Ιστορία της Ιλιάδας (1): η μεθομηρική Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΤΑΝ πήγα στο Γυμνάσιο (1970), μέχρι που το τελείωσα (1976), δύο μαθήματα με έκαναν μεγάλη εντύπωση: τα αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά. Από τα αρχαία Ελληνικά θυμάμαι τις δύο πρώτες προτάσεις των κειμένων που είχε γράψει ο Τζάρτζανος: Πιστεύω τω φίλω. Πιστόν φίλον εν κινδύνοις γιγνώσκεις. Αρχαία Ελληνικά και φιλία –  ο αξεπέραστος συνδυασμός. Από τα Λατινικά θυμάμαι τη πρώτη πρόταση: Regina rosas amat, η βασίλισσα αγαπά τα τριαντάφυλλα. Από τη Β΄Γυμνασίου διδασκόμασταν κείμενα αρχαίων συγγραφέων, με τον Ξενοφώντα πρώτον –  Δαρείου και Παρισάτιδος γίγνονται παίδες δύο (Κύρου Ανάβασις). Στην Γ΄ή Δ΄(1973-4) τάξη γνώρισα την Ιλιάδα. Επιλογαί, αποσπάσματα από την Ιλιάδα, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ήταν από την ραψωδία Ζ, όπου ο ποιητής αφηγείται τη συνάντηση του Έκτορα με την Ανδρομάχη, ένα από τα πιο ωραία κείμενα της δυτικής λογοτεχνίας. Επρόκειτο για κεραυνοβόλο έρωτα, που φούντωνε όσο πέρναγαν τα χρόνια, κρατάει ακόμα και θα κρατάει μέχρι και την τελευταία μέρα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι δυο βιβλία έχουν διασωθεί από το εξατάξιο Γυμνάσιο: αυτές οι επιλογές από την Ιλιάδα και μια Λατινική Γραμματική.

ΦΙΛΟΣ ζωγράφος με είχε πει κάποτε: ένα βιβλίο να μάθεις καλά. Όλοι μας και όλες μας έχουμε ένα βιβλίο μέσα στη ψυχή μας και την καρδιά μας, το ξέρουμε δεν το ξέρουμε. Το δικό μου βιβλίο, κείμενο, είναι η Ιλιάδα. Για να το μάθεις όμως αυτό το βιβλίο πρέπει μια ζωή να διαβάζεις άλλα, πολλά. Και από το 1973-4 αυτό κάνω. Δεν έχει περάσει όχι χρονιά, δεν έχει περάσει μήνας που να μην την ανοίγω για να την διαβάσω και να την μελετήσω. 48 χρόνια, μισός αιώνας.

ΜΠΟΡΕΙ να πεθάνω αύριο, ας μείνουν οι παρακάτω γραμμές, τα παρακάτω τέσσερα συμπεράσματα στα οποία έχω καταλήξει, όσον αφορά το περιεχόμενο. Η Ιλιάδα είναι ένα συγκλονιστικό σχόλιο πάνω στο μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει μια πολεμική κοινωνία, όπως η αρχαία ελληνική: στο πρόβλημα της μοιρασιάς της πολεμικής λείας. Είναι επίσης ένα σχόλιο  πάνω στη ισχύ, στη λατρεία της ισχύος και στην επιθυμία αύξησης της ισχύος. Είναι ακόμα ένα σχόλιο πάνω στις επιθυμίες του ήρωα, του δυτικού Κυρίου. Και τέλος, είναι η αρχή του αποηρωισμού και του αποποιμενισμού: η Ιλιάδα εξυμνεί τον ηρωισμό αλλά ταυτόχρονα τον αποκηρύσσει –  όχι για να τον απορρίψει αλλά για να τον μετασχηματίσει και να συμβάλλει έτσι στην διαμόρφωση του πολιτικού ηρωισμού, του ηρωισμού της πόλεως. Ο Αίας του Σοφοκλή, εντονότερα από οποιαδήποτε άλλη τραγωδία της κλασικής εποχής, κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Η Ιλιάδα, και η τραγωδία, εγκαινιάζει μια παράδοση κριτικής του ηρωισμού και του ποιμενισμού που διατρέχει τον δυτικό πολιτισμό από τότε μέχρι σήμερα. Αυτά ως προς το περιεχόμενο.

