in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

ο Κορνήλιος Καστοριάδης για την αρχαία Σπάρτη (1)

[. . .] αναμφισβήτητα στην εποχή του Ομήρου  αρκετές πόλεις έμπαιναν ήδη στο κίνημα της αυτοθέσμισης, ξεφεύγοντας απο τη βασιλεία, από τον ηρωικό κόσμο κλπ. Κατά μία έννοια, η Σπάρτη συμμετέχει στις απαρχές του κινήματος αυτού. [. . . ] Το μεγάλο κίνημα αρχίζει αναμφισβήτητα από τις ιωνικές πόλεις , κερδίζει την Αθήνα και άλλες πόλεις, όχι όμως τη Σπάρτη, η οποία παραμένει είδος ζωντανού απολιθώματος. Έτσι έχουν τα πράγματα και δεν ξέρουμε γιατί. 

Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα, τομ. Α (σσ. 186-7)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ 2004 εκδόθηκε το (1400 σελίδων) ανεκτίμητης αξίας βιβλίο των Μ. Η. Hansen και Th. H. Nielsen [ed.] (Oxford University Press) An Inventory of Archaic and Classical Poleis –  ένας πλήρης, με βάση τις μαρτυρίες που διαθέτουμε, κατάλογος των πόλεων της αρχαϊκής και κλασικής εποχής της Αρχαίας Ελλάδας. Ο αριθμός των πόλεων που απογράφονται είναι 1035, κατανεμημένες σε 45 περιοχές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου. (Για τη γεωγραφική τους θέση: polis.stanford.edu.). Θα παρατηρήσατε ότι οι εκδότες, πολύ σωστά, επιτέλους, αποφεύγουν τον όρο city-state και χρησιμοποιούν τη λέξη poleis, πόλεις, δεν την μεταφράζουν διότι η λέξη πόλις δεν μεταφράζεται, ούτε καν περιφραστικά με λίγες λέξεις. Από τις 1035 πόλεις η συντριπτική πλειονότητα ήταν μικρά χωριουδάκια. Ας το πούμε άλλη μια φορά: η πόλις δεν είναι πόλη. Μερικές πόλεις ήταν πόλεις, όχι πληθυσμιακά αλλά λειτουργικά, ήταν  οικονομικοί κόμβοι (μεταλλοτεχνία, αγγειοπλαστική, άλλες βιοτεχνικές δραστηριότητες, εμπόριο) λίγων ή πολλών οικισμών. Καλά λένε, πρώτα βγαίνει η ψυχή και μετά το χούι, η συνήθεια. Όποιο βιβλίο κι αν διαβάσω, όποια μελέτη κι αν δω, η πόλις γίνεται πόλη, μεταφράζεται ως πόλη και η σύγχυση συνεχίζεται. Δεν είναι σχολαστικισμός, είναι πολύ σοβαρό το ζήτημα.

ΚΑΙ βέβαια δεν θα μπορούσε και ο Κ. Καστοριάδης να μην συνεχίσει αυτή τη συνήθεια αφού όσα έχει διαβάσει για την αρχαία ελληνική κοινωνία και ιστορία η πόλις μεταφράζεται είτε ως cite στα γαλλικά είτε ως city-state στα αγγλικά. Θα αργήσουμε πολύ να απαλλαγούμε από αυτό το πολύ σοβαρό ελάττωμα. Άλλο η πόλις και άλλο η πόλη –  η πούτσα με τη βούρτσα! Από τη λέξη πόλις προέρχεται μεν η πόλη (διότι όντως κάποιες πόλεις ήταν πόλεις) προέρχεται όμως και η πολιτεία και από την πολιτείαν η police, polizia, η Polizei, η αστυνομία!

