Ιστορία της Ιλιάδας (3): η προομηρική Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΟΣΑ χρόνια να χρειαζόταν άραγε κάποιος νέος για να γίνει ένας ικανός και επιδέξιος αοιδός; Πολλά. Τι έπρεπε να μάθει; Έπρεπε να μάθει κάτι το πολύ δύσκολο: να αφηγείται μια ιστορία μπροστά σε ακροατήριο με μια πολύ συγκεκριμένη τεχνική, που τον περιόριζε πολύ, με έναν ρυθμό, αυτόν του δακτυλικού εξαμέτρου – μια ιστορία την οποία δεν είχε μνημονεύσει αλλά δημιουργούσε εξ αρχής κάθε φορά που την αφηγούνταν. Ο αοιδός δημιουργούσε την ώρα που συνέθετε, που αφηγούνταν, χωρίς να σταματά, χωρίς να κομπιάζει, χωρίς να σκέφτεται· κι έπρεπε να  αποσπά την προσοχή του ακροατηρίου –  να αφηγηθεί μια ιστορία που το ακροατήριο την έβρισκε ενδιαφέρουσα και ευχάριστη. Είναι βέβαιο ότι υπήρχαν αρκετές ιστορίες με ήρωες αλλά έχουν διασωθεί μόνο δύο –  ήταν προφανώς οι δημοφιλέστερες: η μήνις, η οργή του Αχιλλέα και ο νόστος, η επιστροφή του Οδυσσέα.

ΕΦ΄ όσον ο αοιδός γνώριζε πολλές ιστορίες, τις άκουγε από παιδί πολλές φορές για πολλά χρόνια, εκείνο που έπρεπε να μάθει να χειρίζεται καλά ήταν τα εργαλεία του. Τα εργαλεία του αυτά δεν ήταν οι λέξεις αλλά οι στερεότυπες φράσεις, οι λογότυποι (formulae), το μήκος των οποίων ποίκιλε: από συνδυασμό επιθέτου και ονόματος μέχρι ολόκληρη πρόταση. Να ένα παράδειγμα. Θα διαβάσουμε πολλές φορές τον λογότυπο πόδας ωκύς Αχιλλεύς (ο γρήγορος στα πόδια Αχιλλεύς)-  πάντα στο τέλος του στίχου. Διαβάζουμε τους λογότυπους κυρίως στο τέλος του στίχου για ένα και μόνο λόγο: έχοντας έτοιμο τον λογότυπο ο αοιδός έχει στη διάθεσή του χρόνο, κερδίζει χρόνο θα λέγαμε, για να δημιουργήσει, να συνθέσει τον επόμενο στίχο! Δεν είναι καθόλου μα καθόλου εύκολο. Πάρα πολλοί στίχοι είναι συνδυασμός λογοτύπων –  να ένα παράδειγμα, το διαβάζουμε 8 φορές:

τον δ΄απαμειβόμενος προσέφη πόδας ωκύς Αχιλλεύς

(του απάντησε και του είπε ο γρήγορος στα πόδια Αχιλλεύς). Τον λογότυπο τον δ΄απαμειβόμενος προσέφη τον διαβάζουμε 33 φορές!  Έπρεπε λοιπόν ο αοιδός να μάθει  έναν πάρα πολύ μεγάλο αριθμό λογοτύπων και να μάθει και να τους χρησιμοποιεί την ώρα που αφηγείται.

ΠΩΣ αφηγείται μια ολόκληρη ιστορία χιλιάδων στίχων; Τι συνθέτει αρχικά ο αοιδός με τους λογότυπους που έχει μάθει, έχοντας όλο το στόρι στο μυαλό του; Τι χτίζει με τους λογότυπους ο αοιδός; Συνθέτει, χτίζει σκηνές. Ο όρος σκηνή μας είναι γνωστός από το θέατρο. Ένα δράμα ή μια κωμωδία του Σέξπυρ αποτελείται από πράξεις και κάθε πράξη από σκηνές. Η απώτατη πηγή αυτής της δόμησης είναι η ηρωική ποίηση. Ο αοιδός με τους λογότυπους συνθέτει σκηνές, με τις σκηνές συνθέτει επεισόδια και με τα επεισόδια συνθέτει την όλη αφήγηση. Πλέκει τις σκηνές και κάνει επεισόδια, πλέκει επεισόδια και κάνει το στόρι –  αυτή είναι η πλοκή. Ποια είναι η πλοκή της Ιλιάδας; Ποια είναι τα βασικά επεισόδια;

