τί να κάνουμε; τίποτα! (και πολλά!) (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΙΣ αρχές του 20ού αιώνα, το 1902, αν δεν κάνω λάθος, ο Λένιν αναρωτήθηκε και ρώτησε: τί να κάνουμε; Και απάντησε με το ομώνυμο βιβλίο του (εκδ. Σύγχρονη Εποχή): να οργανωθούμε. Έναν αιώνα μετά, ο Αλέν Μπαντιού και ο Μαρσέλ Γκοσέ επανέλαβαν το ερώτημα του Λένιν αλλά δεν απάντησαν (εκδ. Πατάκης, μετ. Ανδρέας Παππάς) –  ο πρώτος υποστηρίζει την επικαιρότητα του κομμουνιστικού προτάγματος, της ”κομμουνιστικής υπόθεσης”, ο δεύτερος εξυμνεί την κοινοβουλευτική δημοκρατία και προτείνει να μεταρρυθμίσουμε τους θεσμούς της και τις λειτουργίες της,  να διευρύνουμε την κοινοβουλευτική δημοκρατία –  κι όλα θα πάνε καλά.

Η απάντηση του Λένιν είναι σαφής. Εφόσον ο αντίπαλος είναι οργανωμένος, εάν θέλουμε να τον νικήσουμε, να καταλύσουμε την καπιταλιστική κυριαρχία,  πρέπει κι εμείς να οργανωθούμε. Το προλεταριάτο, η εργατική τάξη, οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι αγρότες, όλοι και όλες οι υποτελείς. Από την εμφάνιση του εργατικού κινήματος, από τις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης, από το 1780 στην Αγγλία, μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, το ζήτημα της οργάνωσης ήταν το κεντρικό ζήτημα. Η εργατική τάξη όντως οργανώθηκε –  συνδικάτα, κόμματα, πολιτικές ομάδες και άλλα πολλά. Η ιστορία όλων των εκφάνσεων της Αριστεράς, και του αναρχισμού συμπεριλαμβανομένου, είναι συνυφασμένη με την ιστορία της οργάνωσής της. Δεν μπορεί να υπάρξει επανάσταση, διεξαγωγή της ταξικής πάλης και του κοινωνικού πολέμου, κατάλυση του αστικού κράτους, ανατροπή του καπιταλισμού χωρίς την οργάνωση των εργατών, των υποτελών.

Η οργάνωση όμως δεν είναι αυτοσκοπός. Γιατί πρέπει να οργανωθούμε; Διότι πρέπει να αγωνιστούμε, να παλαίψουμε, να συγκρουστούμε, να πολεμήσουμε με όλους τους τρόπους: με την διαμαρτυρία, με την διαδήλωση, με την απεργία, με τις καταλήψεις, ακόμα και με τα όπλα στο χέρι. Και πράγματι: υπήρξε οργάνωση και πόλεμος, με την ευρεία σημασία της λέξης. Τι έγινε, τι συνέβη, ποια ήταν η έκβαση;

ΗΤΤΑ! Υπήρξαν ασφαλώς και νίκες, και μάλιστα πολύ αξιόλογες και σημαντικές που βελτίωσαν τη ζωή των υποτελών και άλλαξαν αρκετά στην κοινωνία. Αλλά η απόφαση του δικαστηρίου της ιστορίας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί: ήττα. Δεν μπορέσαμε να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό, δεν μπορέσαμε να καταλύσουμε την καπιταλιστική κυριαρχία, δεν μπορέσαμε να νικήσουμε. Γιατί; Θα δούμε παρακάτω γιατί. Ποιες ήταν οι συνέπειες της ήττας; Οργάνωση και Αριστερά πιάστηκαν από το χέρι και αποσύρθηκαν από το κοινωνικό και πολιτικό προσκήνιο στα ιδιαίτερα δώματα. Συνδικάτα και κόμματα της Αριστεράς διαλύθηκαν και εξαφανίστηκαν –  μια διαδικασία που ολοκληρώνεταιμ να μην πω ότι έχει ήδη ολοκληρωθεί.