ΝΑ υπενθυμίσουμε ότι η αρχική σημασία της λέξης πόλις ήταν φρούριο, κάστρο, οχυρό που βρίσκεται σε ψηλό και απόκρημνο βράχο. Η περιοχή όπου μένουν οι άνθρωποι λέγεται άστυ, εξ ου και αστός, ο κάτοικος του άστεως, το οποίο πληθυσμιακά κινείται μεταξύ 200 και 2000 το πολύ κατοίκων. Ο Οδυσσέας (Οδύσσεια α 2) ίδεν άστεα, όχι πόλεις! Τον 8ο π. Χ. αιώνα η πόλις της αρχαίας Αθήνας ήταν η γνωστή μας ακρόπολις, τον 5ο όμως αιώνα η πόλις ήταν όλη η Αττική, δεν ήταν το κλεινόν άστυ των Αθηναίων. Πόλις είναι μια περιοχή, που περιλαμβάνει καλλιεργήσιμη γη, βοσκοτόπους, δάση και (λίγες μόνο φορές)  άστυ και άλλους μικρούς οικισμούς (κώμαι), την οποία όχι μόνο υπερασπίζονται οι πολίται, οι άνδρες οπλίται που ζουν σε αυτήν αλλά και επιχειρούν να την επεκτείνουν σε βάρος των γειτόνων τους. Αυτή είναι η μετάφραση της λέξης πόλις. Εάν τώρα όλο αυτή την κοκκινίλα τη μεταφράσεις με τη λέξη cite, city-state, πόλη ή πόλη-κράτος, έχεις προκαλέσει σύχγυση πολλών μεγατόνων. 

ΘΕΩΡΗΣΑ άκρως απαραίτητη αυτή τη διευκρίνηση για να αντιληφθείτε το δράμα που ζω όταν διαβάζω τις προτάσεις  ” αναμφισβήτητα στην εποχή του Ομήρου αρκετές πόλεις έμπαιναν ήδη στο κίνημα της αυτοθέσμισης” και ”το μεγάλο κίνημα αρχίζει αναμφισβήτητα από τις ιωνικές πόλεις, κερδίζει την Αθήνα και άλλες πόλεις, όχι όμως τη Σπάρτη. . . ” Πόσες ήταν οι ιωνικές πόλεις, φίλες και φίλοι; Ο Κατάλογος της Οξφόρδης μας λέει ότι ήταν 33! 33 ήταν οι πόλεις –  δεν υπήρχε ούτε μία πόλη!  Μια πόλη είναι κόμβος, οικονομικό ή διοικητικό κέντρο, δεν νοείται πόλη, από λειτουργικής άποψης, χωρίς κάποια χωριά ή χωριουδάκια ή οικισμούς τριγύρω τους. Οι ιωνικές πόλεις δεν είχαν γύρω τους χωριουδάκια. Την αρχαία  Αθήνα μπορείς να την χαρακτηρίσεις πόλη αλλά όταν λέμε πόλη το κριτήριό μας είναι πληθυσμιακό κυρίως  όχι λειτουργικό. Επαναλαμβάνω: η συντριπτική πλειονότητα των πόλεων δεν ήταν πόλεις ούτε από πληθυσμιακής ούτε από λειτουργικής άποψης. Πόσες πόλεις υπήρχαν στην ορεινή Αρκαδία; 37 πόλεις! Δεν υπήρχε ούτε μία πόλη! Κάθε χωριό, για χωριά πρόκειται και μάλιστα πολύ μικρά, ήταν μία πόλις. Είχε τη γη της την οποία οι άνδρες του χωριού  υπερασπίζονταν με τα όπλα ή επιχειρούσαν να την επεκτείνουν –  αυτή ήταν η πόλις.