ΕΧΩ ακόμα καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα και ως προς τη δομή και ως προς τον τρόπο σύνθεσης –  αυτά τα δύο ζητήματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και σχετιζόμενα μεταξύ τους. Πριν εκθέσω αυτά τα συμπεράσματα, θα ήθελα να απαντήσω στο ερώτημα που θα μπορούσε να διατυπωθεί: τι εννοείς όταν λες, Ιστορία της Ιλιάδας; Εννοείς την ιστορία της πρόσληψης της Ιλιάδας από τότε που εμφανίστηκε ως κείμενο μέχρι στις μέρες μας; Όχι, όχι, δεν εννοώ αυτό. Εννοώ ότι την Ιλιάδα την αφηγούνταν οι αοιδοί για πολλούς αιώνες. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία ότι υπήρχε μια Ιλιάδα πριν τον ποιητή, τον Όμηρο, στον οποίο αποδίδουμε τη σύνθεση της  (ομηρικής) Ιλιάδας που κρατάμε στα χέρια μας σήμερα. Εάν είναι έτσι, και η πλειονότητα των ομηριστών συμφωνεί σε αυτό, αναρωτιόμαστε: πώς να ήταν η Ιλιάδα πριν τον Όμηρο; Και, από πότε οι αοιδοί αφηγούνταν την ιστορία της οργής του Αχιλλέα, του θανάτου του Πατρόκλου και την εκδίκηση του Αχιλλέα, την θανάτωση του Έκτορα; Μας φαίνεται πως είναι ερωτήματα που δεν μπορούμε να τα απαντήσουμε. Κι όμως, φίλες και φίλοι, μπορούμε. Εννοώ να διατυπώσουμε υποθέσεις και εικασίες, εύλογες και βάσιμες. Εννοώ ότι μπορούμε να μάθουμε τους βασικούς σταθμούς της εξέλιξης της Ιλιάδας, τις ιδιαίτερες μορφές που πήρε καθ΄ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της. Πώς μπορούμε να τα μάθουμε όλα αυτά; Μόνο εάν μελετήσουμε τον τρόπο σύνθεσης και την δομή της Ιλιάδας που έχουμε σήμερα. Θα αναζητήσουμε ασφαλώς βοήθεια και αλλού. Ας εκθέσω λοιπόν σε αυτό το σημείο επιγραμματικά τις τέσσερις φάσεις, τις τέσσερις μορφές της Ιλιάδας στο πέρασμα των χρόνων: προτρωική, προομηρική, ομηρική και μεθομηρική Ιλιάδα. Προτρωική Ιλιάδα; Μα είναι δυνατόν να υπήρχε Ιλιάδα πριν τον τρωικό λεγόμενο πόλεμο; Είναι και παραείναι.

ΓΙΑ να γράψουμε μια Ιστορία της Ιλιάδας πρέπει να μελετήσουμε, όπως είπα, τον τρόπο σύνθεσής της και τη δομή της. Υπάρχουν δύο θεωρίες για τον τρόπο της σύνθεσης, πολύ γνωστές. Η μία υποστηρίζει ότι η Ιλιάδα που έχουμε συντέθηκε όπως συντέθηκε η Αινειάδα από τον Βιργίλιο, η Φύση των Πραγμάτων από τον Λουκρήτιο, ο  Ορλάνδος Μαινόμενος από τον Αριόστο, τον 16ο αιώνα μ. Χ. Όταν διαβάζουμε αυτά τα κείμενα μας δημιουργείται, όλως ευλόγως, η εντύπωση ότι συντέθηκαν όπως τα διαβάζουμε, από την αρχή προς το τέλος. Πήρε ο Βιργίλιος πάπυρο και γραφίδα και άρχισε να γράφει ή να υπαγορεύει σε κάποιον δούλο και μια μέρα έφτασε στο τέλος. Έγραψε τον πρώτο στίχο, Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris και μετά από χρόνια έφτασε και στον τελευταίο –  vitamque cum gemitu fugit indignata sub umbras. Έγραψε ο Λουκρήτιος τον πρώτο στίχο, Aeneadum genetrix, hominum divumque voluptas, και μετά από χρόνια έγραψε και τον τελευταίο –  rixantes potius quam corpora desererentur. Έγραψε ο Αριόστο τον πρώτο στίχο, Le donne, i cavallier, l΄arme, gli armore, κι έφτασε στον τελευταίο –  che fu si altiera al mondo e si orgogliosa. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι έγραφαν και ξανάγραφαν αλλά το βέλος της δημιουργίας ακολουθεί το βέλος του χρόνου. Και δεν υπάρχει και δεν θα υπάρξει ούτε ένας φιλόλογος που να διατυπώσει κάποιες υποψίες ότι αυτό ή εκείνο το μέρος δεν είναι του Βιργιλίου, του Λουκρητίου ή του Αριόστο. Δεν έχουν διατυπωθεί παρόμοιες  ενστάσεις για τις τραγωδίες του Σοφοκλή, τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, του Μολιέρου, για τον Οδυσσέα του Τζόις.  Γιατί από τον 3ο π. Χ. ήδη αιώνα και από τον Βίκο και τον Βολφ μέχρι σήμερα συζητάμε τι είναι του Ομήρου και τι δεν είναι στην Ιλιάδα; Θα έχουμε κάποιους λόγους, δεν μπορεί!