ΔΕΝ θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Θα την παραθέσω πολύ συνοπτικά. 1. Με αφορμή κάποια διαφωνία στη μοιρασιά της λείας, ο Αγαμέμνονας προσβάλλει (δεν αναγνώρισε την ισχύ του και την υπεροχή του –  τιμή) τον δεύτερο σε ισχύ ήρωα Αχιλλέα, ο οποίος για να τον εκδικηθεί αποσύρεται με τους πολεμιστές του από το πεδίο της μάχης. Είναι βέβαιο ότι χωρίς αυτούς οι Αχαιοί θα ηττηθούν, θα φονευθούν, θα καούν τα πλοία τους (ραψ. Α). 2. Και πράγματι αυτό γίνεται. Οι Τρώες νικούν τους Αχαιούς, τους πολιορκούν στο ορμητήριό τους και καίνε ένα πλοίο (Β-Ο). Και θα καίγονταν όλα, 3. εάν δεν επέστρεφαν οι Μυρμιδόνες με επικεφαλής όχι τον Αχιλλέα αλλά τον φίλο του Πάτροκλο, τον οποίο όμως σκοτώνει ο αρχηγός των Τρώων Έκτορας (Π – Ρ). 4. Ο Αχιλλέας επανέρχεται στο πεδίο της μάχης μόνο και μόνο για να εκδικηθεί τον θάνατο του φίλου του και σκοτώνει τον Έκτορα (Χ).

ΑΥΤΗ είναι η πλοκή της Ιλιάδας. Θα μου πείτε, και πολύ σωστά, μα η Ιλιάδα δεν τελειώνει εκεί! Έχουμε κι άλλα επεισόδια: την κηδεία του Πατρόκλου (Ψ) , την διεξαγωγή των αθλητικών αγώνων (Ψ) και τη συνάντηση του Πριάμου με τον Αχιλλέα (Ω), στην οποία ο πρώτος ζητά το σώμα του γιου του Έκτορα για να το θάψει και να μην το φάνε τα όρνεα και τα σκυλιά όπως σκόπευε να κάνει ο Αχιλλέας. Και θα απαντήσω.

ΣΤΗΝ Ιλιάδα υπάρχουν επεισόδια που συμβάλλουν στην πλοκή και επεισόδια που είναι παντελώς άσχετα με την πλοκή. Το επεισόδιο της ραψωδίας Κ, η νυχτερινή επιδρομή του Οδυσσέα και το Διομήση στο στρατόπεδο των Θρακών, είναι παντελώς άσχετο, δεν συμβάλλει κατά κανένα τρόπο στην εξέλιξη της πλοκής.  Τι θέλουν στην Ιλιάδα αυτά τα παντελώς άσχετα με την πλοκή επεισόδια; Είναι λίγα ή πολλά; Είναι πιο πολλά από αυτά που δομούν την πλοκή. Υπάρχουν και επεισόδια που φαίνεται ότι είναι δομικά στοιχεία της πλοκής αλλά δεν είναι! Ένα ενδεικτικό παράδειγμα. Οι Τρώες επελαύνουν και οι Αχαιοί σκέφτονται να στείλουν  πρεσβεία στον Αχιλλέα να τον ικετεύσουν να επιστρέψει στο πεδίο της μάχης. Και το κάνουν, έχει νυχτώσει –  στη ραψωδία Ι. Δεν μπορούν να τον πείσουν. Από την Λ μέχρι την Σ ο αοιδός αφηγείται μια ολοήμερη μάχη, πολλές χιλιάδες στίχοι, όπου οι Τρώες καίνε ένα πλοίο. Βλέποντας αυτή την εξέλιξη ο Αχιλλέας χαίρεται και δύο φορές λέει: τώρα οι Αχαιοί, ο Αγαμέμνονας δηλαδή, θα έρθουν και θα πέσουν στα πόδια μου και θα με παρακαλέσουν να επιστρέψω! Μα την Παναγία! Μα ήρθαν πριν λίγες ώρες, το προηγούμενο μόλις βράδυ!  Ποιος είναι ξεχασιάρης, ο Αχιλλέας ή ο αφηγητής;

ΤΙ δουλειά έχουν τα επεισόδια που δεν συμβάλλουν στην εξέλιξη της πλοκής; Γιατί είναι τόσα πολλά; Έχουμε απαντήσει ήδη σε αυτά τα ερωτήματα με τα δύο προηγούμενα κείμενα για την μεθομηρική και την ομηρική Ιλιάδα. Η μεθομηρική Ιλιάδα συνεχίζει το έργο της ομηρικής: και οι δύο εξυμνούν και ταυτόχρονα αποκηρύσσουν τον (ποιμενικό) ηρωισμό. Τα πολλά επεισόδια αποκήρυξης του ηρωισμού είναι άσχετα με την πλοκή της αφήγησης. Και κάτι ακόμα: είναι σαφής η τάση, η επιθυμία, η επιδίωξη της επέκτασης, της αύξησης του μεγέθους της Ιλιάδας. Άλλος λόγος για την ύπαρξη της μεθομηρικής Κ δεν υπάρχει! Αυτές οι δύο επισημάνσεις μας παρωθούν να αναρωτηθούμε: μήπως υπήρχε μια Ιλιάδα που δεν αποκήρυσσε τον ηρωισμό, άρα ήταν και πολύ μικρότερη σε έκταση; Μήπως αυτήν την Ιλιάδα άκουγε ο Όμηρος, ο συνθέτης της ομηρικής Ιλιάδας; 

