(θα) γίνονται ολοένα περισσότερα και φονικότερα ατυχήματα

η ταχύτητα είναι το πεπρωμένο της Δύσης

Πολ Βιριλιό (Speed and Politics)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ο τίτλος του σημερινού κειμένου συνοψίζει την κομβικότερη πρόβλεψη του Πολ Βιριλιό, του θεωρητικού της ταχύτητας και του ατυχήματος. Αυτή είναι η δουλειά των θεωρητικών, να κάνουν προβλέψεις. Τα ζητήματα με τα οποία ασχολήθηκε ο Βιριλιό ήταν πολλά, μεταξύ των οποίων και  κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δυτικού πολιτισμού, όπως η σχέση μεταξύ ταχύτητας και ατυχήματος, αλλά και η γεωπολιτική-  να σας υπενθυμίσω την πρόβλεψή του ότι ο κεντρικός άξονας Βορρά-Νότου θα μετατεθεί στον άξονα, στη σύγκρουση Δύσης-Ανατολή, πρόβλεψη που επιβεβαιώθηκε με τον  πόλεμο στην Ουκρανία μεταξύ Δύσης και Ρωσίας. Υποστηρίζει λοιπόν ο Βιριλιό ότι τα ατυχήματα θα γίνονται ολοένα περισσότερα  και φονικότερα, ότι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτά, είναι αδύνατον. Και όχι μόνο αυτό: εάν ο πολιτισμός μας καταρρεύσει, θα καταρρεύσει με την ταχύτητα που χρησιμοποιεί, ταχέως ή και ταχύτατα. Και έστρεψε το ενδιαφέρον του στη έννοια του ξαφνικού και του ακαριαίου.

ΠΡΙΝ αρχίσω να εκθέτω τις σκέψεις μου και τις θέσεις μου, θα ήθελα να σημειώσω ότι σέβομαι την ευαισθησία και τη σκέψη των κυνηγών των κακώς κειμένων και να δεχτώ κι εγώ ότι η εξάλειψή τους είναι παντελώς αδύνατη, όχι όμως και ο περιορισμός τους, η διόρθωσή τους. Θα διαφωνήσω όμως με όσους και όσες υποστηρίζουν ότι είναι δυνατή η εξάλειψή τους, εάν αλλάξει το οικονομικό, το κοινωνικό,το πολιτικό σύστημα, ο τρόπος σκέψης μας, ο πολιτισμός μας. Οπότε θα αναρωτηθώ: γιατί δεν υπάρχει δυνατότητα εξάλειψης των κακώς κειμένων και των ατυχημάτων;  Ο Βιριλιό εκμυστηρεύτηκε κάποτε, δεν θυμάμαι πού το έχω διαβάσει, σε βιβλίο ή συνέντευξη, ότι κάποια από τις δύο μεγάλες αεροναυπηγικές βιομηχανίες του ζήτησε τη γνώμη του για την κατασκευή ενός επιβατικού αεροπλάνου 2.000 θέσεων. Ο Βιριλιό απάντησε: εάν θέλετε ένα ατύχημα με 2.000 νεκρούς, φτιάξτε το. Δεν το έφτιαξαν. Η μη κατασκευή αυτού του αεροπλάνου ήταν αποτυχία και οπισθοδρόμηση; Θυμάστε το μεγάλο επίτευγμα του Κονκόρντ, του υπερηχητικού επιβατικού αεροπλάνου που συνέδεε  το Παρίσι με τη Νέα Υόρκη μέσα σε λίγες ώρες; Κάποια μέρα του Ιουνίου του 2000 πήρε φωτιά λίγα δευτερόλεπτα μετά την απογείωσή του στο Παρίσι –  πέθαναν 10ο επιβάτες, 9 εργαζόμενοι και 4 άνθρωποι που βρίσκονταν στο έδαφος. Οι πτήσεις ξανάρχισαν μετά από ένα χρόνο, τον Οκτώβριο όμως του 2003  σταμάτησαν.  Θέτω το ερώτημα: τι ήταν το Κονκόρντ, επίτευγμα της ευρωπαϊκής αεροναυπηγικής ή ένα ριζικό κακώς κείμενο, ιπτάμενο βεβαίως; Είναι θέμα συζήτησης τί είναι ένα κακώς κείμενο.  Άλλο ένα ερώτημα: είναι δυνατόν να σταματήσει η πτώση αεροπλάνων; Είναι αδύνατον. Πότε θα υπάρξει αυτή η δυνατότητα; Μόνο όταν δεν θα πετάει κανένα αεροπλάνο. Ποιος θέλει να μην χρησιμοποιούμε αεροπλάνα για να πηγαίνουμε σε τέσσερις, πέντε ώρες, δεν ξέρω πόσο κάνει,  από την Αθήνα στο Παρίσι ή σε δύο ώρες στη Ρώμη; Κανένας και καμία. Οι νεκροί των αεροπορικών ατυχημάτων ήταν, είναι και θα είναι απλά άτυχοι. Άτυχοι; Έτσι λέτε; Καταπληκτική δικαιολογία, συγκλονιστική.