ΤΑ τελευταία χρόνια έχει πάρει τα πάνω της η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης, η θεωρία ότι η Ιλιάδα συντέθηκε όπως συντέθηκαν οι τραγωδίες και οι κωμωδίες της κλασικής εποχής, η Αινειάδα ή ένα οποιοδήποτε άλλο μεταγενέστερο λογοτεχνικό κείμενο. Οι υποστηρικτές αυτής της θεωρίας δεν απαντούν ή δεν απαντούν ικανοποιητικά στις ενστάσεις των υποστηρικτών της θεωρίας της πολλαπλής πατρότητας. Έχουμε πολλές μαρτυρίες από την αρχαιότητα, από τον 3ο π. Χ. αιώνα, από την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων, ότι την εποχή εκείνη κυκλοφορούσαν πολλές Ιλιάδες, ότι διέφεραν σε έκταση, με λιγότερους ή περισσότερους στίχους,  ότι κάποια επεισόδια δεν βρίσκονταν στην ίδια θέση, όπως η μονομαχία Γλαύκου και Διομήδη.

ΑΡΓΟΤΕΡΑ, με τη βοήθεια της υφολογίας, της αφηγηματολογίας και των θεωριών της προφορικότητας, οι ενστάσεις αυτές μελετήθηκαν διεξοδικότερα. Να ένα πολύ γνωστό παράδειγμα. Εάν έλειπε η ραψωδία Κ, δεν θα παίρναμε μυρωδιά ότι κάτι λείπει. Η ραψωδία αυτή δεν έχει καμιά θέση στην Ιλιάδα. Δεν συμβάλλει στην εξέλιξη της πλοκής και,  το κυριότερο, το περιεχόμενό της είναι παντελώς και αντιπαραδοσιακό (δεν αφηγούνταν οι αοιδοί τέτοια πράγματα) και αντιηρωικό –  ο Οδυσσέας και ο Διομήδης σφάζουν στον ύπνο τους Θράκες που έχουν έρθει να βοηθήσουν τους Τρώες! Το τι θα αφηγηθεί ένας αοιδός ήταν συγκεκριμένο –  αυτή ήταν η προφορική ποιητική παράδοση. Δεν αφηγούνταν τη διεξαγωγή αθλητικών αγώνων! Εάν δεν υπήρχε αυτή η περιγραφή (ραψ. Ψ) πάλι δεν θα αντιλαμβανόμασταν ότι κάτι λείπει!

Η ραψωδία Κ έχει παρεμβληθεί σε μια προϋπάρχουσα Ιλιάδα, την ομηρική.  Το ίδιο ισχύει για την περιγραφή των αθλητικών αγώνων, το μεγαλύτερο μέρος της Ψ. Το ίδιο ισχύει για τις ραψωδίες Η και Θ, οι οποίες δεν ξέρουν τι θέλουν και για ποιο λόγο υπάρχουν. Η ποίηση στην Τ φτάνει σε πολύ χαμηλό επίπεδο, στο χαμηλότερο –  δεν μπορεί αυτός που συνέθεσε την έξοχη Π ή την συγκλόνιστική Ι να συνέθεσε και την Τ, δεν γίνεται! Εάν είναι έτσι τα πράγματα, θα πρέπει να απαντήσουμε σε δύο πολύ κρίσιμα ερωτήματα. Ποια ήταν η ομηρική Ιλιάδα, εάν αυτή που έχουμε είναι μεθομηρική; Και, ποιος, πως και γιατί προσέθεταν αυτις τις εκτενείς αφηγήσεις (ραψωδίες Η, Θ, Κ, Τ, Ψ);

