in άθλα επί Πατρόκλω

αθλα επί Πατρόκλω/εισαγωγή

φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας

Στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας διαβάζουμε την αρχαιότερη περιγραφή αθλητικών αγώνων. Η περιγραφή αυτή είναι γνωστή ως αθλα επι Πατρόκλω, δηλαδή (αθλητικοί) αγώνες προς τιμήν του αποθανόντος Πατρόκλου. Καταλαμβάνει 640 στίχους, από τους 897 της ραψωδίας, οι περισσότεροι όμως (400) αφορούν την περιγραφή του πρώτου αγώνα, της αρματοδρομίας. Τρεις αγώνες (πυγμαχία, πάλη, αγώνας δρόμου) στριμώχνονται σε 145 στίχους, ενώ οι τέσσερις τελευταίοι (κονταρομαχία, σφαιροβολία, τοξοβολία και ακοντισμός)  υποφέρουν στους τελευταίους 100. Για ένα αγώνισμα, 400 στίχοι· για εφτά αγωνίσματα, 245 στίχοι: γιατί;

Γνωρίζουμε ότι ο αοιδός της ηρωικής ποίησης εστιάζει το φακό της αφήγησης σε αυτό που θέλει να ακούσει το ακροατήριο. Ο αοιδός που θα ανάλωνε 400 στίχους για τη σφαιροβολία ή τον ακοντισμό και θα στρίμωχνε την αρματοδρομία σε μια χούφτα στίχους, θα κοιμόταν νηστικός και γρήγορα θα έχανε την εκτίμηση του ακροατηρίου. Αυτό που υπαινίσσονται σαφέστατα τα αθλα είναι ότι το ακροατήριο αρεσκόταν να ακούει τον αοιδό να περιγράφει την αρματοδρομία. Αυτή η περιγραφή τον ενθουσίαζε, τον συγκλόνιζε, τον αναστάτωνε. Γνωρίζουμε ποιοι επιδίδονταν με την αρματοδρομία; Γνωρίζουμε: αυτοί που μπορούσαν να εκθρέψουν άλογα, που είχαν τα μέσα να κατασκευάσουν άρματα, να πληρώσουν αναβάτες, να μεταβούν στην Κόρινθο, τους Δελφούς και στην Ολυμπία. Κι αυτοί δεν ήταν άλλοι από τους γαιοκτήμονες της εποχής εκείνης. Κι όταν λέμε γαιοκτήμονες εννοούμε δουλοκτήτες. Οι γαιοκτήμονες ήταν αυτοί που  άρχισαν να καλλιεργούν τα κτήματά τους με την χρήση των δούλων και να προκύψει έτσι ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής. Περιθωριακός στην αυγή (700 π. Χ.) της αρχαϊκής εποχής, μέσα σε δυο αιώνες έγινε κυρίαρχος (500). Οι 400 στίχοι των άθλων μας λένε ότι ο ποιητής τους συνέθεσε για να ευχαριστήσει τα αυτιά των γαιοκτημόνων ακροατών. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτό το ακροατήριο θα είχε παραστεί ως θεατής σε αγώνες αρματοδρομίας, οι οποίοι, αν και εισήχθηκαν το 676, διεξάγονταν πολύ πριν τους πρώτους αγώνες στην Ολυμπία (776).

Σε πολλά σημεία η περιγραφή είναι έξοχη. Ο αναγνώστης βλέπει τους αθλητές να τρέχουν, να παλεύουν, να οδηγούν τα άρματα· βλέπει τους θεατές να τσακώνονται και να  στοιχηματίζουν για το ποιος προηγείται. Η ζωντάνια της περιγραφής μας ωθεί να υποθέσουμε ότι ο αοιδός θα είχε οπωσδήποτε παρακολουθήσει αγώνες αρματοδρομίας, πάλης, πυγμαχίας και αγώνα δρόμου. Γνωρίζουμε ότι τα πρώτα τέσσερα αγωνίσματα των άθλων ήταν τα σημαντικότερα των πανελλήνιων αγώνων που τελούνταν στην Ολυμπία, τους Δελφούς και στην Κορινθία (Ισθμια και Νέμεα). Οι ενδείξεις αυτές μας ωθούν να διατυπώσουμε το εξής ερώτημα: μας λένε κάτι, και τι, τα αθλα επί Πατρόκλω για τον αθλητισμό της αρχαϊκής εποχής; Μπορούμε να μάθουμε κάτι για την γένεση του αθλητισμού από αυτό το κείμενο;

Η απάντηση που δίνω είναι καταφατική. Είμαι βέβαιος ότι ο συνθέτης αυτών των στίχων είχε παρακολουθήσει αγώνες αρματοδρομίας και ότι τους συνέθεσε για ένα ακροατήριο που κι αυτό παρακολουθούσε με ιδιαίτερη ευχαρίστηση παρόμοιους αγώνες. Εγείρεται όμως μια ένσταση: αυτά που είδε τα περιέγραψε πιστά; Όχι, δεν θα μπορούσε να τα περιγράψει πιστά. Από τη στιγμή που τοποθέτησε την τέλεση των αγώνων έξω από τα τείχη της Τροίας, πέρα από τον ολοφάνερο αναχρονισμό, έπρεπε να τους προσαρμόσει στο περιβάλλον που μας περιγράφει η Ιλιάδα. Τα έπαθλα θα ήταν οπωσδήποτε λάφυρα πολέμου· οι συμμετέχοντες στους αγώνες θα πρέπει να ήταν οι επιφανέστεροι ήρωες, αν και βαριά τραυματισμένοι τρεις από αυτούς. Από τη στιγμή που το άρμα των ηρώων το σύρουν δυο άλογα, το αγώνισμα της αρματοδρομίας θα ήταν η συνωρίς (με δυο άλογα) και όχι με τέσσερα (τέθριππο). Γνωρίζουμε ότι το τέθριππο εισήχθηκε 270 χρόνια νωρίτερα από την συνωρίδα.