ΚΑΙ τώρα, φίλες και φίλοι, αρχίζει το δράμα μας. Το δράμα του κινήματος. Υπήρχε λέει ένα κίνημα αυτοθέσμισης το οποίο άρχισε στις ιωνικές πόλεις, κέρδισε την Αθήνα και άλλες πόλεις, όχι όμως τη Σπάρτη. Ήταν κίνημα; Ποιοι ήταν οι φορείς αυτού του κινήματος; Άρχισε στις ιωνικές πόλεις αλλά σταμάτησε γρήγορα –  ουδεμία ιωνική πόλη, χωριό δηλαδή, υπήρξε ποτέ δημοκρατική! Ουδεμία! Γιατί σταμάτησε; Τι σημαίνει κέρδισε την Αθήνα; Υπάρχει κάποια αιτία ή αιτίες που την κέρδισε; Πόσες άλλες πόλεις εκτός από την Αθήνα κέρδισε; Γιατί δεν κέρδισε τη Σπάρτη; Δεν ξέρουμε γιατί δεν κέρδισε την Σπάρτη; Δεν ξέρουμε ποια είναι η αιτία που το κίνημα αυτοθέσμισης δεν κέρδισε τη Σπάρτη; Υπάρχει κάποια αιτία, υπάρχουν αιτίες που εμφανίστηκε αυτό το κίνημα της αυτοθέσμισης; Υπήρξε κίνημα αυτοθέσμισης; Υπήρξε κίνημα;

ΚΑΝΕΝΑΣ άλλος ιστορικός ή μελετητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας δεν έχει χρησιμοποιήσει τον όρο ”κίνημα”. Μόνο ο Καστοριάδης. Γιατί δεν τον χρησιμοποίησαν; Διότι θα έκαναν το μεγαλύτερο λάθος που μπορεί να κάνει ένας ιστορικός: αυτό του αναχρονισμού, της προβολής σημερινών όρων, εννοιών, αντιλήψεων, πρακτικών, αξιών και άλλων πολλών σε μια άλλη κοινωνία.  Εμείς όμως θα τον δεχτούμε τον όρο γιατί θέλουμε να παίξουμε στο γήπεδό του. Και θα ρωτήσουμε: ποιοι ήταν οι φορείς αυτού του κινήματος αυτοθέσμισης; Ποιος ήταν ο σκοπός; Ποιος ήταν ο αντίπαλος; Ποια ήταν η αιτία, οι λόγοι που εμφανίστηκε αυτό το κίνημα; Εάν θέσουμε αυτά τα ερωτήματα για να μελετήσουμε το εργατικό, το φοιτητικό, το σοσιαλιστικό, το κομμουνιστικό, το δημοκρατικό,  το κίνημα για την απελευθέρωση της γυναίκας, των ομοφυλοφίλων, το κίνημα της ειρήνης, το κίνημα για την απελευθέρωση των ζώων, το κίνημα των βίγκαν (αμέτρητα είναι τα κινήματα), θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε και απαντήσεις. Και αιτίες υπάρχουν και φορείς δράσης και αντίπαλοι και σκοπός και μέσα υπάρχουν. Να μην τα θέσουμε αυτά τα ερωτήματα για να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε το κίνημα αυτοθέσμισης που εμφανίστηκε στις αρχαίες ελληνικές πόλεις;

”Δεν είναι δυνατό να δοθεί μια αιτιακή ερμηνεία του φαινομένου αυτού (του κινήματος αυτοθέσμισης –  σημ. δική μου) και γι΄ αυτό μιλάμε, αν θέλετε, για θαύμα.”  Αυτή είναι η άποψη του Καστοριάδη (σελ. 123). Αν θέλουμε λέει! Γιατί να μην θέλουμε;!  Τι εννοούμε όταν λέμε ”θαύμα”, φίλες και φίλοι; Σώθηκε απο τη σύγκρουση ως εκ θαύματος! Μόνο ένα θαύμα θα τον σώσει τον άρρωστο φίλο μας! Το ότι ζω ακόμα είναι ένα θαύμα! Θαύμα δεν είναι κάτι που γίνεται παρά τη φυσική νομοτέλεια, κάτι που δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε με το ανθρώπινο μυαλουδάκι μας; Δεν είναι κάτι το αιφνίδιο, το στιγμιαίο, το αναπάντεχο; Είναι. Γιατί εγώ σαστίζω και μπερδεύομαι και τα παίζω όταν ένα κίνημα χαρακτηρίζεται θαύμα; ”Φυσικά και υπήρξε ελληνικό θαύμα. [. . .] Θαύμα στο βαθμό που κάθε φορά που συγκροτείται, που θεσμίζεται μια κοινωνία –  πράγμα το οποίο δεν αποτελεί βέβαια στιγμιαίο γεγονός –  αναδύεται ένα νέο μάγμα φαντασιακών σημασιών, δημιουργία νέων θεσμών  που τις ενσαρκώνουν ” (σελ. 122-3). Ήταν θαύμα αλλά δεν ήταν στιγμιαίο,ξαφνικό, αναπάντεχο,  ήταν θαύμα μακράς διάρκειας.  Ήταν ολόκληρη διαδικασία δηλαδή!