ΕΙΜΑΣΤΕ βέβαιοι και βέβαιες, φίλες και φίλοι, απολύτως βέβαιοι, ότι φέτος, 2023, θα πεθάνουν στους δρόμους, στον οδικό εμφύλιο πόλεμο, 1.200.000 άνθρωποι σε όλον τον κόσμο και πάνω από 2 εκ. θα ακρωτηριαστούν και θα περάσουν την υπόλοιπη ζωή τους είτε παράλυτοι είτε σε αμαξίδιο, με το οποίο θα παίζουν και μπάσκετ και θα συμμετάσχουν σε Ολυμπιακούς αγώνες. Γιατί όμως  χαρακτηρίζουμε ατυχήματα και δυστυχήματα αυτή την βεβαιότητα; Πόσοι άνθρωποι πέθαναν με τον ίδιο τρόπο στους ευρωπαϊκούς και ελληνικούς δρόμους τα τελευταία πενήντα χρόνια; Πάνω από 1, 3 εκ. στην Ευρώπη, πάνω από 50.000 στην Ελλάδα. Πόσοι θα πεθάνουν στους ελληνικούς δρόμους το 2023; Μα όσοι και το 2022, λίγο περισσότεροι, λίγο λιγότεροι, είμαστε απολύτως βέβαιοι: 637 το 2021, 601  το 2022. Ο αριθμός των νεκρών μειώθηκε κατά πολύ τα τελευταία δέκα χρόνια και είναι βέβαιο ότι η μείωση θα συνεχιστεί. Θα μηδενιστεί; Αποκλείεται. Γιατί υπάρχει αυτή η μείωση; Γιατί δεν θα μηδενιστεί; Θα απαντήσουμε παρακάτω σε αυτά τα ερωτήματα. Αυτές οι κρίσεις είναι βεβαιότητες, δεν είναι εικασίες και υποθέσεις. Επαναλαμβάνω: γιατί χαρακτηρίζουμε αυτές τις βεβαιότητες ως ατυχήματα; Τα θύματα του οδικού εμφυλίου πολέμου, νεκροί και ακρωτηριασμένοι και παράλυτοι,  ήταν άτυχοι άνθρωποι; Όλοι οι άλλοι ήταν τυχεροί; Γιατί τα ανάγουμε όλα στην τύχη και στην έλλειψή της, στο ατύχημα;

ΘΑ αποστρέψω το βλέμμα μου και τη σκέψη μου από την τύχη και την ατυχία και θα τη στρέψω σε τέσσερα  ζητήματα που θα μας βοηθήσουν, κατά τη γνώμη μου,  να κατανοήσουμε αυτό που λέμε ατύχημα και δυστύχημα –  με το τέταρτο (κεφάλαιο, καπιταλισμός και ταχύτητα θα ασχοληθούμε αύριο). Θα στρέψω κατ’  αρχάς την προσοχή μου στην ετυμολογία και τη σημασία των λέξεων τύχη και ατύχημα. Κάτι μας διαφεύγει εδώ. Θα μας το διαυγάσουν οι λέξεις επιτυχία, ευτυχία, δυστυχία, επιτεύξιμος, τεύχος –  όλες συγγενικές σημασιολογικά και ετυμολογικά με τη λέξη τύχη. Τα τεύχη του περιοδικού τα γνωρίζουμε. Το τεύχος του περιοδικού είναι κάτι που το φτιάχνουμε. Η λέξη τεύχος δηλώνει αυτό που κατασκευάζουμε, το ομηρικό ρήμα τεύχω σημαίνει κατασκευάζω, παρασκευάζω, παράγω, φτιάχνω. Η βασική σημασία της λέξης τεύχεα (>τεύχη, της αττικής – πληθυντικός του τεύχος) είναι όπλα, τα οποία είναι αποτέλεσμα κατασκευής, δεν τα βρίσκουμε κάπου τυχαία. Επιτεύξιμο είναι κάτι που μπορεί να κατασκευαστεί, να φτιαχτεί. Η αρχική σημασία της λέξης τύχη (ομηρικός ύμνος στη Δήμητρα, 420)   είναι ευτυχία. Τυχερός είναι ο πολύ (-ρός, πρβλ. ανθηρός, καρπερός, γαμιστερός) ευτυχισμένος, άτυχος ο δυστυχής. Όλες αυτές οι λέξεις μαρτυρούν ότι οι ομιλητές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας θεωρούσαν πως η τύχη, η  ευτυχία είναι αποτέλεσμα κατασκευής και πράξης. Και βεβαίως της επιτυχίας, της νίκης, στον πόλεμο και σε οποιοδήποτε άλλο πεδίο της κοινωνικής ζωής.

