in Ιστορία της Ιλιάδας

Ιστορία της Ιλιάδας (4α): η προτρωική Αχιλληΐδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΟΣΟ σκέφτομαι ότι έχουμε σήμερα στα χέρια μας μια ηρωική ποιητική αφήγηση, την Ιλιάδα,  που καταγράφηκε γύρω στα 550 π. Χ., μπορεί και (πολύ) νωρίτερα, τα χάνω. Μέχρι την επινόηση της τυπογραφίας, είχαν περάσει κοντά 2.200 χρόνια! Πώς και διασώθηκε ένα τόσο εκτενές κείμενο; Αντιγραφόταν και μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά, κι αν πούμε ότι μια γενιά κρατούσε 25 –  30 χρόνια, είναι γύρω στις 70-75 γενιές! Ποιοι ενδιαφέρονταν να συντηρήσουν τη μνήμη της Ιλιάδας και να διατηρήσουν το κείμενο; Οι πλούσιοι αριστοκράτες της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και μετά της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Και κάποιοι ανώτεροι κληρικοί, που μελετούσαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν ο Ευστάθιος της Θεσσαλονίκης και ο Φώτιος. Πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης οι φυγάδες αριστοκράτες έφεραν τα κείμενα στην Ιταλία και άρχισε η μελέτη τους κι από τους Ιταλούς (Αναγέννηση). Εάν εξαιρέσουμε την Καινή Διαθήκη, τα κείμενο με τα περισσότερα χειρόγραφα (κώδικες, βιβλία από περγαμηνή, δέρμα αρνιού) είναι αυτό της Ιλιάδας! Τόσο μεγάλος έρωτας και αφοσίωση. Γιατί; Γιατί ήταν τόσο δημοφιλής η Ιλιάδα μεταξύ των αριστοκρατών; Και γιατί συνέχισε να είναι και μεταξύ εμπόρων και τραπεζιτών της νεωτερικότητας; Το ερμηνευτικό υπομνημα στην Ιλιάδα του Walter Leaf , γύρω στο 1900,  μας είναι ακόμα χρήσιμο και θα είναι και στο μέλλον. Ο Leaf ήταν τραπεζίτης! Κι ο Σλίμαν έμπορος! Γιατί τη διαβάζουμε και τη μελετάμε  και σήμερα και θα συνεχίσουμε να το κάνουμε όσο υπάρχει δυτικός πολιτισμός και δυτική Κυριαρχία;

Η Ιλιάδα είναι ένα πολύπλευρο, πολύπτυχο σχόλιο πάνω σε ουσιώδη ζητήματα και προβλήματα που απασχολούν τους ισχυρούς φορείς της κυριαρχικής σχέσης. Πρόκειται για το ζήτημα της ισχύος και της επιθυμίας αύξησής της, των επιθυμιών αυτών των ισχυρών φορέων, των προβλημάτων που προκύπτουν κατά τη μοιρασιά της λείας, των προβλημάτων που δημιουργεί ο ηρωισμός και των σχέσεων μεταξύ των ισχυρών φορέων. Το μεγαλύτερο αγκάθι αυτών των σχέσεων είναι η σχέση μεταξύ του ισχυρότερου Κυρίου και του Υποτελούς Κυρίου, ο οποίος, βάσει της επιθυμίας αύξησης της ισχύος,  θέλει να γίνει βεζίρης στη θέση του βεζίρη. Η επιθυμία όμως αυτή, και οι πράξεις που έπονται για να την πραγματοποιήσουν, μπορεί να διασαλεύσει την γενικότερη ισχύ όλων των ισχυρών φορέων ως κοινωνικής κατηγορίας, ως κοινωνικής τάξης, ώς άρχουσας τάξης. Όταν ο υποτελής Κύριος  τοποθετεί το συμφέρον του πάνω από την αναπαραγωγή της Κυριαρχίας, τότε γίνεται πολύ μεγάλο πρόβλημα. Ο υποτελής Κύριος οφείλει να υποχωρεί, να αυτοπεριορίζεται, να αυτοσυγκρατείται και να υποτάσσει το συμφέρον του στο συμφέρον όλης της τάξης, στην αναπαραγωγή της Κυριαρχίας. Το πρόβλημα αυτό υπάρχει και μεταξύ των καπιταλιστών, από τότε που εμφανίστηκε ο καπιταλισμός: το ιδιαίτερο συμφέρον του μεμονωμένου καπιταλιστή δεν θα θέσει σε κίνδυνο τον καπιταλισμό –  πάνω από όλα η διευρυμένη αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Ο Αχιλλέας τελικά υποχωρεί και αναγνωρίζει ότι η ισχύς του συμμαχικού στρατεύματος έχει προτεραιότητα –  θα αναγκαστεί να υποχωρήσει και να αναγνωρίσει την υπεροχή του Αγαμέμνονα (ραψ. Τ).