ΚΑΙ τώρα; Τι να κάνουμε; Πού να ξέρω τι να κάνουμε;! Δεν ξερω! Ξέρει κάποιος, κάποια να μας πει; Δεν νομίζω. Κάποιοι επαναλαμβάνουν ότι πρέπει να οργανωθούμε αλλά δεν τους ακούει κανείς. Τα πρέπει είναι οι πορδές με τις οποίες βάφουμε αβγά. ”Ας αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία”, προτείνει και μας υποδεικνύει ο Χόλογουέι, με το ομώνυμο βιβλίο του (εκδ. Σαββάλας, μετ. Χολογουέη Άννα). Θα δούμε παρακάτω ότι ο Χόλογουέι πετάει στα σύννεφα, συνεπαρμένος από ”το νόημα της επανάστασης σήμερα” –  είναι ο υπότιτλος του βιβλίου του. Να φτιάξουμε συνεργατικά καφενεία και άλλα πολλά συνεργατικά εγχειρήματα και ο κόσμος θα αλλάξει όπως θέλουμε εμείς. Μπορούμε να αλλάξουμε την κοινωνία όπως θέλουμε εμείς; Τι λέτε; Εγώ λέω πως δεν μπορούμε –  θα εκθέσω παρακάτω τα επιχειρήματά μου. Αυτά μπορούμε να κάνουμε: υποδείξεις να οργανωθούμε και να στήσουμε συνεργατικά μαγαζάκια. Δεν διαφωνώ με τα συνεργατικά εγχειρήματα –  διαφωνώ ότι μπορούμε με αυτόν τον τρόπο να αλλάξουμε τον κόσμο, την κοινωνία.

Το κομβικό ερώτημα είναι: γιατί ηττηθήκαμε; Εντοπίζω την απάντηση στο κεντρικό ζήτημα της οργάνωσης. Κάτι δεν πήγε καλά εκεί. Μήπως μπορεί να πάει καλά στο μέλλον;  Όχι.  Κατηγορηματικά όχι.

ΕΝΩ το ζήτημα της οργάνωσης ήταν κομβικό, δεν καταπιαστήκαμε με άλλα ζητήματα και ερωτήματα που σχετίζονται με αυτό. Τι είναι η οργάνωση; Γιατί δεν υπήρξε μια θεωρία της οργάνωσης; Πώς είναι οργανωμένος ο αντίπαλος; Πώς οργανωθήκαμε εμείς; Μπορούμε να συγκροτήσουμε μια οργάνωση που να είναι πιο ισχυρή από αυτήν του αντιπάλου;  Θα εκθέσω τις σκέψεις μου και τις απαντήσεις μου με συντομία  –  θα επανέρχομαι στο μέλλον για να σαφηνίσω ζητήματα που απλά θα τα θίξω σήμερα.

ΑΠΟ τα ερωτήματα που διατύπωσα, το πιο σημαντικό είναι το τελευταίο: μπορούμε να συγκροτήσουμε μια οργάνωση που να είναι πιο ισχυρή από αυτήν του αντιπάλου;  Τι είναι μια ισχυρή οργάνωση; Είναι μια αποτελεσματική οργάνωση, είναι η οργάνωση που πραγματοποιεί τον σκοπό της. Ποιος είναι ο σκοπός της οργάνωσης του αντιπάλου και ποιος ο δικός μας; Εάν μπορούμε να συγκροτήσουμε μια ισχυρή οργάνωση, γιατί δεν το κάναμε; Εάν δεν μπορούμε, γιατί δεν μπορούμε; Εάν δεν μπορούμε, είμαστε καταδικασμένοι;

ΤΟ εργατικό κίνημα και η Αριστερά δεν ασχολήθηκαν θεωρητικά με το ζήτημα της οργάνωσης. Προς τα τέλη του 20ού αιώνα εμφανίστηκε μια θεωρία της οργάνωσης, η οργανωσιακή θεωρία. Βασικά στοιχεία αυτού του επιστημονικού πεδίου μπορούμε να βρούμε στο βιβλίο του Morgan Gareth Οι όψεις της οργάνωσης. Εισαγωγή στη θεωρία οργανώσεων (εκδ. Καστανιώτης, μετ. Γιαμαλίδου Μαρία). Το πόσο σημαντική είναι η θεωρία της οργάνωσης φαίνεται όταν διατυπώσουμε ένα ερώτημα στο οποίο το εργατικό κίνημα και η Αριστερά δεν εστίασε –  κι όταν κάποιοι το έθεσαν, δεν απάντησαν: Πώς γαμώτο η μικροσκοπική αστική τάξη επέβαλε τον καπιταλισμό και την κυριαρχία της και συνεχίζει να τα επιβάλει;  Δεν είναι παράξενο; Λέτε πώς δεν είναι; 

