Το επίθετο γελοίος  είναι ήδη ιλιαδικό, μια φορά το διαβάζουμε, αλλά η σταδιαδρομία του ήταν ένδοξη. Αθανάσιε, γελάς; Είσαι γελοίος! Όχι, όχι, είμαι σπουδαιογελοίος! Η περιφρόνηση του γέλιου, η απαξίωσή του συνεχίστηκε με τον χριστιανισμό. Η αγέλαστη αγιογραφία συνεχίζει την παράδοση της αγέλαστης κλασικής εποχής.

Η περιφρόνηση του γέλιου είναι σαφής και στη Βίβλο, όπως και η χρήση του ως μέσον περιφρόνησης, απαξίωσης, ταπείνωσης, χλευασμού. Ο Α. Κέσλερ γράφει (The Art of Creation, 1964) ότι από τις 29 περιπτώσεις χιούμορ στη Βίβλο, μόνο οι δύο έχουν σχέση με χαρά και ανοιχτόκαρδη διάθεση. Ο Κύριος, μας λέει η Βίβλος, μπορεί να γελοιοποιεί τον Υποτελή, όχι όμως ο Υποτελής τον Κύριο! Ο χλευασμός μέσω του γέλιου είναι προνόμιο του Κυρίου. Ξέρετε τι έπαθαν 42 παιδιά όταν χλεύασαν τον Κύριο προφήτη Ελισαίο για τη φαλάκρα του; Τα καταράστηκε στο όνομα του Γιαχβέ. Και τότε βγήκαν δύο αρκούδες από το δάσος και τα έκαναν κομματάκια τα παιδάκια! Αμ ο Χριστός;  Γέλασε ποτέ του; Ποτέ! Γνωρίζουμε με πόση αυστηρότητα καταδίκαζαν το γέλιο στα μεσαιωνικά μοναστήρια! Ο διάβολος, η αφροσύνη και το γέλιο –  η ανίερη μεσαιωνική τριάδα. Ο χριστιανισμός μισεί το γέλιο –  ως κληρονόμος της αρχαιοελληνικής και εβραίκής ποιμενικής παράδοσης. Μη σε δουν να περνάς καλά, να γελάς –  υποφέρουν!

ΜΙΑΣ και η φιλοσοφία είναι δημιούργημα των αριστοκρατών και αντικείμενό της είναι η ισχύς, η αύξηση της ισχύος, θα ήταν παράδοξο να έχει κάποια σχέση με το γέλιο και το χαμόγελο. Η δυτική φιλοσοφία είναι αγέλαστη. Οι δυτικοί φιλόσοφοι είναι βλοσυροί και σοβαροί και αυστηροί. Δεν υπάρχει ίχνος χιούμορ στους φιλοσόφους. Και μέχρι τον Μπερξόν, που πρώτος έγραψε για το γέλιο, για να χαλαρώσει, γράφοντας τις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας, όλοι οι φιλόσοφοι ήταν υπέρμαχοι της θεωρίας της ανωτερότητας. Ασχολήθηκαν με ένα σωρό ζητήματα, με το γέλιο όμως δεν ασχολήθηκαν. Κάποιες παρατηρήσεις έκαναν ο Χομπς και ο Καρτέσιος, οι οποίοι κινήθηκαν κι αυτοί στο πλαίσιο της θεωρίας της ανωτερότητας. Πριν τον  Μπερξόν, οι Μποντλέρ και Σοπενάουερ έγραψαν για το γέλιο κάποια πράγματα. Ο δεύτερος το θεωρεί διαβολικό. Το ενδιαφέρον για το γέλιο άρχισε βασικά πριν λίγες δεκαετίες κι έχουν γραφεί πολλά και αξιόλογα βιβλία –  οι έρευνες συνεχίζονται. Έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες για την προέλευση και τη λειτουργία του γέλιου αλλά δεν είναι του παρόντος.

ΑΣ επιστρέψουμε στον Πλάτωνα. Ούτε θα γελάσουμε ούτε θα γαμογελάσουμε διαβάζοντας τον Πλάτωνα. Μια φορά όμως στο Συμπόσιο χαμογελούμε –  όταν έρχεται η σειρά του Αριστοφάνη να μιλήσει για τον έρωτα και τον πιάνει ασταμάτητος λόξυγκας! Με ποιον φιλόσοφο άλλωστε θα (χαμο)γελάσουμε;  Με τον  Έρασμο (Μωρίας εγκώμιον) θα χαμογελάσουμε, με τον Ραμπελέ θα γελάσουμε, με τον Θερβάντες θα γελάσουμε και θα κλάψουμε αλλά με τον Καντ και τον Χέγκελ θα κόψουμε τις φλέβες μας. Με τη λογοτεχνία, το μυθιστόρημα, την κωμωδία θα γελάσουμε, με την φιλοσοφία όχι. Ούτε με την ποίηση! Εκτός εάν είναι σατιρική. Η σωκρατική ειρωνεία, πλατωνική είναι, έχει σκοπό να χλευάσει τους συνομιλητές του, που είναι οι σοφιστές. Ως αριστοκράτης Κύριος, δεν μπορεί παρά να χλευάσει, να ταπεινώσει τους αντιπάλους του. Είναι βλοσυρός ο Πλάτων, όπως και ο Κάντ και ο Χέγκελ, είναι στρυφνός, είναι κακός. Έχει πρόβλημα με τον Όμηρο γιατί οι θεοί του ξεσπούν σε τρανταχτά γέλια κι αυτά τα γέλια δεν τα μπορεί. Οι φύλακες της Πολιτείας του πρέπει να αποφεύγουν τα γέλια. Το γέλιο αποδυναμώνει τη λογική, άρα την αύξηση της ισχύος, άρα είναι καταδικαστέο. Ας διαβάσουμε κι ένα κομμάτι από την Πολιτεία, έτσι για να σας φτιάξω το κέφι (VIII 563a, μετ. Κ. Δ. Γεωργούλη): οι γέροι από την άλλη μεριά, ρίχνοντας τον εαυτό τους στο επίπεδο των νέων θέλουν να είναι ανεξάντλητη πηγή ευτραπελίας και λεπτών χαριεντισμών και αντιγράφουν τη νεανική συμπεριφορά, για να μη δίνουν την εντύπωση πως είναι άνθρωποι δυσάρεστοι και δεσποτικοί.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ μία φορά στο έργο του Πλάτωνος τη λέξη ευτραπελία . Την ευτραπελία, το χαρούμενο γέλιο, το ξεκαρδίζομαι από τα γέλια, το ανοιχτόκαρδο γέλιο, όλα αυτά δεν τα θέλει ο Πλάτων. Είσαι γέρος και γελάς; Είναι απαράδεκτο. Να γελούσε και να τα έγραφε όλα αυτά, δε νομίζω. Τέσσερα χαμόγελα όλα κι όλα θα βρούμε στό έργο του –  Παρμενίδης, Ευθύδημος, Φαίδων (2). Γέλιο, ναι, αρκετές φορές –  αλλά τι γέλιο είναι ακριβώς θα το δούμε κάποιο άλλο πρωινό. Το επίθετο γελοίος, γελοιότερος; Πάρα πολλές φορές! Μια φορά και το γελοιότατος –  Πολιτεία, V, 452a.

ΕΝΝΟΕΙΤΑΙ ότι θα επανέλθω επί του ζητήματος.