Η Ιλιάδα μεταβιβαζόταν προφορικά από γενιά σε γενιά για πεντακόσια χρόνια πριν την καταγραφή της, τη σταθεροποίησή της σε κείμενο, από το 1000 π. Χ.  –  άρα τα χρόνια γίνονται 2.700! Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι η Ιλιάδα είναι ο τελικός σταθμός μακράς προφορικής ποιητικής παράδοσης. Πώς όμως είμαστε βέβαιοι γι΄ αυτό; Μας το βεβαιώνει η γλώσσα της Ιλιάδας.

Η γλώσσα της Ιλιάδας δεν μιλήθηκε ποτέ, είναι μια τεχνητή γλώσσα, δημιούργημα των αοιδών. Είναι ένα διαλεκτικό αμάλγαμα: η διάλεκτος της Ιλιάδας είναι η ιωνική των μικρασιατικών παραλίων, της Εύβοιας και άλλων νησιών του Αιγαίου  που κατοικούσαν Ίωνες, υπάρχουν όμως και πολλά αιολικά στοιχεία. (Και ελάχιστα της αττικής διαλέκτου, μεταγενέστερες παρεμβολές και επεξεργασίες). Η συνύπαρξη αυτών των διαλεκτικών στοιχείων φαινόταν παράδοξη αλλά τελικά υπάρχει μια εξήγηση, γενικά αποδεκτή (σχεδόν). Το 1025-950 π. Χ. αυτοί που μετανάστευσαν από την ελλαδική χερσόνησο στα μικρασιατικά παράλια και στα απέναντι νησιά μιλούσαν την αιολική και την ιωνική διάλεκτο. Οι ομιλητές της αιολικής έφεραν μαζί τους και την ηρωική ποίηση, που δεν διέθεταν οι ομιλητές της ιωνικής διαλέκτου, η οποία προήλθε από τη μυκηναϊκή της νότιας ελλαδικής χερσονήσου.  Η ηρωική ποίηση του 1000 και 900 π. Χ. συνθετόταν στην αιολική διάλεκτο, η οποία έχει πολλά κοινά στοιχεία με την μυκηναϊκή, έχει χαρακτηριστεί μάλιστα και ως βόρεια μυκηναϊκή. Την αιολική ηρωική ποίηση παρέλαβαν οι Ίωνες και με το πέρασμα του χρόνου η ποίηση αυτή μεταγλωττίστηκε, θα λέγαμε. Επιβίωσαν όμως πολλά αιολικά διαλεκτικά στοιχεία.

ΑΠΟ πού προέρχονταν οι ομιλητές της αιολικής διαλέκτου; Από την σημερινή περιοχή της Φθιώτιδας, της Μαγνησίας και της νότιας Λάρισας. Από πού κατάγονταν ο Αχιλλεύς, που γεννήθηκε και πού έζησε; Από την Ελλάδα, περιοχή της Φθιώτιδας! Πώς τον έλεγαν τον πατέρα του; Πηλέα, Πηλεύς! Πήλιον! Τι σημαίνει Πήλιον; Σημαίνει αυτό που βρίσκεται μακριά, άρα το βλέπουμε! Πήλε είναι ο αιολικός τύπος του ιωνικού επιρρήματος τήλε –  εάν είχε επικρατήσει η αιολική διάλεκτος θα λέγαμε σήμερα πηλεόραση, πηλέφωνο, πηλέγραφος, πηλε-ιατρική, πηλε-εκπαίδευση και πηλεγαμήσι! Να είναι τυχαίο ότι ο πρωταγωνιστής της Ιλιάδας καταγόταν από την περιοχή που ζούσαν οι ομιλητές της αιολικής διαλέκτου –  και άρα μιλούσε αιολικά; Δε νομίζω. Και τι σημαίνει Αιολείς, αίολος; Γρήγορος, ταχύς, ευκίνητος –  αυτή είναι η αρχική σημασία! Και είναι χαρακτηριστικό πολεμικό. Ποιοί ήταν το ισχυρότερο πολεμικά  στράτευμα έξω από τα τείχη της Τροίας; Οι αιολείς Μυρμιδόνες!

