φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΔΕΝ βλέπουμε καλά, όταν γεννιόμαστε. Ακούμε αλλά ακούμε ήχους που δεν τους καταλαβαίνουμε, δεν χρειάζεται να τους καταλαβαίνουμε, αρκεί που τους ακούμε. Αρχίζουμε τη ζωή με την όσφρηση, τη γεύση και την αφή. Ο αισθητηριακός μας ορίζοντας διευρύνεται, βλέπουμε πιο καλά, αναγνωρίζουμε πρόσωπα και ήχους που τους ταυτίζουμε με συγκεκριμένα πρόσωπα. Αρχίζει μια διαδικασία διεύρυνσης αισθήσεων, εμπειριών, σχέσεων γνώσεων, χώρου και χρόνου. Φεύγουμε από την αγκαλιά της μάνας μας, από το παιδικό μας κρεβάτι, μπουσουλάμε μέσα στο σαλόνι, περπατάμε, βγαίνουμε στην αυλή – εάν έχουμε γεννηθεί σε χωριό – παίζουμε στη γειτονιά με άλλα παιδιά, περπατάμε στους δρόμους του χωριού, θα γνωρίσουμε τους κατοίκους της, και θα μας γνωρίσουν, επισκεπτόμαστε (με τα πόδια) συγγενείς σε γειτονικά χωριά, θα πάμε στη γειτονική πόλη, θα γνωρίσουμε ξένους, νέες σχέσεις, νέες εμπειρίες, νέες γνώσεις. Η διεύρυνση, ο εμπλουτισμός με νέες σχέσεις, εμπειρίες και γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες θα συνεχιστεί. Μπορεί να ταξιδέψουμε σε άλλες χώρες, θα ταξιδέψουμε νοερά στο σύμπαν, στον μικρόκοσμο του κυττάρου και του ατόμου, θα ταξιδέψουμε στο παρελθόν μέσω της ιστορίας.
ΘΑ συνάψουμε μια σχέση με την ιστορία – θέλουμε δε θέλουμε. Κι αυτό γιατί είμαστε κληρονόμοι της ιστορίας, της παγκόσμιας ιστορίας, είμαστε τα αποτελέσματα και οι συνέπειες της παγκόσμιας ιστορίας – είτε το γνωρίζουμε, το συνειδητοποιούμε είτε όχι. Ποιας ιστορίας όμως, ποιου παρελθόντος; Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό, κομβικό ζήτημα. Γιατί; Πότε ένα ζήτημα είναι σημαντικό, κομβικό; Είναι κομβικό όταν αντιμετωπίζουμε κάποιο δίλημμα, όταν είμαστε αναγκασμένοι να επιλέξουμε μεταξύ δύο ενδεχομένων, επιλογών, δύο αφηγήσεων, ας το πούμε κι έτσι. Η επιλογή αυτή υποδεικνύει κάποιον προσανατολισμό – μια λέξη που απεχθάνεται μετά βδελυγμίας ο μεταμοντερνισμός, όπως κι εμείς απεχθανόμαστε τον μεταμοντερνισμό – και τασσόμαστε ευθέως και ευθαρσώς υπέρ του προσανατολισμού. Αυτόν τον προσανατολισμό θα τον έλεγα διεύρυνση σχέσεων και γνώσεων, δημιουργίας και συνεργασίας· εάν τον αποδεχτούμε, θα πρέπει να δεχτούμε και κριτήρια, βάσει των οποίων κρίνουμε τι συμβάλλει στη διαδικασία της διεύρυνσης του σχεσιακού και γνωσιακού ορίζοντα. Άντζελα Δημητρίου ή Μότσαρτ; Νεοελληνική λογοτεχνία γραμμένη από γυναίκες για νοικοκυρές ή Σέξπυρ; Ακραία παραδείγματα, θα μου πείτε, αλλά αν θέλετε κάτι ποιο προσγειωμένο, να: σαλάτα έτοιμη συσκευασμένη από το σούπερ μάρκετ ή μαρούλι, κρεμμυδάκι και άνηθο από τον κήπο; Μα, εμείς ζούμε στη πόλη! Πολύ ωραία! Πόλη ή χωριό; Να ο προσανατολισμός και τα κριτήρια! Λίφτιγκ και μπότοξ ή να αφήσουμε τις ρυτίδες να κάνουν τα πρόσωπά μας ωραία και γοητευτικά και όχι αποτρόπαια και τερατώδη;
ΗΡΘΕ ο καιρός του προσανατολισμού και των κριτηρίων. Το λέω και το γράφω ξανά και ξανά: πρέπει να αλλάξουμε το παρελθόν. Εάν προσανατολιζόμαστε προς άλλες σχέσεις, εμπειρίες, γνώσεις, προς άλλο κοινωνικό πλούτο, προς άλλη αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων, εάν προσανατολιζόμαστε προς ένα άλλο μέλλον κι όχι αυτό που μας επιφυλάσσει ο καπιταλισμός και ο δυτικός πολιτισμός, η αλλαγή του παρελθόντος είναι αναγκαία, αν και όχι ικανή, συνθήκη. Μα το παρελθόν δεν αλλάζει, λένε πολλοί και πολλές, δεν μπορεί να αλλάξει! Θα δούμε σήμερα αν αλλάζει και πώς μπορούμε να αλλάξει.
