”Αλλάζοντας την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας (τουλάχιστον όσα έχουν συμβεί)”[1]

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ 2021 να είναι ταξιδιάρικο.

ΔΙΑΒΑΣΑ στο VOIDNETWORK.GR κείμενο των Ντέιβιντ Γκρέμπερ και Ντέιβιντ Ουένκροου (Wengrow) με τίτλο ”Αλλάζοντας την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας (τουλάχιστον όσα έχουν συμβεί)”. Θα το παραθέσω στο τέλος για να το διαβάσουν όσοι και όσες δεν το έχουν διαβάσει. Με αυτό το κείμενο θα ασχοληθώ σήμερα.

ΤΑ τελευταία χρόνια υπάρχει ένα έντονο ενδιαφέρον για την παγκόσμια ιστορία. Συγγραφείς από ποικίλα γνωστικά πεδία γράφουν τη δική τους ιστορία και ένα μεγάλο αναγνωστικό κοινό τις διαβάζει. Γιατί έχει εμφανιστεί τώρα αυτό το ενδιαφέρον; Πώς μπορούμε να γράψουμε μια παγκόσμια ιστορία;  Γιατί υπάρχουν τόσες πολλές εκδοχές; Θα καταλήξουμε μια μέρα σε μια γενικά αποδεκτή αφήγηση; Υπάρχουν κάποιες γενικές κατευθύνσεις στην πρόσληψη της παγκόσμιας ιστορίας;

ΔΕΝ μπορούμε να απαντήσουμε σήμερα σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Θα απαντήσω όμως συνοπτικά μόνο σε δύο. Η κρισιμότητα της παγκόσμιας κατάστασης, η ύπαρξη πολλών και ιδιαίτερα οξυμένων παγκόσμιων κοινωνικών προβλημάτων, η έντονη ανησυχία για το μέλλον της κοινωνίας και της φύσης μας παρακινεί να αναρωτηθούμε για την εξέλιξη της ιστορίας του ανθρώπινου γένους. Πώς φτάσαμε μέχρι εδώ, μπορούμε να αλλάξουμε και να αντιμετωπίσουμε τα παγκόσμια προβλήματα; Διατυπώνονται δύο απαντήσεις σε αυτό το σύνθετο ερώτημα. Η μία υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει τίποτα το περίεργο, έτσι ήταν πάντα ο άνθρωπος, υπήρχε πάντα ανισότητα και ανελευθερία, ισχυροί και αδύναμοι, έτσι θα συνεχίσουμε και πιθανότατα θα αυτοκαταστραφούμε, αργά ή σχετικά σύντομα, είτε με πυρηνικό πόλεμο είτε φυσικές καταστροφές. Να ένα παράδειγμα. Πριν λίγα χρόνια, ο Γκράχαμ Άλισον, καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Χάρβαρντ, ισχυρίστηκε  (Destined for War. Can America and China Escape Thucydides’ Trap? –  2017, Βοστόνη) ότι ένας πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας είναι αναπόφευκτος. Το επιχείρημά του: όπως η ανερχόμενη Σπάρτη αμφισβήτησε την κυριαρχία της Αθήνας, έτσι και η ανερχόμενη Κίνα θα αμφισβητήσει την Αμερική. Σαθρότατο επιχείρημα –  η Σπάρτη δεν ήταν ανερχόμενη αλλά κατερχόμενη και τον πόλεμο, γνωστό τοις πάσι και ταις πάσαις,  τον ξεκίνησε η Αθήνα! Με το τέλος της θουκυδίδειας σκέψης θα καταπιαστούμε διεξοδικά ένα άλλο πρωινό.

Η δεύτερη κατεύθυνση στην πρόσληψη της παγκόσμιας ιστορίας διατείνεται ότι κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας δεν υπήρχε ανισότητα και ανελευθερία, δεν υπήρχαν τάξεις και κράτος αλλά κάποια στιγμή εμφανίστηκαν. Γιατί και πώς εμφανίστηκαν; Είναι δυνατόν να εξαφανιστούν στο μέλλον και πώς; Οι απαντήσεις σε αυτά τα κομβικά ερωτήματα είναι πολλές και δεν είναι του παρόντος. Έμμεσα όμως θα αναφερθούμε σε αυτές, με τον σχολιασμό του κειμένου των Γκρέμπερ-Ουένγκροου.

ΤΟΝ Γκρέμπερ τον γνωρίζετε. Ο Ουένγκροου (1972) είναι Άγγλος αρχαιολόγος, καθηγητής της Συγκριτικής Αρχαιολογίας στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας στο University Gollege London. Μαζί με τον Γκρέμπερ έχουν γράψει το βιβλίο The Dawn of Everything. A new History of Humanity, που θα εκδοθεί το φθινόπωρο του 2021. Το κείμενο που σχολιάζουμε είναι μια συνοπτική εκδοχή αυτού του βιβλίου.

