σας γράφω από τις πρώτες γραμμές του κοινωνικού μετώπου της επιβίωσης και της ζωής – τσουκνιδόσουπα σήμερα και πατατοσαλάτα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΗΡΘΕ και πάλι ο Οκτώβρης! Θα είμαστε μαζί μέχρι τον Απρίλιο, με χαρές και ντέρτια, με ωραίες στιγμές και με νταλκάδες, με σκέψεις και ερωτήματα, με απορίες, αμφιβολίες και βεβαιότητες. Και βεβαιότητες, χωρίς αυτές δεν μπορούμε να ζήσουμε. Δεν γνωρίζω ποιες είναι οι δικές σας, πιθανότατα όμως θα έχουμε κάποιες κοινές. Η φιλία θα είναι μία από αυτές, είμαι βέβαιος. Φέτος ένα από τα ζητήματα που θα μας απασχολήσουν είναι οι βεβαιότητες της ζωής, είναι τα θεμέλια, οι βάσεις που δίνουν νόημα και χαρά στη ζωή μας. Ίσως να σας ενοχλεί, μπορεί και να σας τρομάζει  η λέξη ‘ βεβαιότητα’. Αυτά όμως που θα διαβάσετε ίσως σας παρωθήσουν να την ξανασκεφτείτε.

ΣΤΡΕΦΩ την σκέψη μου, την περιέργειά μου, την παρατηρητικότητά μου και τη φαντασία μου στις βεβαιότητες ορμώμενος όχι από κάποια φιλοσοφική ανησυχία αλλά από τις μάχες που δίνονται στις πρώτες γραμμές του κοινωνικού μετώπου της επιβίωσης και της ζωής, από την πραγματικότητα της καθημερινής ζωής ενός μεγάλου μέρους της κοινωνίας που ζει στον πάτο, από όπου όμως αντί να βλέπει προς το μόνο μέρος που μπορεί να δει, προς τα πάνω δηλαδή, αυτό είναι το πλεονέκτημα να ζεις στον κοινωνικό πάτο, αντί να βλέπει προς τα πάνω, βλέπει προς τα κάτω! Και τι βλέπει;! Τίποτα, σκοτάδι, αδιέξοδο, απελπισία, απόγνωση, ανησυχία, κινδύνους, απειλές, φόβους. Να, παρατηρώ ότι ο φόβος έχει εξαπλωθεί τόσο που από προσωρινή και περαστική κατάσταση έχει γίνει συμπεριφορά. Λόγου χάριν, δεν παύω να εκπλήττομαι και να απορώ, αν και το κατανοώ, ότι τα παιδιά δεν πάνε σχολείο μόνα τους αλλά τα πάνε οι γονείς τους –  και τα παίρνουν μόλις σχολάσουν. Μου θυμίζει την αρχαία Αθήνα που οι παιδ-αγωγοί δούλοι γίνονταν σκιά των αγοριών που πήγαιναν στο Γυμνάσιον, στη παλαίστρα για να γυμναστούν γυμνά, και τα παρακολουθούσαν στενά. Γιατί; Για να μη τα γαμήσουν!  Ο ίδιος φόβος και σήμερα. Να ήταν μόνο αυτός!

ΘΑ καταπιαστώ με τις βεβαιότητες της ζωής διότι δεν υπάρχουν. Πώς χάθηκαν; Έπρεπε να χαθούν; Ναι, πολλές έπρεπε να χαθούν και χάθηκαν, μιας και η κοινωνία αλλάζει συνεχώς, ασταμάτητα. Χωρίς βεβαιότητες δεν υπάρχει ζωή. Αυτές μας προσανατολίζουν για να ζήσουμε, να δράσουμε. Το ζήτημα των βεβαιοτήτων είναι επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε. Όχι μόνο δεν υπάρχουν, και αυτή η ανυπαρξία μας βασανίζει και μας ταλαιπωρεί, αλλά επικρατεί η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια, η ανησυχία, η επικινδυνότητα, ο κίνδυνος, η απειλή, ο φόβος.