ΤΟ παρελθόν και η παγκόσμια ιστορία που γνωρίζουμε είναι κατασκευή, επινόηση της αστικής φιλοσοφίας του Διαφωτισμού. Οδεύουμε προς το καλύτερο, προς μια συνεχή βελτίωση της ζωής μας, επίλυση των προβλημάτων, θα γίνουμε αθάνατοι, δεν θα γερνάμε, θα παράγουμε τροφή στον Άρη και τη Σελήνη, υπάρχει συνεχής πρόοδος, βελτίωση και εξέλιξη. Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες δεν αλλάζουν, έτσι ήταν πάντα και παντού, ήταν όπως είναι σήμερα η κοινωνία μας, η αστική, η καπιταλιστική. Πάντα ο άνθρωπος ήταν εγωιστής, ατομιστής, πάντα ήθελε να κερδίζει, πάντα υπήρχε χρήμα και αγορά, αρπαγή και πόλεμος.
ΕΑΝ αυτές είναι οι ιστορικές μας αποσκευές, θα κάνουμε μια οπή περιωπής, μια τρύπα στο νερό. Εάν προσλαμβάνουμε το παρελθόν με αυτό τον τρόπο, το μόνο που θα κάνουμε είναι να επαναλάβουμε το παρελθόν. Το οποίο, ως καθυστερημένο, σε σύγκριση με το παρόν και το μέλλον, μιας και συνεχώς προοδεύουμε, δεν είναι παρά σκουπίδι, μπάζο. Αυτό το παρελθόν πρέπει να το αλλάξουμε. Το παρελθόν δεν είναι μπάζο, δεν είναι σκουπίδι, δεν είναι ένδειξη καθυστέρησης. Δεν έχω την παραμικρή διάθεση να το εξιδανικεύσω – θα το διαπιστώσετε πολύ σύντομα. Πριν προχωρήσω στην ανάπτυξη του σημερινού θέματος, θα παραθέσω ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα που θα λειτουργήσει ως γέφυρα, που θα συνδέσει τις μέχρι τώρα σκέψεις μας με τα επιχειρήματα και την αφήγηση που θα εκθέσω.
Η έννοια του κοινωνικού πλούτου είναι μια έννοια που δεν την έχουμε μελετήσει. ‘Ηρθε η ώρα να το κάνουμε – θα συμβάλλει πάρα πολύ στην αλλαγή του παρελθόντος, άρα και του μέλλοντος. Και στη συνειδητοποίηση και αλλαγή του παρόντος. Ναι, ναι, και το παρόν αλλάζει! Αλοίμονο αν δεν άλλαζε. Ο κοινωνικός πλούτος είναι ο πλούτος που παράγει και χρησιμοποιεί (όχι καταναλώνει!) μια κοινωνία. Η λέξη πλούτος δημιουργεί κάποιο πρόβλημα, που αντιμετωπίζεται κάπως με τον χαρακτηρτισμό ”κοινωνικός”. Ας δούμε τι συνέβαινε για μερικά εκατομμύρια χρόνια της ανθρωπογένεσης/κοινωνιογένεσης και πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, όταν ήμασταν τροφοσυλλέκτες(-κυνηγοί). Για να δούμε ποιος είναι αυτός ο κοινωνικός πλούτος, πρέπει να έχουμε μια σαφή αντίληψη το τι είναι η κοινωνία. Η κοινωνία είναι το πλέγμα των σχέσεων των ανθρώπων με τη φύση και μεταξύ των ανθρώπων. Εάν λοιπόν η κοινωνία είναι πλέγμα σχέσεων, τότε το πρώτο επίπεδο του κοινωνικού πλούτου είναι οι σχέσεις με τη φύση και τους άλλους (σχεσιακός κοινωνικός πλούτος). Με αυτές τις σχέσεις καταφέρνουμε και επιβιώνουμε και ζούμε. Αυτή είναι η μία συνέπεια. Υπάρχει και μία άλλη: οι σχέσεις επινοούν, παράγουν, γνώσεις. Το δεύτερο επίπεδο του κοινωνικού πλούτου είναι οι γνώσεις (γνωσιακός κοινωνικός πλούτος). Τι κάνουμε με τις σχέσεις και τις γνώσεις; Μπορούμε και ικανοποιούμε τις πρωταρχικές βασικές ανάγκες (τροφή, ενδυμασία, κατοικία κ.α.). Και όχι μόνο αυτές! Υπάρχει και ο χορός και το τραγούδι και η μουσική, οι τελετουργίες και οι τελετές, υπάρχει ο συμβολικός, πολιτισμικός κόσμος. Με τις σχέσεις και τις γνώσεις παράγουμε υλικό και συμβολικό πλούτο – αυτό είναι το τρίτο επίπεδο του κοινωνικού πλούτου (υλικός και συμβολικός, πολιτισμικός κοινωνικός πλούτος).
