in 21ος αιώνας

η διαδικασία γένεσης και σχηματισμού μιας νέας κοινωνίας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΑ τελευταία χρόνια έχω πέσει με τα μούτρα στη μελέτη της ιστορίας της δουλοκτησίας, της φεουδαρχίας και του  καπιταλισμού. Διάβασα πριν λίγες μέρες ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που τακτοποίησε μέσα μου σκέψεις και γνώσεις, που με βοήθησε να κάνω τη δική μου σύνθεση, το βιβλίο του Jurgen Kocka, Ιστορία του καπιταλισμού (μετ. Μ. Τόπαλη, εκδ. ΠΕΚ). Εκδόθηκε στη Γερμανία το 2014 και δεν είναι τυχαίο, μιας και τις τελευταίες δεκαετίες το βασικό αντικείμενο μελέτης και έρευνας σε γερμανικά, αγγλικά και αμερικάνικα πανεπιστήμια είναι η ιστορία του καπιταλισμού.

Το δικό μου ενδιαφέρον δεν είναι η μελέτη απλά και κατανόηση αυτών των συστημάτων, δομών οργάνωσης και συντονισμού της παραγωγής και αρπαγής του κοινωνικού πλούτου και πώς αυτά τα συστήματα επηρρεάζουν τη κοινωνία και διαμορφώνουν νέα ή νέες κοινωνίες. Ενδιαφέρομαι ειδικότερα για το πώς, πότε, που και από ποιους επινοήθηκε και υλοποιήθηκε, ή υλοποιήθηκε χωρίς να επινοηθεί, το καθένα από αυτά τα συστήματα.

ΚΑΙ για τα τρία συστήματα μεταξύ των ιστορικών δεν υπάρχει γενική ομοφωνία ως προς το πώς, πότε, που και από ποιους έκαναν την εμφάνισή τους και καθιερώθηκαν. Όσον αφορά τον καπιταλισμό το πρόβλημα εκκινεί από το σημείο της αοριστίας της λέξης. Είναι πολλοί οι καπιταλισμοί και πρέπει να αποφασίσουμε σε ποιον θα αναφερόμαστε. Όταν λέμε καπιταλισμός εννοούμε τον βιομηχανικό καπιταλισμό –  υπήρξε όμως και εμπορικός καπιταλισμός, με χρηματιστήριο στην Αμβέρσα το 1531 και στο Άμστερνταμ το 1611! Είμαστε βέβαιοι ποιοι ήταν πρωτεργάτες (οι εμποροι σε μεγαλύτερο βαθμό από άλλους τυχοδιώκτες και κατακτητές). Το που, πότε και πως είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ασαφή. Όλα αυτά μπορεί και να μην έχουν και πολλή σημασία. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι ότι όποιες κι αν ήταν οι πρώιμες μορφές του καπιταλισμού, υπήρξαν και καθιερώθηκαν μέσα στα πλαίσια της φεουδαρχικής κοινωνίας. Οι νησίδες  του καπιταλισμού συνυπήρξαν για αιώνες με την φεουδαρχική κοινωνία. Οι νησίδες αυτές διευρύνθηκαν, επεκτάθηκαν (το 1775 το 35% της Γης ήταν κατακτημένο και ελεγχόταν από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις) και σήμερα η επέκταση αυτή έχει αγγίξει, αγγίζει  τα όρια της.

ΩΣ προς την φεουδαρχία βρίσκω πολύ ικανοποιητική και υιοθετώ την άποψη του Πέρι Άντερσον (Από την αρχαιότητα στη φεουδαρχία, εκδ. Οδυσσέας, μετ. ): η φεουδαρχία ήταν το αποτέλεσμα της σύνθεσης μεταξύ της παραπαίουσας, αποσυντιθέμενης ρωμαϊκής δουλοκτητικής κοινωνίας και των λαών (ποιμενικής προέλευσης) που εισέβαλλαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα στα εδάφη της υπό διάλυση ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι απελευθερωμένοι αλλά πάντα Υποτελείς από τους Κυρίους τους δούλοι (παίρνουν αυτοί τις αποφάσεις για την παραγωγή με τον όρο να μην φύγουν από τη γη και να παραχωρούν στον Κύριό τους ένα μέρος της παραγωγής ή να εργάζονται στα κτήματα κάποιες μέρες του χρόνου χωρίς αμοιβή) υποτάχτηκαν στους ισχυρούς των λαών που εισέβαλαν και μοίρασαν μεταξύ τους τη γη, ενώ οι φτωχοί και αδύναμοι  συγχωνεύτηκαν με τους γηγενείς, δουλοπαροίκους πια. Και εδώ οι πρώτες νησίδες της φεουδαρχίας συνυπήρξαν με την παρακμάζουσα δουλοκτητική κοινωνία.