ΘΑ απαντήσω ευθέως και σαφώς: η ομηρική Ιλιάδα είναι η Ιλιάδα που ο ποιητής της, ένας συγκλονιστικός ποιητής, αυτός που ονομάζουμε Όμηρο, ανεβάζει στο ψηλότερο βάθρο του ηρωισμού (ραψ. Α και Ι) τον Αχιλλέα, που τον παρουσιάζει ως γνήσιο και συνεπή ήρωα, ως οργίλο, βίαιο, συναισθηματικά ασταθή και εκδικητικό,  μόνο και μόνο για να τον σπρώξει από το βάθρο και να τον γκρεμίσει στο βασίλειο της αυτοσυγκράτησης και αυτοπειθαρχίας, να μας τον παρουσιάσει σαν μια χαμηλοβλεπούσα μορφή (ο χαρακτηρισμός είναι του D. Page)! Στις ραψωδίες Α και Ι ο Αχιλλέας είναι ήρωας (στην Ι είναι υπερβολικά ήρωας), στην Ω δεν είναι πια. Είναι ο ποιητής που εξυμνεί τον παραδοσιακό, ποιμενικό ηρωισμό μόνο και μόνο για να τον αποκηρύξει. Οι μεθομηρικές αφηγήσεις συνεχίζουν την αποκήρυξη του ηρωισμού αλλά δεν έχουν θέση στην όλη εξέλιξη της πλοκής ή είναι παντελώς αντιπαραδοσιακές, είναι κάτι που οι αοιδοί δεν αφηγούνταν.

ΑΣ δούμε τώρα το δεύτερο ερώτημα: ποιος, πώς και γιατί προσέθεσαν, παρενέβαλαν αυτές τις μεθομηρικές αφηγήσεις; Το κείμενο της ομηρικής Ιλιάδας δεν είχε πνευματικά δικαιώματα, ο καθένας που μπορούσε να συνθέσει με την τεχνική της επικής ποίησης, μπορούσε να προσθέσει μια αφήγηση και η αφήγηση αυτή να ενσωματωθεί στην υπάρχουσα Ιλιάδα. Φαίνεται πώς υπήρχε ένας ανταγωνισμός ως προς την κατοχή του εκτενέστερου κειμένου –  όσο πιο εκτενές τόσο πιο μεγάλη αξία είχε! Η Ιλιάδα αντιγραφόταν συνεχώς ( ο πάπυρος φθαρόταν τόσο με τη συνεχή ανάγνωση όσο και με το πέρασμα του χρόνου) και η συνεχής αντιγραφή έδινε την ευκαιρία στους κατόχους της να επεκτείνουν το κείμενο. Έτσι, μας επιτρέπεται να εικάσουμε ότι θα υπήρχαν Ιλιαδες χωρίς την ραψωδία Κ, άλλες και χωρίς την Ψ! Άλλες χωρίς την Κ και χωρίς την Ψ!Το κείμενο κάποια στιγμή, μετά από κάτι λιγότερο από δύο αιώνες, σταθεροποιήθηκε –  εικάζουμε ότι αυτό πρέπει να έγινε περί το 550 π. Χ. στην Αθήνα, επί Πεισιστράτου. Από αυτό το κείμενο προέρχεται και η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας.

ΟΤΑΝ μετά από τρεις αιώνες (250 π. Χ.) οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι άρχισαν να συγκεντρώνουν κείμενα της Ιλιάδας από όλες τις ελληνικές πόλεις και από όλα τα αριστοκρατικά σπίτια για την βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, παρατήρησαν έκπληκτοι ότι τα κείμενα διέφεραν ως προς τον αριθμό των στίχων, της θέσης κάποιων επεισοδίων –  όχι ομως και ως προς το περιεχόμενο. Επειδή αντιγραφόταν για τρεις αιώνες, οι αντιγραφείς αφαιρούσαν ή προσέθεταν στίχους. Οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι προσπάθησαν να αποκαταστήσουν το αθηναϊκό κείμενο. Αυτό που έχουμε είναι η εργασία που έκαναν και εικάζουμε ότι πρέπει να βρίσκεται πολύ κοντά στο κείμενο της Αθήνας του 550  π. Χ.