ΤΙ παρατηρούμε; Για το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας, ο υλικός κοινωνικός πλούτος ήταν ένα πολύ μικρό μέρος του όλου κοινωνικού πλούτου. Οι προανθρώπινες και οι πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες ήταν κοινωνίες πολλών σχέσεων, πολλών γνώσεων και ελάχιστου υλικού πλούτου. Τα λίθινα εργαλεία δεν τα έπαιρναν μαζί τους – ήξεραν να φτιάξουν άλλα! Αυτές ήταν κοινωνίες της γνώσης, όχι εμείς! Ας μεταφερθούμε τώρα σε ένα διαμέρισμα της Αθήνας κι ας επισκεφτούμε έναν εργένη ή μια ανύπαντρη μητέρα ή μια πυρηνική οικογένεια με ένα δύο παιδιά. Ποιες είναι οι σχέσεις τους με τη φύση; Δεν υπάρχουν. Άντε καμιά βόλτα στον Υμηττό ή στο εξοχικό στο χωριό, λίγες μέρες τον χρόνο, όπου τα παιδιά είναι όλη τη μέρα με το κινητό στο χέρι. Καλά κάνουν, δεν τα κατηγορώ ούτε τα παρεξηγώ – τα κατανοώ. Ποιες είναι οι σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους; Άλλοι άνθρωποι – τι είναι αυτό; Τρώγεται; Ποιος είναι ο υλικός πλούτος; Α, αυτός είναι πολύς! Τροφή γεμάτη δηλητήρια, ρούχα που τα έφτιαξαν σκλάβοι, κινητά με υλικά από το Κογκό που τα εξόρυξαν άλλοι σκλάβοι και άλλα πολλά. Και σας ρωτώ: είναι κοινωνία αυτή, ζούμε σε κοινωνία;
ΖΟΥΜΕ ΣΕ ΚΟΙΝΩΝΙΑ; Σας ρωτώ.
ΕΙΜΑΣΤΕ κοινωνία; Προοδεύουμε, εξελισσόμαστε, διευρύνουμε σχέσεις και γνώσεις; Μήπως η ανθρωπολογική οπισθοδρόμηση είναι εδώ, μια ευκρινής πια πολιτισμική αρνητική διαδικασία, μια μειονική σπείρα, μια μαύρη τρύπα που θα απορροφήσει τα πάντα και τους πάντες;
ΠΩΣ φτάσαμε εδώ, σε αυτό το σημείο της αποσύνθεσης της κοινωνίας και της ανθρωπολογικής οπισθοδρόμησης; Υπάρχει τρόπος να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα. Υπάρχει, φίλες και φίλοι. Υπάρχει μόνο ένας τρόπος: να υιοθετήσουμε μια οπτική παγκόσμιας ιστορίας. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να εστιάσουμε σε κάποιες θεμελιώδεις μετασχηματισμούς της ανθρώπινης ύπαρξης που εκτυλίχθηκαν στο παρελθόν. Θα το κάνω άκρως συνοπτικά – θα επανέλθω πιο διεξοδικά.
Ο πρώτος θεμελιώδης μετασχηματισμός της ανθρώπινης ύπαρξης ήταν η παραγωγή της τροφής (γεωργία και κτηνοτροφία). Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στην τροφοσυλλογή, είναι αλλαγή μη αναστρέψιμη, άρα πρόκειται για επανάσταση – την λένε νεολιθική ή παραγωγική επανάσταση. Δεν μας επιτρέπεται να την αξιολογήσουμε, όπως κάνουν κάποιοι. Ήταν, λένε, μια πολύ αρνητική εξέλιξη, καλύτερα να μην συνέβαινε, επέφερε μόχθο και ασθένειες και κράτη και πόλεμο και βία, και τα λένε αυτά την ώρα που τρώνε σπαγγέτι, μοσχαρίσια μπριζόλα με αρακά και πίνουν κρασί δέκα ετών. Ελάτε τώρα! Μας δουλεύετε; Σιτάρι, ρύζι, καλαμπόκι, πατάτα – αυτά τρέφουν 8 δισ. ανθρώπους.