Η μετανάστευση των Αιολέων και των Ιώνων δεν ήταν ειρηνική, δεν θα μπορούσε να ήταν ειρηνική. Διότι όση τροφή κι αν βάλεις πάνω στο καράβι σε λίγες βδομάδες το πολύ θα τελειώσει. Τι θα κάνεις μετά; Θα κάνεις ληστρικές επιδρομές. Και θα αρπάζεις ζώα, γυναίκες, ρουχισμό, αγγεία –  αυτά μας λέει η Ιλιάδα. Ας μην ξεχνάμε ότι στα μικρασιατικά παράλια, στα ενδότερα  και στα νησιά του Αιγαίου οι Μυκηναίοι έκαναν επιδρομές από το 1600 π. Χ.. Γιατί εκεί; Διότι εκεί υπήρχαν πολλές, πολυπληθείς και ευημερούσες αγροτικές κοινότητες. Στα αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου καταγράφονται σκλάβες που προέρχονται από τη Λήμνο, τη Χίο, τη Μίλητο κι άλλες περιοχές. Όταν λέμε τρωικό πόλεμο εννοούμε αυτές τις ληστρικές επιδρομές που άρχισαν το 1600 και δεν έπαυσαν ποτέ –  η πιο μεγάλη έγινε με τους Μακεδόνες, το 330 π. Χ.

ΕΝΩ οι ληστρικές επιδρομές δεν έπαυσαν ποτέ, αυτός είναι και ο λόγος που όλες οι αποικίες ήταν παράκτιες, δεν αρκέστηκαν σε αυτές για να επιβιώσουν. Πώς μπορείς να εξασφαλίσεις μεγάλα αποθέματα τροφής μέσα σε πολύ λίγα χρόνια, παραμένοντας επιδρομέας; Μόνο ένας τρόπος υπάρχει: η κτηνοτροφία. Μέσα σε λίγα χρόνια, το πολύ πέντε, ένα πολύ μικρό κοπάδι αιγοπροβάτων μπορεί να γίνει πολύ μεγάλο, τη φροντίδα του οποίου μπορούν να αναλάβουν οι γυναίκες, τα παιδιά και οι έφηβοι. Η Μίλητος ήταν ξακουστή στην αρχαιότητα για τα μάλλινα υφάσματά της, στα νομίσματα της Ιωνίας απεικονίζονται αιγοπρόβατα και βόδια ενώ στις πρωιμότερες επιγραφές διαβάζουμε ανδρικά ονόματα που παραπέμπουν στην κτηνοτροφία! Θα τα δούμε όλα αυτά το φθινόπωρο, όταν θα ασχοληθούμε με τις αναπαραστάσεις των νομισμάτων.

ΑΥΤΑ που διαβάζουμε στην Ιλιάδα, ο πόλεμος για την κατάκτηση της Τροίας δεν είναι τίποτα άλλο από τον πόλεμο, τις ληστρικές επιδρομές των Αιολέων και Ιώνων αποίκων στις αγροτικές κοινότητες των μικρασιατικών παραλίων και των μεσογείων. Θα θέσουμε τώρα το εξής ερώτημα: σε ποιον άλλον πόλεμο, σε ποια άλλη ληστρική επιδρομή θα μπορούσε να γίνει αυτό που διαβάζουμε στην Ιλιάδα ότι έγινε έξω από τα τείχη της Τροίας; Σε ποιον άλλον πόλεμο, σε ποια άλλη ληστρική επιδρομή θα μπορούσε να ερίσουν ο ισχυρότερος πολέμαρχος με τον ισχυρότερο υποτελή του, να προσβάλει ο πρώτος τον δεύτερο κι αυτός να θελήσει να τον εκδικηθεί αμείλικτα;

ΣΕ όλους τους πολέμους  και σε όλες τις ληστρικές επιδρομές. Η μοιρασιά της λείας ήταν μεγαλύτερο και οξύτερο πρόβλημα κι από αυτό της ίδιας της διεξαγωγής του πολέμου. Η επισήμανση αυτή έχει πολύ μεγάλη σημασία. Πριν δούμε ποια είναι αυτή, ας εξετάσουμε ένα άλλο ζήτημα, αυτό των Τρώων. Το όνομά τους είναι ελληνικό: Τρώες είναι αυτοί που τραυματίζουν (τιτρώσκω <* τρώω –  τέτρωμαι τον μηρόν, έχω τραυματιστεί στον μηρό)· μιλούν ελληνικά· τα ονόματά τους, τα περισσότερα, είναι ελληνικά· η θρησκεία τους είναι αυτή των επιδρομέων· είναι ποιμένες –  οι γιοι του Πριάμου βόσκουν αιγοπρόβατα στην Ιλιάδα, κι ο Πάρις πρόβατα έβοσκε όταν τον επισκέφτηκαν οι τρεις θεές για να κρίνει ποια είναι η ομορφότερη. Είμαστε βέβαιοι ότι στα μικρασιατικά παράλια την μυκηναϊκή εποχή δεν κατοικούσαν ελληνόφωνοι – αυτό συνέβη μετά το 1000 π. Χ.  Πώς να εξηγήσουμε την ελληνικότητα των Τρώων;