ΕΙΜΑΙ 62 ετών, γεννήθηκα το 1959, και ομολογώ ότι δεν περίμενα να φτάσω σε αυτή την ηλικία, να ζω το 2021. Αυτό το κατανοείς εκ των υστέρων. Όταν είσαι νέος, νέα, δεν σε νοιάζει, δεν κάνεις τέτοιες σκέψεις –  και δεν θα έπρεπε. Είδα, έζησα, όλοι και όλες της ηλικίας μου, την ελληνική κοινωνία να αλλάζει πολλές φορές, θυμάμαι πολλά που έχουν χαθεί –  θυμάμαι, βλέπω και ξαναβλέπω ολοζώντανα τη μάνα μου και μένα ένα πρωί του Ιουλίου του 1969 να φορτώνουμε τον μπόγο στο τρένο, μετανάστες στην Αθήνα. Μπόγος! Ένα μεγάλο ύφασμα με τα ρούχα μας μέσα. Τα βαγόνια γεμάτα με μπόγους! Εκείνη τη μέρα πέθανα –  δεν ξέρω εάν ήταν η πρώτη φορά. Πεθαίνουμε πολλές φορές στη ζωή μας! Αλλάζουμε πολλές φορές στη ζωή μας. Ευτυχώς, φίλες και φίλοι, ευτυχώς! Αλλάζουμε, ζωή σημαίνει αλλαγή, αλλαγή σημαίνει ζωή. Δεν γίνεται να μην αλλάζουμε. Αλλάζουμε, πεθαίνουμε δηλαδή, για να μην πεθάνουμε κυριολεκτικά.

ΑΥΤΗ είναι μία από τις βεβαιότητές μου.

ΘΕΣ δε θες σε αυτή την ηλικία δεν μπορεί να μην θυμάσαι, να μην θυμάσαι και πράγματα και αντιλήψεις και σχέσεις και λέξεις που χάθηκαν ή άλλαξαν, μετεξελίχθηκαν. Διάβαζα προχτές διήγημα του Παπαδιαμάντη και βρήκα μια άγνωστη λέξη, μάλλον σκιαθιώτικη. Δρολάπι! Τι ωραία λέξη! Είναι η θυελλώδης βροχή, βροχή και δυνατός αέρας.  Έψαξα την ετυμολογία της και είδα ότι είναι η αρχιοελληνική λέξη υδρολαίλαψ! Αντιλαμβάνεστε προφανώς τη συνέχεια και την ασυνέχεια, την παράδοση και τη δημιουργία, τη σχέση δομής και δράσης. Εφόσον υπάρχει συνεχής αλλαγή, υπάρχει συνεχής δημιουργία.Η δομή (οι κανόνες, οι περιορισμοί της κοινωνικής ζωής δεν είναι η δομή;) μας καθορίζει αλλά με τη δράση μας μπορούμε και την αλλάζουμε, αλλάζουμε τους καθεστώτες κανόνες και  περιορισμούς . Αυτή είναι, με απλά και λίγα λόγια, η ιστορία.

ΑΥΤΗ είναι μία από τις βεβαιότητές μου.

ΜΙΑΣ και υπάρχει ζωή και αλλαγή, παράδοση και δημιουργία, δεν μπορεί να μην υπάρχουν διλήμματα. Θα ασχοληθούμε φέτος διεξοδικά με τα διλήμματα, είναι κομβικής σημασίας. Ξέρετε σε ποιο συμπέρασμα έχω καταλήξει; Είναι καλύτερα να κάνουμε λάθη παρά να διατηρούμε ανεπίλυτο ένα δίλημμα που μας τρώει από μέσα και μας αρρωσταίνει –  μέχρι και καρκίνο μπορείς να πάθεις. Εάν είναι έτσι, τότε το λάθος είναι η πινακίδα που μας δείχνει τη σωστή κατεύθυνση. Εάν  εκλάβουμε με αυτό τον τρόπο το λάθος, τότε δεν υπάρχουν λάθη, δεν κάνουμε λάθη, απλά κάνουμε ό,τι μπορούμε (και ό, τι θέλουμε καμιά φορά), τότε είμαστε όλοι και όλες αλάνθαστοι και αλάνθαστες. Εάν υπάρχει ένα λάθος, αυτό είναι η λήθη –  οι δυο λέξεις είναι συγγενείς ετυμολογικά. Ο αληθής είναι αυτός που δεν ξεχνά, που θυμάται. Ποιος είναι όμως αυτός ο αληθής; Υπάρχει μία αλήθεια; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Οι αλήθειες είναι τουλάχιστον δύο: του Κυρίου και του Υποτελούς.