ΟΣΟΝ αφορά τη δουλοκτησία εδώ, αν δεν υπάρχει σκοτάδι,  υπάρχει κινούμενη άμμος. Δεν έχει διατυπωθεί ούτε από έναν ιστορικό το πολύ βασικό ερώτημα πώς και πού άρχισε η χρήση των δούλων, ποιοι το έκαναν, για ποιο λόγο; Προφανέστατα θα εμφανίστηκαν νησίδες δουλοκτησίας στα πλαίσια μιας κοινωνίας –  αλλά ποιας; Τώρα τελευταία ολοένα και περισσότεροι ιστορικοί της περιόδου 850-650 π. Χ. δέχονται ότι η κοινωνία ήταν ποιμενική: οι ισχυροί ήταν πλούσιοι ποιμένες που κατείχαν πολύ μεγάλες εκτάσεις και  υπήρχαν και αγροτικές κοινότητες που ήταν περισσότερο γεωργικές παρά κτηνοτροφικές. Εάν η πλειονότητα των δούλων στην αρχαία Ελλάδα και περισσότερο στη ρωμαϊκή κοινωνία, όπου  η δουλεία είχε γενικευτεί και σε έκταση και σε ένταση,  καλλιεργούσαν τη γη, τότε η αρχή της χρήσης δούλων πρέπει να σχετίζεται με την καλλιέργεια της γης. Οι πλούσιοι ποιμένες άρχισαν να καλλιεργούν τα βοσκοτόπια τους και να στρέφονται προς τη γεωργία, διατηρώντας ένα μέρος των ζώων τους. Οι ισχυροί ποιμένες έγιναν ισχυροί γαιοκτήμονες δουλοκτήτες. Η διαδικασία της επέκτασης της χρήσης δούλων δεν θα ήταν σύντομη –  νησίδες δουλοκτησίας συνυπήρξαν με την συρρίκνωση και εξαφάνιση του ποιμενισμού για μεγάλο χρονικό διάστημα και σε αυτή την περίπτωση.

ΤΑ γράφω όλα αυτά για να θέσω κάποια ερωτήματα, με το πρώτο να είναι μεθοδολολογικής φύσης. Πώς διαμορφώνεται μια νέα κοινωνία; Είναι δυνατόν να υπάρχει μια τομή, μια ασυνέχεια τέτοιας ισχύος και αποτελεσματικότητας ώστε σε ένα χρόνο, σε πέντε χρόνια να υπάρχει μια νέα κοινωνία, μια νέα που ακολυθεί χρονικά μια προγενέστερη; Ή μήπως η γένεση, διαμόρφωση και επέκταση μιας νέας κοινωνίας ανήκουν στις διαδικασίες μακράς διάρκειας; Η παγκόσμια ιστορία μας παρακινεί να διατυπώσουμε τη γνώμη πως το πρώτο ενδεχόμενο είναι παντελώς ανυπόστατο. Αυτό είναι άλλωστε και το θεμελιώδες ελάττωμα του επαναστατικού βολονταρισμού, του επαναστατικού ηρωσμού, με όποιες μορφές κι αν εμφανίζεται. Οι κοινωνίες αλλάζουν πολύ αργά, πιθανόν να χρειάζεται χρόνος παραπάνω από μερικές γενιές, και όχι σίγουρα κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Αλλαγές γίνονται, τις ζούμε, τις βλέπουμε, μεταρρυθμίσεις γίνονται, αλλά την συνολικότερη αλλαγή της κοινωνίας δεν την βλέπουμε, δεν μπορούμε να τη δούμε, να τη σκεφτούμε μόνο μπορούμε. Κι αυτό κάνουμε.

ΤΟ δεύτερο ερώτημα. Εάν η νέα κοινωνία εμφανίζεται και σχηματοποιείται μέσα σε μια προηγούμενη, εάν υπάρξει μια μετακαπιταλιστική κοινωνία,  ενδείξεις αυτής της κοινωνίας θα πρέπει να εμφανιστούν μέσα στην υπάρχουσα κοινωνία, σύμφωμα με όσα έχουμε πει ήδη. Υπάρχουν τέτοιες ενδείξεις; Ενδείξεις μη καπιταλιστικές αλλά όχι προκαπιταλιστικά κατάλοιπα –  αυτά δεν μας ενδιαφέρουν πια.  Ενδείξεις που ξεπερνούν τον καπιταλισμό, που τον αρνούνται κι όχι απλά τον αμφισβητούν. Θα πρέπει να υπάρχουν διότι διαφορετικά δεν μπορώ να εξηγήσω τις απόψεις για μεταβιομηχανική κοινωνία, μετανεωτερικότητα,μεταμοντέρνο, μεταμοντερνισμό, μεταδημοκρατία. Νομίζω πως προς τα εκεί θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας και το βλέμμα μας.

ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ακόμα ότι αυτές οι ενδείξεις μιας νέας κοινωνίας, ενός νέου τρόπου παραγωγής, αρπαγής  και κατανάλωσης, θα εμφανιστούν τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες της Δύσης (και όχι μόνο), στις κοινωνίες όπου η εμπορευματική παραγωγή, η ανταλλαγή εμπορεύματος – χρήματος επικρατεί πλήρως. Βλέπουμε σε αυτές τις κοινωνίες φαινόμενα που να είναι καινοφανή, που υπρβαίνουν τον καπιταλισμό, και τον δυτικό πολιτισμό, που έρχονται σε άμεση σύγκρουση με πολύ βασικά χαρακτηριστικά τόσο του καπιταλισμού όσο και του δυτικού πολιτισμού;

ΤΗΝ γνώμη μου την γνωρίζετε, θα την εκθέσω όμως πολύ συνοπτικά γιατί υπάρχουν και νέοι αναγνώστες, νέες αναγνώστριες. Το καινοφανές, που προσλαμβάνει και ανθρωπολογική διάσταση, φαινόμενο είναι η παραγωγή του τεράστιου και συλλογικά παραγόμενου κοινωνικού πλούτου γίνεται από ολοένα και λιγότερους μισθωτούς παραγωγούς. Αυτό οφείλεται στη διαρκή αντικατάσταση των μισθωτών με μηχανές, εξ αιτίας και του ανταγωνισμού μεταξύ των καπιταλιστών αλλά και του κοινωνικού πολέμου μεταξύ καπιταλιστών και μισθωτών, της εκτέλεσης κυρίως –  και όχι της διεύθυνσης. Το αποτέλεσμα είναι διττό: από τη μια υπάρχουν τομείς παραγωγικοί που δεν παράγουν εμπορεύματα επειδή δεν χρησιμοποιούν το εμπόρευμα που λέγεται εργασιακή δύναμη· από την άλλη η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού, που μέχρι πρότινος συμμετείχε στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου, δεν εργάζεται, είναι άεργη. Ζει, επιβιώνει έστω, χωρίς να εργάζεται, καταναλώνει κοινωνικό πλούτο χωρίς να εργάζεται. Πώς γίνεται αυτό; Με τη διανομή χρήματος από το Κράτος. Όταν όμως δεν εργάζομαι και πάω στο σούπερ μάρκετ και δίνω ένα εβρό, το οποίο μου έδωσε το Κράτος, κι αγοράζω ένα μπουκάλι γάλα, αυτό που αγοράζω είναι εμπόρευμα, το χρήμα που έχω στα χέρια μου είναι χρήμα; Δεν αντάλλαξα την εργασιακή μου δύναμη με χρήμα!

Η γνώμη μου είναι ότι έχει εκκινήσει η διαδικασία μιας μεταβατικής εποχής που θα διαρκέσει δυο, τρεις δεκαετίες, κατά την οποία όλα αυτά τα καινοφανή φαινόμενα, όλες αυτές οι πρωτοφανείς ενδείξεις θα  ενταθούν και θα  επεκταθούν. Πιθανότατα να φτάσουμε σε μια κοινωνία στην οποία η παραγωγή και διάθεση του κοινωνικού πλούτου θα οργανώνεται απο το Κράτος που θα διανέμει χρήμα για να καταναλώνεται ο κοινωνικός πλούτος. Κατά συνέπεια το Κράτος θα διογκωθεί μάλλον παρά θα συρρικωθεί, ενώ θα ισχυροποιηθεί και η κρατική γραφειοκρατία. Διαρκής και βάναυση επιτήρηση και αστυνόμευση του άεργου πληθυσμού, διαρκής και βάναυσος καθημερινός εκφοβισμός του πληθυσμού, ο οποίος θα ζει μέσα στην ανησυχία, μέσα στην ταλαιπωρία, με διαρκή ενασχόληση για την υγεία του και υπο διαρκή πολιορκία και περιορισμό εντός της οικίας του και της καθήλωσής του στην οθόνη (οικιακός εγκλεισμός).

ΑΥΤΗ είναι η γνώμη μου. Μπορεί να κάνω λάθος. Μιας όμως και η εξέταση του ζητήματος είναι διαρκής και ενδελεχής, εάν δω κάτι που δεν πάει καλά, δεν έχω πρόβλημα να το επανεξετάσω και να το αλλάξω. Εάν τώρα εσείς διαφωνείτε ή έχετε σχηματίσει άλλη εικόνα για τα ζητήματα που καταπιανιόμαστε, θα κάνω τις αυτάρες μου λαγάνες και θα ακούσω τις διαφωνίες σας και τις απόψεις σας με πολύ μεγάλη προσοχή.

Σχολιάστε ελεύθερα!