ΤΑ εφτά θαύματα της αρχαιότητας μας υπαγορεύουν να χαρακτηρίσουμε ως θαύμα κάτι το έκτακτο, το ιδιαίτερο, το ξεχωριστό, που είναι όμως αποτέλεσμα κατασκευής. Η σημασία αυτή του θαύματος διευρύνθηκε με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζουμε θαύματα κάθε τι που ξεφεύγει από το κανονικό και το  φυσιολογικό –  να αναστηθεί ο Λάζαρος, ο τυφλός να δει το φως του και άλλα πολλά. Το θαύμα είναι κάτι το εκπληκτικό, το αναπάντεχο, το απροσδόκητο, είναι μορφή της έκπληξης. Εάν πούμε ότι θαύμα είναι θετικό ατύχημα, τότε το ατύχημα, η αδυναμία κατασκευής, είναι αρνητικό θαύμα.

ΑΣ έρθουμε τώρα στο δεύτερο και τρίτο ζήτημα. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της κατασκευής και της εργασίας είναι η βραδύτητα. Ο άνθρωπος είναι το πιο βραδύ θηλαστικό, γνώρισμα που δεν τον εμπόδισε να εξελιχθεί και όπου τον εμπόδισε, στο κυνήγι, το αντιμετώπισε με την επινόηση του βλήματος. Ο άνθρωπος αδιαφορούσε για την ταχύτητα κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα της ύπαρξής του. Υπήρξαν όμως κοινωνίες που δεν μπορούσαν να αναπαραχθούν χωρίς την ταχύτητα και το διαρκές μέλημα για την αύξησή της –  οι ποιμενικές πολεμικές κοινωνίες. Νικητής στον πόλεμο, άρα επιβιώνει, αναδεικνύεται αυτός που είναι πιο ταχύς: ο ταχύς πολεμιστής που κατέχει βλήματα μεγαλύτερης ταχύτητας και που εκπέμπει και δέχεται μηνύματα και πληροφορίες με μεγαλύτερη ταχύτητα. Η χρήση του αλόγου, τα πυροβόλα όπλα, ο πύραυλος, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο, ο τηλέγραφος, το τηλέφωνο και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι αποτελέσματα αυτού του διαρκούς μελήματος, της σφοδρής επιθυμίας για την αύξηση της ταχύτητας. Η αντίφαση μεταξύ της ανθρωπολογικής βραδύτητας και της επιθυμίας (οικονομικής,  πολιτισμικής και κοινωνικής προέλευσης) της αύξησης της ταχύτητας όχι μόνο διατρέχει όλη την ιστορία του δυτικού πολιτισμού αλλά και εξηγεί πληθώρα φαινομένων. Ένα πολύ απλό παράδειγμα αυτής της αντίφασης: ενώ μια σύγκρουση, αυτοκινήτων ή τρένων, είναι αποτέλεσμα και της ταχύτητας, η διάσωση και η φροντίδα των τραυματιών  δεν μπορεί παρά να είναι βραδεία. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η πρόσφατη στροφή προς την βραδύτητα –  λ.χ., από το fast food στο slow food. Η αντίδραση αυτή είναι αποτέλεσμα της γενίκευσης της ταχύτητας σε όλα τα κοινωνικά πεδία, σε καμιά όμως περίπτωση δεν μπορεί να περιορίσει την λατρεία, την επιθυμία αύξησης  και την ισχύ της ταχύτητας. Είμαστε αιχμάλωτοι της ταχύτητας, δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτήν, δεν θέλουμε να ζήσουμε χωρίς αυτήν. Ο όποιος περιορισμός της και η όποια συρρίκνωσή της είναι αντιδράσεις και φαινόμενα αμελητέα. Η ταχύτητα είναι το πεπρωμένο μας, έγραψε ο Βιριλιό –  ενδέχεται να μας καταστρέψει ολοσχερώς.

ΠΟΙΟ είναι το ριζικό πρόβλημα με την ταχύτητα και πως εμφανίζεται ή θα εμφανιστεί στο μέλλον; Το ριζικό πρόβλημα είναι η αντίφαση μεταξύ της βραδύτητας ως ανθρωπολογικής σταθεράς και της ταχύτητας ως κοινωνικού, τεχνικού και πολιτισμικού φαινομένου. Είμαστε όντα της βραδύτητας αλλά ζούμε καταδυναστευόμενοι από την ταχύτητα. Η διαδικασία λήψης των αποφάσεων είναι βραδεία διαδικασία, εκτυλίσσεται όμως σε συνθήκες ταχύτητας. Και, επιπλέον, όταν η ταχύτητα αυτοαναιρείται, δεν επιστρέφουμε στην βραδύτητα αλλά στο σταμάτημα και στην ανυπαρξία. Ένα πολύ σύνηθες και γνωστό παράδειγμα: εάν μπλοκάρει ή πάθει κάποια βλάβη, όπως έγινε πριν λίγες μέρες στα αεροδρόμια της Γερμανίας, το ηλεκτρονικό σύστημα του ταχύτατου συντονισμού (των απογειώσεων και των προσγειώσεωνο), το αποτέλεσμα δεν είναι η βραδύτητα αλλά η ακινησία, η stasis, το σταμάτημα, η διακοπή, το ρήγμα, πιθανόν και η καταστροφή. Εάν φανταστούμε μια κατάσταση γενικευμένου μπλοκαρίσματος, ξαφνικού και ακαριαίου, τότε θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα που κατέληξε ήδη ο Βιριλιό: stasis is death.