ΑΥΤΟ που μας εντυπωσιάζει στην αρχή είναι ο τίτλος του κειμένου. Η μετάφραση δεν είναι και τόσο πιστή. Το How to change (the course κτλ), Πώς να αλλάξουμε την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας έγινε Αλλάζοντας κτλ. Δεν είναι το ίδιο. Θα δούμε γιατί έκανε αυτή την επιλογή ο μεταφραστής. Θα διαβάσουμε πώς να αλλάξουμε την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Δεν νομίζω πως μπορούμε να αντέξουμε μεγαλύτερη δόση στόμφου. Παρηγοριόμαστε όμως γιατί αμέσως αυτοσυγκρατούνται και μέσα σε παρένθεση σαφηνίζουν: τουλάχιστον όσα έχουν συμβεί (at least, the part that’s already happened). Η αυτοσυγκράτηση όμως δεν σώζει την κατάσταση, κατά κανένα τρόπο. Το τέταρτο κεφάλαιο του κειμένου επαναλαμβάνει και τον στόμφο και την αυτοσυγκράτηση: How the course of (past) history can now change. Άρα, δύο είναι οι στόχοι των συντακτών: να μας πουν, πώς θα αλλάξει η πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, από δω και πέρα, και πώς θα αλλάξει η πορεία της παρελθούσας ιστορίας.  Το πρώτο σκέλος το κατανοώ: μας λένε πώς θα αλλάξει η πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Κάποιοι πιστεύουν (καλώς, κακώς, δεν μας ενδιαφέρει),  ότι μπορούν να αλλάξουν την πορεία, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα, το σέβομαι. Αλλά να αλλάξεις την πορεία της (παρελθούσας) ιστορίας, αυτό με καταπλήσσει. Όποια κι αν ήταν η πορεία (μόνο πορεία δεν είναι –  τι μεταφορά!) της ιστορίας δεν μπορούμε να την αλλάξουμε. Αυτό που μπορούμε να αλλάξουμε είναι η αφήγηση για το παρελθόν: να αλλάξουμε το παρελθόν ως αφήγηση, ναι, μπορούμε και επιβάλλεται, αλλά να αλλάξουμε την (παρελθούσα) ιστορία δεν μπορούμε. Πολύ σοβαρό ατόπημα. Πώς να το εξηγήσουμε; Να υποθέσουμε ότι οι συντάκτες δεν είναι ιστορικοί και δεν είναι εξοικειωμένοι με τη θεωρία της ιστορίας και της ιστοριογραφίας; Όχι, δεν θα το υποθέσουμε. Είμαι βέβαιος. Να ήταν μόνο αυτό! Εκτός από τον στόμφο υπάρχει και κάτι άλλο: υπεροψία που γεννά απερισκεψία κι αυτή γεννά τον διογματισμό. Να γιατί. Γράφουν: 

Εδώ και αιώνες, λέμε στον εαυτό μας μια απλή ιστορία για την προέλευση της κοινωνικής ανισότητας. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας τους, οι άνθρωποι ζούσαν σε πολύ μικρές ισότιμες ομάδες τροφοσυλλεκτών. Στη συνέχεια ήρθε η γεωργία, η οποία έφερε μαζί της την ιδιωτική ιδιοκτησία και στη συνέχεια την άνοδο των πόλεων, που σήμανε την εμφάνιση του σύγχρονου πολιτισμού. Ο πολιτισμός έφερε μαζί του πολλά κακά πράγματα (πόλεμοι, φόροι, γραφειοκρατία, πατριαρχία, δουλεία…), αλλά κατέστησε δυνατό τον γραπτό λόγο, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τα περισσότερα άλλα μεγάλα ανθρώπινα επιτεύγματα.

 ΟΛΑ αυτά δεν είναι αλήθεια: It isn’t true, γράφουν οι συντάκτες. Ποια είναι η αλήθεια; Να ποια είναι η αλήθεια. 

Συντριπτικά στοιχεία από την αρχαιολογία, την ανθρωπολογία και τους συγγενείς κλάδους έχουν αρχίσει να μας δίνουν μια αρκετά ξεκάθαρη ιδέα για το πώς έμοιαζαν πραγματικά τα τελευταία 40.000 χρόνια της ανθρώπινης ιστορίας, και σχεδόν σε καμία περίπτωση δεν μοιάζουν με τη συμβατική αφήγηση. Το είδος μας δεν πέρασε, στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του σε πολύ μικρές ομάδες. Η γεωργία δεν αποτέλεσε ένα μη αναστρέψιμο όριο στην κοινωνική εξέλιξη. Οι πρώτες πόλεις συχνά ήταν ισχυρά ισότιμες. . . . (Κακώς υποθέτουμε) ότι η ιστορία αρχίζει με κάποιο είδος πτώσης από την αρχέγονη αθωότητα.

ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ, φίλες και φίλοι, μάθαμε ποια είναι η αλήθεια –  επιτέλους! Και τώρα που μάθαμε ποια είναι η αλήθεια, μπορέσαμε και αλλάξαμε την πορεία της (παρελθούσας) ιστορίας –  δηλαδή, μια συγκεκριμένη, την επικρατούσα αφήγηση για το παρελθόν μας. Τώρα είμαστε πανέτοιμοι να αλλάξουμε και την πορεία της ιστορίας, από δω και πέρα. Να πως τελειώνει το κείμενο:

Τα κομμάτια είναι όλα εκεί για τη δημιουργία μιας εντελώς διαφορετικής παγκόσμιας ιστορίας. Σε γενικές γραμμές, είμαστε απλώς τυφλωμένοι από τις προκαταλήψεις μας για να δούμε τις επιπτώσεις. Για παράδειγμα, σχεδόν όλοι σήμερα επιμένουν ότι η συμμετοχική δημοκρατία ή η κοινωνική ισότητα μπορούν να δουλέψουν σε μια μικρή κοινότητα ή ομάδα ακτιβιστών, αλλά δεν μπορούν ποτέ να «ανέβουν σε κλίμακα μεγέθους» και να δουλέψουν σε μια πόλη, μια περιοχή ή ένα έθνος-κράτος. Όμως, τα στοιχεία που έχουμε μπροστά μας, αν επιλέξουμε να τα δούμε, υποδηλώνουν το αντίθετο.

Ισότιμες πόλεις ή και περιφερειακές ομοσπονδίες είναι ιστορικά κάτι το μάλλον συνηθισμένο. Οι ισότιμες οικογένειες και τα ισότιμα νοικοκυριά δεν είναι. Μόλις βγει η ιστορική ετυμηγορία (η έμφαση δική μου), θα δούμε ότι η πιο οδυνηρή απώλεια ανθρώπινων ελευθεριών ξεκινάει στη μικρή κλίμακα – στο επίπεδο των σχέσεων μεταξύ των φύλων, των ηλικιακών ομάδων, και της οικιακής καταναγκαστικής εργασίας – στο είδος των σχέσεων που περιέχουν ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη οικειότητα και τις βαθύτερες μορφές δομικής βίας. Αν θέλουμε πραγματικά να κατανοήσουμε το πώς για πρώτη φορά έγινε αποδεκτό για ορισμένους να μετατρέψουν τον πλούτο σε εξουσία, και για άλλους να καταλήξουν να ακούνε να τους λένε ότι οι ανάγκες τους και οι ζωές τους δεν έχουν καμιά σημασία, είναι εδώ που θα πρέπει να κοιτάξουμε. Και εδώ, προβλέπουμε, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί το πιο δύσκολο έργο της δημιουργίας μιας ελεύθερης κοινωνίας.

ΕΙΜΑΣΤΕ έτοιμοι ”να δημιουργήσουμε μια εντελώς διαφορετική παγκόσμια ιστορία”. Μόλις βγει η ιστορική ετυμηγορία, θα αντιληφθούμε ότι τα κακά που μας βρήκαν,  η ανισότητα και η ανελευθερία, περιοριζόμαστε σε αυτά, η μετατροπή του πλούτου σε εξουσία, οφείλονται στις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.  Προβλέπουν ότι το δύσκολο έργο της δημιουργίας μιας ελεύθερης κοινωνίας θα πραγματοποιηθεί μόνο εάν  γυρίσουμε την πλάτη στις σχέσεις που περιέχουν ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη οικειότητα και τις βαθύτερες μορφές δομικής βίας. Διότι, η πιο οδυνηρή απώλεια ανθρώπινων ελευθεριών ξεκινάει στη μικρή κλίμακα – στο επίπεδο των σχέσεων μεταξύ των φύλων, των ηλικιακών ομάδων, και της οικιακής καταναγκαστικής εργασίας. Θα γυρίσουμε την πλάτη σε όλα αυτά και θα στραφούμε προς τις ισότιμες πόλεις, περιοχές, ομοσπονδίες, προς τα ισότιμα έθνη-κράτη.

ΦΙΛΕΣ και φίλοι, έχω να σας αναγγείλω ένα πολύ ευχάριστο νέο: η ιστορική ετυμηγορία βγήκε! Την έβγαλαν οι David Craeber και David Wengrow! Την έβγαλαν δύο πανεπιστημιακοί στην Αγγλία: ένας ανθρωπολόγος και ένας αρχαιολόγος.

ΘΑ κάνω έφεση. Θα προσφύγω στο Εφετείο της Παγκόσμιας Ιστορίας! Αύριο το πρωί.