ΕΑΝ, φίλες και φίλοι, αρχίσουμε να αφαιρούμε επεισόδια που αποκηρύσσουν τον ηρωισμό και επεισόδια  παντελώς άσχετα με την πλοκή και της εξέλιξή της, θα φτάσουμε σε μια Ιλιάδα που εξυμνεί μόνο τον ηρωισμό και είναι πολύ πιο σύντομη. Μια τέτοια Ιλιάδα άκουγε ο Όμηρος, ο συνθέτης της ομηρικής Ιλιάδας;  Άραγε, αυτή την Ιλιάδα να αφηγούνταν οι αοιδοί  καθ΄ όλη τη διάρκεια της γεωμετρικής εποχής (1050 – 700 π. Χ.), την ηρωική, το έπος, κάποια μικρότερης έκτασης Ιλιάδα;

Η ύπαρξη πολλών επεισοδίων που είναι άσχετα με την εξέλιξη της πλοκής και η προβληματική συνάρθρωση πολλών εξ αυτών μας παρακινούν να δώσουμε καταφατική απάντηση. Οι μεθομηρικές Κ και Ψ (οι αθλητικοί  αγώνες), οι ομηρικές Ι και Ω, η σαφής επανεπεξεργασία της Α, μας παροτρύνουν να δώσουμε καταφατική απάντηση. Δεν θα ήθελα να επεκταθώ περισσότερο αλλά η ύπαρξη των ραψωδιών Β, Γ και Δ, μέχρι λίγο πριν το τέλος της Δ, όπου αρχίζουν οι μάχες χωρίς τον Αχιλλέα,  είναι παντελώς άσχετες με την εξέλιξη της πλοκής, μιας και διαβάζουμε ότι ο πόλεμος μόλις τώρα αρχίζει! Στο παράδοξο αυτό οι αφηγηματολογικές έρευνες έδωσαν μια πολύ πειστική εξήγηση που επιρρωνύει την άποψή μας. Πρόκειται για εγκιβωτισμό, μια αφηγηματική τεχνική με την οποία μπορούμε και κάνουμε το εξής: μια αυτοτελή και εκτεταμένη διήγηση την εγκιβωτίζουμε, την τοποθετούμε μέσα σε μια άλλη. Ενώ βρισκόμαστε στο δέκατο έτος του πολέμου διηγούμαστε την αρχή της! Καμία απολύτως σχέση με την πλοκή. Αλλά παντελώς συμβατή με την πλοκή!

Η προομηρική Ιλιάδα ήταν γνήσια ηρωική ποίηση, ήταν ένα έπος, σύντομο, που τελείωνε με τον θάνατο του Έκτορα. Ήταν μια προφορική ποιητική αφήγηση την οποία θα αφηγούνταν οι αοιδοί και άκουγαν οι ακροατές για πολλούς αιώνες. Τώρα όμως μας απασχολεί ένα άλλο πρόβλημα. Δεν υπάρχει στις μέρες μας ομηριστής και θεωρητικός της προφορικής ποίησης και θεωρίας (oral poetry) που να αρνείται την ύπαρξης ηρωικής ποίησης τη μυκηναϊκή εποχή (1600-1200 π. Χ. ), που να μην δέχεται την ύπαρξη της μυκηναϊκής επικής ποίησης. Αφού λοιπόν η επική ποίηση υπάρχει από το 1600 π. Χ., και πολύ πιο πριν, όπως θα δούμε, μέχρι το 700 π. Χ., είναι εύλογο το παρακάτω ερώτημα, που έχει διατυπωθεί εδώ και πολλές δεκαετίες αλλά δεν έχει απαντηθεί: πότε άρχισαν οι αοιδοί να αφηγούνται την ιστορία της οργής και της εκδίκησης του Αχιλλέα;

ΘΑ πείτε ότι αυτό το ερώτημα είναι παντελώς άστοχο –  διότι την απάντηση την γνωρίζουν άπαντες και άπασες: η ιστορία της οργής του Αχιλλέα συνέβη κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας, άρα από τότε άρχισαν οι αοιδοί να την αφηγούνται. Πολύ σωστή η σκέψη σας.

ΜΟΝΟ που δεν αποκλείεται  να είναι παντελώς λάθος. Θα το δείξουμε αύριο (προτρωική Αχιλληΐδα).