in κοινωνία της αεργίας

κοινωνίες χωρίς εργασία και ελεύθερο χρόνο (σχόλη)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΡΟΣ τα τέλη του 20ού αιώνα (μετά το 1984) κάποιοι κοινωνιολόγοι στράφηκαν προς τη μελέτη των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου (σχόλη), με αποτέλεσμα να θεμελιωθεί ένας κλάδος που είναι γνωστός ως σπουδές του ελεύθερου χρόνου (σχόλης, Leisure Studies). Τα χρόνια εκείνα διατυπώθηκε για πρώτη φορά η άποψη ότι οδεύουμε προς μια κοινωνία ελεύθερου χρόνου, μιας και ο αριθμός των ανθρώπων που θα συμμετέχουν στην παραγωγή του κοινωνικού πλούτου θα τείνει να μειώνεται δραστικά και αναπόφευκτα.  Την οποία είχε ήδη προβλέψει ο Μαρξ, ας μην το ξεχνάμε –  από την κοινωνία της ανάγκης, της εργασίας, θα φτάσουμε, λόγω της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, στη κοινωνία της ελευθερίας, των ελεύθερων δραστηριοτήτων.  Από το 2000 και μέχρι σήμερα ο αριθμός των μελετών με αντικείμενο τις δραστηριότητες σχόλης είναι ενυπωσιακός.

Η διάκριση εργασίας και ελεύθερου χρόνου είναι αποτέλεσμα της μείωσης του εργάσιμου χρόνου, μια διαδικασία που άρχισε στις αρχές του 20ού αιώνα και συνεχίστηκε για πολλές δεκαετίες. Από το 14ωρο και έξι ή εφτά μέρες τη βδομάδα φτάσαμε στο πενθήμερο και 7 ώρες τη μέρα (35ωρ0). Την ίδια εποχή, με την εμφάνιση της κοινωνικής πολιτικής του κράτους, του κοινωνικού κράτους, που αργότερα πήρε τη μορφή του κράτους πρόνοιας, παιδιά, νέοι και γέροι  απομακρύνθηκαν από την μισθωτή εργασία (σχολείο, συντάξεις). Μέχρι τότε η διάκριση εργασίας και ελεύθερου χρόνου είχε ταξικό χαρακτήρα: οι αριστοκράτες φεουδάρχες ήταν μια αργόσχολη τάξη, όπως την ονόμασε ο Βέμπλεν, ενώ οι δουλοπάροικοι υποτελείς  εργάζονταν, επιδιδόμενοι όμως σε πολλές εκτός εργασίας δραστηριότητες. Σήμερα, και αύριο προφανώς, δύο είναι τα  αντικείμενα του παγκόσμιου διαλόγου, σε ακαδημαϊκό και μη επίπεδο: η κοινωνία της αεργίας, του ελεύθερου χρόνου, και το μέλλον του καπιταλισμού.

ΠΩΣ θα ζούμε σε μια κοινωνία της αεργίας; Τι θα κάνουμε όλη μέρα; Στα ερωτήματα αυτά μπορούμε να απαντήσουμε όχι διατυπώνοντας εικασίες και υποθέσεις αλλά περιγράφοντας τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα: η κοινωνία της αεργίας είναι πραγματικότητα. Ο αριθμός των δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου (σχόλης) είναι εντυπωσιακά μεγάλος. Η καθημερινή μας ζωή θα είναι μια εναλλαγή δραστηριοτήτων σχόλης, που μας εξασφαλίζουν απόλαυση και έκσταση, απώλεια εαυτού; Θα ταξιδεύουμε, θα περπατάμε στα βουνά, με ή χωρίς τη φωταγραφική μηχανή, θα ακούμε μουσική και θα διαβάζουμε, θα παίζουμε κιθάρα ή κάποιο άλλο όργανο, μόνοι, μόνες ή με παρεά; Θα μελετάμε κάποιο θέμα που μας ενδιαφέρει, θα μαγειρεύουμε για φίλους και φίλες, θα ασχολούμαστε με το θέατρο, θα επιδιδόμαστε στην οικιακή εικονική σχόλη (λ.χ. εικονικός τουρισμός, πορνογραφία); Θα παρακολουθούμε μαθήματα σε πανεπιστήμιο χωρίς να αποσκοπούμε στην απόκτηση πτυχίου, θα επιδιδόμαστε σε εξτρίμ σπορ, θα χορεύουμε τουίστ, θα καλλιεργούμε τους λαχανόκηπούς μας, θα πλέκουμε και θα ράβουμε τα ρούχα μας, θα κάνουμε κλάμπιγκ, θα γράφουμε, θα κάνουμε μαθήματα ζωγραφικής;