ΑΥΤΗ είναι μία από τις βεβαιότητές μου.

ΑΛΛΗ μια θα σας πω και θα πάω αλλού. Αυτές τις μέρες αρχίζουμε και μαζεύουμε τσουκνίδες. Τις κάνουμε σαλάτα, σούπα και στιφάδο. Σήμερα θα φάμε τσουκνιδόσουπα, πατατοσαλάτα και ελιές. Μήλα από το χτήμα. Θα βγω να μαζέψω τσουκνίδες και καρύδια. Δεν έχει πολλά φέτος, ό, τι βρω –  πότε μήλα, πότε φύλλα, που λέει και η παροιμία. Έφερα ξύλα, κορμούς, από το δάσος και τώρα πρέπει όλη τη βδομάδα να τα κόψω, να τα κουβαλήσω στο υπόστεγο που έφτιαξα με λαμαρίνες. Πρέπει να καθαρίσω το κοτέτσι. Να σκάψω ένα μέρος του κήπου για να φυτέψω κρεμμυδάκι, για τον χειμώνα. Τριάντα ώρες και είχε η μέρα δεν θα μου φτάνανε –  κι έχουν λιγοστέψει πολύ οι δουλειές. Τα βράδια, τα χαράματα και τις μέρες που βρέχει, διαβάζω, γράφω, επικοινωνώ με φίλους και φίλες, πολλοί και πολλές εκ των οποίων δεν είναι καλά αυτη την εποχή. Εργάζομαι στο κήπο και στη φύση εφτά μήνες το χρόνο και πέντε διαβάζω και γράφω. Πέντε μήνες! Δεν θα πάω στη δουλειά, στο μεροκάματο, δεν θα ασκήσω κάποιο επάγγελμα! Προνόμιο, πολυτέλεια; Ναι, πείτε το έτσι. Το αντίτιμο που πληρώνουμε; Εμείς το ξέρουμε. Πριν κάποια χρόνια, Νοέμβρη μήνα, τα παιδιά πήγαν σχολείο μια μέρα που έρριχνε καρέκλες με πλαστικές σακκούλες στα πόδια, να καλύψουν τα πάνινα παπούτσια, μας τα είχαν δώσει, για να μη βραχούνε. Συγγνώμη, δεν άκουσα, είπατε κάτι; Ελευθερία για μένα είναι να εξαρτώμαι από τη γη, τους φίλους και  τις φίλες. Αυτή η ελευθερία, αυτή η εξάρτηση είναι η πηγή της ζωής μου, της ζωής μας.

ΑΥΤΗ είναι άλλη μία βεβαιότητα.

ΤΟ 1987 επέστρεψα στην Αθήνα μετά από μια τριετία περιπλάνησης εργαζόμενος ως εργάτης γης, καταδιωκόμενος από τους δαίμονές μου, και δύο φίλες και ένας φίλος με βοήθησαν να σταθώ στα πόδια μου και να τη βγάλω καθαρή. Το ομολογώ: οφείλω τη ζωή μου στις φίλες μου και τους φίλους μου. Τότε αντιλήφθηκα την αξία της φιλίας. Και έβαλα ως στόχο της ζωής μου να έχω φίλες και φίλους. Οι φίλες και οι φίλοι σε φροντίζουν αλλά πρέπει να τους φροντίζεις και εσύ. Κουράζεσαι και ξοδεύεις για τους φίλους και τις φίλες κι αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορούμε να ‘έχουμε’ πολλούς και πολλές. Η φιλία είναι σχέση ζωής, είναι έρωτας χωρίς σεξ. Κι αφού είναι σχέση ζωής, τους/τις βλέπεις να εξελίσσονται, να χαίρονται, να έχουν ωραίες στιγμές, να έχουν προβλήματα, να ξεπερνιούνται. Από το 1987 μέχρι σήμερα ποτέ άλλοτε οι περισσότεροι φίλοι μου και φίλες μου δεν είχαν τόσα πολλά προβλήματα και αδιέξοδα όσο σήμερα. Και δεν είναι μόνο οι φίλοι. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, ο κοινωνικός πάτος, ζει στη μοναξιά, στην ανέχεια, στην απόγνωση και στην απελπισία, στην ανασφάλεια και στην ανησυχία. Η υγεία και η ασθένεια, οι απροσδιόριστες απειλές και οι αόρατοι φόβοι έχουν γίνει εμμονές, έχουν γίνει συμπεριφορά, κάτι το μόνιμο όχι κάτι το περαστικό.