ΛΙΓΟΙ έθεσαν και απάντησαν σε αυτό το ερώτημα αλλά η απάντηση που έδωσαν δεν νομίζω πως είναι ικανοποιητική. Ο Λουί Αλτουσέρ και η Κριστίν Μπισί – Γκλικσμάν, μεταξύ των λίγων άλλων,  επανέλαβαν την απάντηση του Γκράμσι –  η αστική τάξη επιβλήθηκε χάριν της ιδεολογικής και πολιτισμικής της  ηγεμονίας.  Δεν επιβλήθηκε όμως μόνο με την εξασφάλιση της ηγεμονίας. Κάτι άλλο υπάρχει. Ο Goran Therborn αναρωτιέται και ρωτά, με το ομώνυμο βιβλίο του, Τι κάνει η κυρίαρχη τάξη όταν κυβερνά (εκδ. Πλέθρον, μετ. Ροζαλί Σινοπούλου) –  και απαντά: οργανώνεται. Η οργάνωση της αστικής τάξης ήταν αυτή που εξασφάλισε την πραγματοποίηση των σκοπών της, από τις πρώτες μέρες της ύπαρξής της μέχρι και σήμερα –  και αύριο και μεθαύριο. Και βέβαια ο πυρήνας της οργάνωσης ήταν το αστικό, καπιταλιστικό κράτος. Και ασφαλώς όχι μόνο!

Η θεωρία της οργάνωσης μας λέει ότι κάθε μορφής οργάνωση έχει ένα σκοπό, έχει μέσα, εργαλεία και έχει και δρώντα υποκείμενα που συνάπτουν κοινωνικές σχέσεις μέσα στην οργάνωση και χρησιμοποιούν αυτά τα μέσα για να πετύχουν τον σκοπό τους. Κατά συνέπεια, δεν νοείται  οργάνωση χωρίς σχεδιασμό, χωρίς σχέδιο, χωρίς στρατηγικό σκοπό. Γνωρίζουμε πολύ καλά ποιοι ήταν οι σκοποί και τα μέσα της αστικής τάξης, όπως γνωρίζουμε και ποιοι ήταν οι σκοποί και τα μέσα της εργατικής τάξης. Πώς οργανώθηκε όμως η εργατική τάξη; Ποιες κοινωνικές σχέσεις επικράτησαν μέσα στις οργανώσεις της;

ΔΥΟ μορφές κοινωνικών σχέσεων διαμορφώθηκαν: οι κυριαρχικές, η σχέση μεταξύ στελέχους και μέλους, και οι ελευθεριακές, που επιχειρούν να εξαλείψουν την κυριαρχική σχέση –  προτάθηκαν και υλοποιήθηκαν από τις αναρχικές ομάδες. Αν ούτε κι αυτές τα κατάφεραν –  επιβεβαιώνεται σήμερα από την κατάσταση των αναρχικών. Να ποιο ήταν το δράμα μας: εάν η κυριαρχική σχέση επικρατεί μέσα στην οργάνωση, το μόνο που κάνουμε είναι μια οπή περιωπής. Εάν επικρατουν ελευθεριακές σχέσεις πάλι μια τρύπα στο νερό κάνουμε –  επιβεβαιώνεται από την ιστορία του αναρχισμού.

ΚΟΥΡΑΣΤΗΚΑ. Θα τελειώσω με την επιγραμματική διατύπωση της θέσης μου και θα επανέλθω. Δεν μπορέσαμε και δεν θα μπορέσουμε να συγκροτήσουμε μια οργάνωση που να είναι πιο ισχυρή από αυτήν του αντιπάλου. Εάν το κάνουμε, θα γίνουμε σαν αυτόν. Αλλά μιας και ο αντίπαλος επαγρυπνεί, δεν θα μας αφήσει να το κάνουμε. Θα πατάξει από την αρχή κάθε μας προσπάθεια.