ΟΙ σπουδές ελεύθερου χρόνου έχουν φέρει στο προσκήνιο πολλά ζητήματα. Και πολλά ερωτήματα, μερικά από τα οποία είχαν διατυπωθεί πολύ πριν την εμφάνιση αυτών των σπουδών. Υπάρχει (μισθωτή) εργασία με χαρακτηριστικά σχόλης; Υπάρχει σχόλη με χαρακτηριστικά εργασίας; Μήπως οι δραστηριότητες σχόλης είναι μια άλλη μορφή αλλοτριωμένης εργασίας, όπως υποστήριξε ο Αντόρνο; Υπήρξαν κοινωνίες στις οποίες δεν υπήρχε η διάκριση εργασίας και ελεύθερου χρόνου, που δεν γνώριζαν ούτε την εργασία ούτε τη σχόλη; Είναι σήμερα εφικτή μια υπέρβαση της διάκρισης εργασίας-σχόλης;

ΥΠΑΡΧΟΥΝ κάποιες δραστηριότητες που δεν μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε ούτε εργασία ούτε σχόλη, που είναι όμως και εργασία και σχόλη. Τι είναι η μαθητεία; Εργάζεται ο μαθητής, ο φοιτητής; Υπάρχουν, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, στοιχεία εργασίας: θα διαβάσει, θα κουραστεί, θα δώσει εξετάσεις. Δεν είναι όμως μισθωτή εργασία. Υπάρχει όμως και απόλαυση, εάν μας ενδιαφέρει αυτό που θέλουμε να μάθουμε. Όταν παρακολουθώ μαθήματα ζωγραφικής, όχι για να γίνω ζωγράφος ούτε για να πάρω πτυχίο στην Καλών Τεχνών, η απόλαυση υπερτερεί του στοιχείου της εργασίας. Είναι όμως εργασία, όπως την εννοούμε; Δεν είναι, αν και είναι κάτι που κάνουμε με τα χέρια μας και τη φαντασία μας. Δεν υπάρχουν έννοιες για να περιγράψουμε αυτού του είδους τις δραστηριότητες. Υπάρχει κάποια απόλαυση στη διδασκαλία ως μισθωτή εργασία;  Νομίζω πως πολλοί δάσκαλοι και καθηγητές νιώθουν ευχαρίστηση. Οι σκηνοθέτες, οι ηθοποιοί, οι τραγουδιστές, οι επαγγελματίες αθλητές εργάζονται, είναι βεβαιο, αλλά λένε ότι τους αρέσει αυτό που κάνουν –  ίσως όχι πάντα. Τι ωραία που περνάς στη δουλειά σου, είπα κάποτε σε ένα επαγγελματία μουσικό (μπουζούκι)! Ξέρετε τι μου είπε; Σκάβω κάθε βράδυ με τον κασμά! Και ξέρετε τι κάνουν για να μην τους πάρει ο ύπνος; Βάζουν μανταλάκια στα αυτιά τους, δίκην σκουλαρικιών! Μα την Παναγία! Τα μανταλάκια προκαλούν ένα ελαφρύ, διαρκή πόνο που δεν σε αφήνει να κοιμηθείς!

ΑΣ δούμε ένα άλλο παράδειγμα. Η μαγειρική είναι εργασία –  το ξέρουν πολύ καλά και οι επαγγελματίες μάγειροι και οι νοικοκυρές –  και οι νοικοκύρηδες. Μπορεί όμως να γίνει μια δραστηριότητα που υπερβαίνει τη διάκριση εργασίας και σχόλης, που δεν είναι εργασία αλλά είναι, που δεν είναι σχόλη αλλά είναι. Μου αρέσει πολύ να μαγειρεύω για φίλους και φίλες. Κουράζομαι αλλά η απόλαυση, η ευχαρίστηση που νιώθω δεν περιγράφεται! Δεν ξέρω αν θα μπορέσουμε ποτέ να βρούμε λέξεις και έννοιες για αυτά τα κοινωνικά φαινόμενα που αίρουν σαφείς διακρίσεις και είναι σημάδι των καιρών, όπως διατείνονται και οι μεταμοντέρνοι θεωρητικοί. Η άρση της διάκρισης μεταξύ ψυχαγωγίας και εκπαίδευσης είναι χαρακτηριστική. Για να αποδοθεί αυτή η άρση έχει πλαστεί η λέξη edutainment. Έχουν ακυρωθεί πολλοί κοινωνικοί περιορισμοί, με αποτέλεσμα μια κατάρρευση εσωτερικών συνόρων στη σεξουαλική συμπεριφορά (queer!), στο ανθρώπινο σώμα (κυβόργια), στη μουσική, στον κινηματογράφο, στη λογοτεχνία, στο θέατρο, στη μαγειρική. Το KILL THE BILL του Ταραντίνο, τι ταινία είναι; Αστυνομικό θρίλερ, καράτε, μελό –  τι είναι; Γιατί οι καταναλωτές συρρέουν στα μεγάλα εμπορικά κέντρα; Μήπως τα κάνει τόσο δημοφιλή και ελκυστικά η διάβρωση των εσωτερικών συνόρων μεταξύ κατανάλωσης και ψυχαγωγίας;