ΠΟΙΟΙ έκαναν αυτό το θαύμα; Αφού ήταν ελληνικό θαύμα, το έκαναν Έλληνες. Εξ ου και ο τίτλος των σεμιναρίων, των τριών τόμων: η ελληνική ιδιαιτερότητα. Το έκαναν Έλληνες άνδρες –  μόνο οι άνδρες, δεν ανακατεύτηκε κανένας άλλος. Ποιοι ήταν αυτοί οι άνδρες; Ήταν οι πολύ πλούσιοι γαιοκτήμονες δουλοκτήτες (πάνω από 500 στρέμματα), οι λιγότεροι πλούσιοι δουλοκτήτες (300-500), οι μεσαίου μεγέθους κτημάτων κάτοχοι γης (100-300)  , δουλοκτήτες επίσης, οι  μικροκαλλιεργητές, οι αυτουργοί, που δεν είχαν δούλους, 40-100) και οι ακτήμονες –  αυτοί ήταν οι Έλληνες. Αυτοί ήταν οι φορείς του κινήματος αυτοθέσμισης. Αυτοί έκαναν το θαύμα; Ποιό ήταν το θαύμα; Αμφισβήτησαν τον εαυτό τους που δεχόταν μέχρι τότε την ετερονομία και την ετεροθέσμιση και έκαναν κάτι που δεν είχε ξαναγίνει: καθιέρωσαν την αυτονομία και την αυτοθέσμιση. Και να η δημοκρατία, η άμεση δημοκρατία!

ΤΑ κατάφεραν όλοι οι Έλληνες; Σε πόσες από τις 1035 πόλεις της αρχαϊκής και κλασικής εποχής τα κατάφεραν; Σε πόσες από τις 44 πόλεις της Αιτωλοακαρνανίας έγινε το θαύμα; Ούτε σε μία! Σε πόσες από τις 48 πόλεις της Κρήτης έγινε το θαύμα; Ούτε σε μία. Σε πόσες από τις 52 πόλεις του Ευξείνου Πόντου έγινε το θαύμα; Ούτε σε μία! Σε πόσες από τις 33 της Ιωνίας; Ούτε σε μία. Εδώ πήγε να γίνει το θαύμα, άρχισε αλλά ανακόπηκε αφού ούτε σε μία από τις 33 εμφανίστηκε η δημοκρατία. Και για να μην φλυαρούμε, σε πόσες από τις 1035 πόλεις έγινε το θαύμα; Σε μία! Επιμένω σε μία μιας και στις Συρακούσες, στο Άργος και σε δυο τρείς άλλες υπήρξε το πολίτευμα της δημοκρατίας για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Μόνο σε αυτές το θαύμα διήρκεσε από λίγες μέρες έως λίγα χρόνια. Σε όλες τις άλλες (1030) θαύμα δεν υπήρξε. 

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ποια είναι αυτή η μία: η Αθήνα. Ποιο ελληνικό θαύμα;  Ποια ελληνική ιδιαιτερότητα;

ΘΑ συνεχίσω αύριο. Θα δούμε γιατί το θαύμα έγινε  στην Αθήμα  και γιατί δεν έγινε στη Σπάρτη.

Σχολιάστε ελεύθερα!