Ο δεύτερος θεμελιώδης μετασχηματισμός είναι η χρήση των μηχανών (κινητήρων και μηχανοκίνητων εργαλείων) στην παραγωγή του υλικού πλούτου. Άρχισε στην Αγγλία το 1770 περίπου και συνεχίζεται ακάθεκτος (ρομπότ, αυτόματες μηχανές, οχήματα κ.α.). Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στην χειροτεχνία, πρόκειται για μη αναστρέψιμη αλλαγή. Κι αυτός ο θεμελιώδης μετασχηματισμός είναι μια επανάσταση – είναι η γνωστή βιομηχανική επανάσταση. Ας δούμε τώρα τον τρίτο θεμελιώδη μετασχηματισμό της ανθρώπινης ύπαρξης που άρχισε τα τέλη του 20ού αιώνα και επιταχύνεται στις μέρες μας.
ΔΙΑΒΑΣΑ αυτές τις μέρες μια συλλογή κειμένων των ”ομοϊδεατών” μου Ρόμπερτ Κουρτς και Άνσελμ Γιάπε – σας το προτείνω ανεπιφύλακτα. (Υπάρχει τέχνη μετά το τέλος της τέχνης; εκδ. ΡΕΩ, μετ. Ν. Χαρατσάρης). ‘Εμαθα ότι (σελ. 45) ”το 1995 οργανώθηκε στο Σαν Φρανσίσκο ένα State of the World Forum, στο οποίο συμμετείχαν περίπου 500 από τις ισχυρότερες προσωπικότητες του κόσμου (συμπεριλαμβανομένων των Γκορμπατσώφ, Μπους, Θάτσερ, Μπιλ Γκέιτς, κ. α.) για να συζητήσουν τι θα κάνουν στο μέλλον με το 80% του πληθυσμού, που δεν θα είναι πλέον απαραίτητο στην παραγωγή. Αναφέρεται ότι ο Ζμπίγκνιεφ Μπρεζίνσκι, πρώην σύμβουλος του Τζίμι Κάρτερ, πρότεινε ως λύση αυτό που ονόμασε ”tittytainment”: ένα μείγμα επαρκούς διατροφής και ψυχαγωγίας, μια αποβλακωτική ψυχαγωγία που θα προορίζεται για ”περιττούς” και δυνητικά επικίνδυνους πληθυσμούς, προκειμένου να φτάσουν σε μια κατάσταση ενός ληθάργου ευτυχίας, παρόμοιο με εκείνον του νεογέννητου που πίνει γάλα από τα στήθη της μητέρας του (titty=βυζιά, στην αμερικάνικη αργκό)”.
ΑΥΤΑ διάβασα, φίλες και φίλοι. Αυτός είναι ο τρίτος θεμελιώδης μετασχηματισμός της ανθρώπινης ύπαρξης: το 80% του πληθυσμού δεν θα εργάζεται, δεν θα συμμετέχει στην παραγωγή του υλικού κοινωνικού πλούτου. Σήμερα, 2021, βρισκόμαστε στο 60-70%, είμαστε ήδη μια κοινωνία της αεργίας. Σε λίγα χρόνια, δέκα με είκοσι, θα φτάσουμε και θα ξεπεράσουμε το 80%. Και όχι μόνο δεν συμμετέχουμε στην παραγωγή του υλικού κοινωνικού πλούτου αλλά και δεν θα πολεμάμε πια – λόγω των πυρηνικών όπλων, και όχι μόνο. Αεργία και ειρήνη. Πώς θα ζούμε; Τι θα κάνουμε;
ΓΙΑ να κατανοήσουμε τον τρίτο θεμελιώδη μετασχηματισμό θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας σε κάτι ακόμα πιο θεμελιώδες: στην κομβική στιγμή της παγκόσμιας ιστορίας, στη στιγμή που άρχισε αυτό που επικρατεί πια σε όλον τον πλανήτη: η επιθυμία της κατάργησης της εξάρτησης από τη φύση και την κοινωνία διατυπώθηκε πρώτη φορά σε ένα κείμενο της παγκόσμιας γραμματείας, το οποίο θεωρώ ότι είναι το σημαντικότερο – για να μη ξεχνάμε τον προσανατολισμό και τα κριτήρια. Συνέβη τον 7ο ή 6ο αιώνα π. Χ. στην αρχαία Ελλάδα: πρόκειται για τον στίχο 539 της ραψωδίας Θ της Ιλιάδας:
είην αθάνατος και αγήρως ήματα πάντα
Θα ήθελα να είμαι για πάντα αθάνατος και να μην γερνάω ποτέ, να είμαι πάντα νέος.
Θα συνεχίσω αύριο.
Σχολιάστε ελεύθερα!