ΕΑΝ τώρα στρέψουμε το βλέμμα μας στην παγκόσμια ιστορία, στην οποία θα συμπεριλάβουμε και την διάρκειας μερικών εκατομμυρίων ετών ανθρωπογένεση/κοινωνιογένεση, θα παρατηρήσουμε ότι η διάκριση μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου έχει μια ιστορία που δεν ξεπερνάει τα τέσσερις χιλιάδες χρόνια –  εάν δεχτούμε ότι ο άνθρωπος εμφανίστηκε πριν 100.000 χρόνια. Εργάζονταν οι τροφοσυλλέκτες; Είχαν ελεύθερο χρόνο; Όχι, κατηγορηματικά όχι. Δεν διαθέτουμε λέξεις και έννοιες για να περιγράψουμε τι έκαναν. Έφτιαχναν εργαλεία, μάζευαν καρπούς και ρίζες αλλά δεν εργάζονταν. Δυσκολευόμαστε πολύ να τους κατανοήσουμε διότι δεν μπορούμε παρά να τους βλέπουμε με τα δικά μας μάτια, με τις δικές μας αντιλήψεις. Ο χρόνος τους είχε διαχωριστεί σε εργασία και ελεύθερο χρόνο; Όχι. Ό, τι έκαναν ήταν ελεύθερες δραστηριότητες, δεν υπήρχε καταναγκασμός από άλλους, δεν υπήρχαν οι έννοιες της αποδοτικότητας, της ποσότητας, της μέτρησης του χρόνου.

ΑΝΑΡΩΤΙΕΜΑΙ: μήπως η επέκταση της σχόλης, μήπως οι πολλές δραστηρότητες  που αίρουν την διάκριση εργασίας-σχόλης και στις οποίες επιδίδονται ολοένα περισσότεροι και περισσότερες στη κοινωνία της αεργίας, είναι μία από τις πολλές ενδείξεις μιας πνευματικής και κοινωνικής επανάστασης που βρίσκεται σε εξέλιξη και που θα επιταχυνθεί και θα επεκταθεί και ένταση και έκταση; Μήπως έχουν ήδη  αποκρυσταλλωθεί στην κοινωνία της αεργίας δύο προσανατολισμοί –  αυτός του οικιακού εγκλεισμού και αυτός της υπέρβασης της διάκρισης εργασίας-σχόλης;

ΕΑΝ σας ενδιαφέρουν τα ζητήματα που έθιξα ακροθιγώς σήμερα, υπάρχει μια εξαιρετική εισαγωγή στις σπουδές ελεύθερου χρόνου –  και θα την απολαύσετε και θα μάθετε πολλά (edutaiment!). Είναι το βιβλίο του David Harris, Ελεύθερος Χρόνος. Θεωρία και Πράξη (εκδ. Πλέθρον, μετ. Μιχάλης Λαλιώτης).

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Συνονόματε, συμπατριώτη & συνομήλικε:ΕΥΓΕ!
    Εγώ γεννήθηκα σε ένα χωριό του Τριγώνου(κοντά στην Ανδριανούπολη), αλλά οι περισσότεροι συγγενείς διαμένουν σε Ασημένιο, Πετράδες & Ισαάκιο…
    Τι να πω, τι να σχολιάσω; Τυχαία έγινα αναγνώστης σου αλλά ομολογώ ότι μου έγινε συνήθεια!
    Οταν σε πολλά από τα γραπτά σου “εβλεπα” τον εαυτό μου, ταρακουνήθηκα, έψαξα το βιογραφικό σου…& εκεί λύθηκαν οι όποιες απορίες είχα αλλά ταυτόχρονα μεγιστοποιήθηκε ο θαυμασμός μου προς το ατομό σου.
    Να είσαι πάντοτε έτσι δημιουργικός!