ΔΥΟ εξηγήσεις υπάρχουν. Η πρώτη: να μιλούσαν ελληνικά όπως μιλάνε αγγλικά (ή γαλλικά ή ιταλικά) ο Λεονάρντο ντι Κάπριο στην ταινία Τροία –  ή  Οδυσσέας και η Πηνελόπη στις πάμπολλες μεταφορές της Οδύσσειας στον κινηματογράφο. Δεν θα μπορούσε ένας αοιδός να μην τους παρουσιάσει να μιλάνε ελληνικά και να έχουν ελληνικά ή εξελληνισμένα  ονόματα.

ΥΠΑΡΧΕΙ όμως και μια δεύτερη εξήγηση. Είναι η δική μου εξήγηση, δεν γνωρίζω εάν έχει προταθεί από άλλον ή άλλους –  η ομηρική βιβλιογραφία είναι αχανής, τρεις ζωές δεν αρκούν για να τη μελετήσεις. Λέω λοιπόν ότι οι Τρώες ήταν όντως ελληνόφωνοι, ήταν ελληνικής καταγωγής αλλά δεν ζούσαν στην Τροία. Πού; Στην Φθιώτιδα. Αφού γελάσετε, κάνει καλό το γέλιο, θα ήθελα να με ακούσετε.

ΟΤΑΝ οι Αιολείς μετανάστευσαν στα βορειοδυτικά μικρασιατικά παράλια και στη Λέσβο έφεραν μαζί τους και την ηρωική ποίηση. Ο πρωταγωνιστής της Ιλιάδας είναι Αιολεύς, το ισχυρότερο στράτευμα είναι αιολικό. Μήπως αφηγούνταν μια ιστορία με πρωταγωνιστή κάποιον Αχιλλέα;  Δεν μου φαίνεται παράλογο. Μήπως αφηγούνταν  κάποιο συμβάν που έπρεπε να μνημονευτεί, να διατητηθεί; Το συμβάν αυτό θα είχε γίνει κατά τη διάρκεια κάποιου πολέμου ή ληστρικής επιδρομής, αφού ηρωική ποίηση χωρίς ήρωα πολεμιστή και χωρίς πόλεμο δεν νοείται. Μήπως είχε γίνει κατά τη διάρκεια μιας συμμαχικής επιδρομής (οι συμμαχικές επιδρομές ήταν η συνήθης κατάσταση, θα δούμε γιατί), κατά κάποιας άλλης γειτονικής φυλής ή συμμαχίας γενών και φυλών; Αυτό δεν μας επιτρέπεται να το αποκλείσουμε μιας και ο πόλεμος και οι ετήσιες επιδρομές ήταν η συνήθης ενδημική κατάσταση. Να ονομαζόταν άραγε αυτή η γειτονική φυλή, ομιλητές της αιολικής διαλέκτου,  Τρώες;

ΟΤΑΝ μετανάστευσαν στα μικρασιατικά παράλια και έκαναν επιδρομές στις αγροτικές κοινότητες της περιοχής, μετέφεραν τη δράση της ιστορίας που αφηγούνταν σ΄ αυτή την περιοχή. Μια από τις αγροτικές κοινότητας ήταν κι αυτή που βρισκόταν κοντά στα ερείπια της Τροίας. Η οποία βέβαια θα μπορούσε να είχε αλωθεί από τους Μυκηναίους πριν δύο αιώνες (1200 π. Χ.). Οι Τρώες της Φθιώτιδας έγιναν Τρώες της μικρασιατικής Τροίας. Η οποία όμως έχει δύο ονόματα! Η Τροία και η Ίλιος (>το Ίλιον). Γιατί να έχει δύο ονόματα; Λένε ότι το Ίλιος είναι το όνομα της πόλεως, του οχυρού. Αλλά κάτι τέτοιο δεν στέκει αφού το όνομα της πόλεως και του άστεως ήταν κοινό –  Αθήναι! Η ακρόπολις των Αθηνών! Προφανώς Ίλιος είναι το τοπικό όνομα ενώ Τροία το όνομα που έδωσαν σε αυτήν οι μετανάστες.

ΑΥΤΟ που μένει να εξετάσουμε είναι το εξής: υπήρχε αιολική ηρωική ποίηση; Πώς μπορούμε να το ερευνήσουμε και να το βεβαιώσουμε; Αύριο το πρωί.

Σχολιάστε ελεύθερα!