ΜΕ όλα αυτά τα ζητήματα θα ασχοληθούμε φέτος. Θα καταπιαστούμε και με άλλα ζητήματα παρεμφερή και σχετιζόμενα –  με το σώμα και με τις αισθήσεις. Θα εξετάσουμε όλα αυτά τα ζητήματα χωρίς να χάσουμε ποτέ από τα μάτια μας την προέλευσή τους. Πώς πρόκυψε όλη αυτή η Κόλαση που βιώνει σήμερα και θα βιώνει και στο μέλλον ο κοινωνικός πάτος; Είναι μια μη αναμενόμενη εξέλιξη, μια αναπότρεπτη αλλαγή ή μήπως είναι επιδιωκόμενη; Υπάρχει φόβος επειδή υπάρχουν κίνδυνοι. Πολύ ωραία. Και οι κίνδυνοι; Δεν έχουν καμιά σχέση με την κοινωνία στην οποία ζούμε; Μήπως υπάρχει φόβος γιατί υπάρχει εκφοβισμός; Ποιος εκφοβίζει ποιον και γιατί;  Δεν πρέπει να διατυπώσουμε αυτά τα ερωτήματα και να απαντήσουμε;

ΔΕΝ μπορούμε λοιπόν να μην στρέψουμε την προσοχή μας, την περιέργεια και την παρατηρητικότητα στις αλλαγές που γίνονται στη κοινωνία που ζούμε –  η οποία είναι καπιταλιστική. Θα στρέψουμε λοιπόν το βλέμμα μας στις αλλαγές που πραγματοποιεί και υφίσταται ο καπιταλισμός των ημερών μας. Θα εξετάσουμε και θα σχολιάσουμε τη συζήτηση που έχει φουντώσει παγκοσμίως τις τελευταίες δύο δεκαετίες, για το τέλος του καπιταλισμού, για την πιθανή ή μη κατάρρευσή του, για τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδά του. Είναι τόσο πολλές και δραστικές οι αλλαγές, τόσο συχνές και αναπάντεχες που εύλογα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ζούμε σε μια ευδιάκριτη πια μεταβατική εποχή. Εάν είναι έτσι, τότε θα μας απασχολήσει ένα ακόμα ζήτημα: μας επιτρέπεται με δεδομένο τις αλλαγές αυτές και τις παρατηρούμενες σαφείς τάσεις να σκιαγραφήσουμε αδρομερώς την κοινωνία που ενδέχεται να διαμορφωθεί κατά τις προσεχείς τρεις δεκαετίες; Το 2050 μάλλον δεν θα ζω, τα παιδιά μου όμως θα είναι πενηντάρηδες, τα εγγόνια και τα παιδιά φίλων θα είναι μόλις τριάντα!

ΠΡΟΣ τα παιδιά, προς τους σημερινούς νέους έχουμε υποχρέωση να καταθέσουμε τις απόψεις μας και τις γνώμες μας για το παρόν και το μέλλον. Είναι κι αυτή μια φροντίδα. Όχι λιγότερη σημαντική από τις άλλες.

ΘΑ έλεγα ότι είναι η σημαντικότερη.