Θα πρέπει λοιπόν καταρχάς να εντοπίσουμε και να μελετήσουμε την προσαρμογή που έκανε ο ποιητής. Εάν θεωρήσουμε τα αθλα επί Πατρόκλω ως ιστορική πηγή, είναι βέβαιο ότι θα ολισθήσουμε. Θα σας αναφέρω το πιο γνωστό παράδειγμα ολισθήματος. Τα άθλα, και όχι μόνο, ήταν η αιτία να σχηματισθεί η εντύπωση ότι οι αθλητικοί αγώνες προέρχονταν από τους επιτάφιους αγώνες. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι διεξάγονταν αγώνες μετά τη κηδεία ενός αριστοκράτη, αλλά ο αρχαϊκός αθλητισμός δεν προέρχεται από αυτούς τους αγώνες. Την προέλευση και την κοινωνική λειτουργία του αθλητισμού θα τα μελετήσουμε στις διαλέξεις που φέρουν τον τίτλο πόλεμος, κυριαρχία  και αθλητισμός στην αρχαϊκή Ελλάδα. Εδώ θα περιοριστούμε στη μελέτη μόνο μιας ιστορικής πηγής από αυτές που διαθέτουμε.

Διαπιστώσαμε και υποστηρίξαμε ότι αυτά που περιγράφει ο ποιητής δεν είναι πλάσμα της φαντασίας του αλλά κάπου τα είδε. Πλάσμα της φαντασίας του είναι οι γενικές και ειδικές προσαρμογές που αναγκάστηκε να κάνει. Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα: ποιους αθλητικούς αγώνες παρακολούθησε ο ποιητής μας; Που και πότε; Που και πότε συνέθεσε αυτούς τους στίχους; Μπορούμε να το μάθουμε από τη μελέτη των άθλων;

Ναι, μπορούμε. Η προσεκτική μελέτη του κειμένου μπορεί να μας οδηγήσει στο τόπο και το χρόνο σύνθεσης των άθλων. Εάν το κάνουμε αυτό, θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε και μια γνώμη σχετικά με το ζήτημα ποιους αθλητικούς αγώνες παρακολούθησε ο ποιητής. Η αναζήτηση του τόπου και του χρόνου σύνθεσης των άθλων θα είναι μια πνευματική περιπέτεια – μια περιπέτεια που θα τη ζήσουμε μαζί. Όπως κάθε περιπέτεια, και αυτή θα περικλείει πολλούς κινδύνους αλλά είναι βέβαιος ότι οι προσπάθειές μας θα ανταμειφθούν με τα θαυμαστά που θα δούμε και θα μάθουμε.

Το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνουμε είναι να προσδιορίσουμε την θέση και τη λειτουργία των άθλων στην Ιλιάδα. Και να που προβάλλουν οι πρώτες δυσκολίες:  η λεπτομερής περιγραφή των αθλητικών αγώνων δεν είναι ένα παραδοσιακό θέμα. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία γι αυτό το ζήτημα. Εάν είναι παραδοσιακό ή όχι ένα θέμα το κρίνουμε από την ύπαρξη ή μη λογοτυπικών συστημάτων. Και είμαστε κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι αθλητικό λογοτυπικό σύστημα δεν υπάρχει. Η βεβαιότητα αυτή μας παρακινεί να διατυπώσουμε την άποψη ότι τα άθλα ανήκουν στα μέρη της Ιλιάδας που έχουν συντεθεί την εποχή που οι αοιδοί παραχωρούσαν τη σκυτάλη της ηρωικής ποίησης στους ραψωδούς. Την εποχή δηλαδή των τελευταίων ημερών της ηρωικής ποίησης. Θα δούμε ότι κανένα άλλο τμήμα της Ιλιάδας δεν περιέχει τόσες πολλές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής και τόσες πολλές λέξεις και εκφράσεις της καθομιλουμένης όσο τα άθλα. Εάν η ηρωική ποίηση περιφρονεί την καθημερινή ζωή και υμνεί τις διάφορες εκδηλώσεις του πολέμου, μόλις και μετά βίας μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τα άθλα ηρωική ποίηση. Στα άθλα, ο ήρωας είναι αθλητής, δεν είναι πολεμιστής. Στο τέλος της αρχαϊκής εποχής, ο ήρωας είναι πολίτης και αθλητής, δεν είναι πολεμιστής. Ο ηρωικός κώδικας αξιών απεμπολείται: το θέμα το εξετάζει με έξοχο τρόπο στον Αίαντά  του ο Σοφοκλής. Στην προσεχή διάλεξη θα ασχοληθούμε με αυτήν την τραγωδία: όσο κι αν σας φαίνεται παράξενο, η μελέτη του Αίαντα είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε την προέλευση και την κοινωνική λειτουργία του αθλητισμού. Τι μας λέει ο Σοφοκλής;  Κάτι πολύ απλό: η ηρωική συμπεριφορά είναι ασύμβατη με τα ήθη της πόλης-κράτους. Γιατί; Γιατί ο ήρωας είναι ένα μίασμα που πρέπει να απομακρυνθεί; Ο Σοφοκλής λέει, και κανείς ποτέ δεν διαφώνησε, ούτε στην εποχή του ούτε σήμερα, ότι ο ήρωας ήταν περισσότερο βίαιος από όσο έπρεπε, από όσο απαιτούνταν για να στερεώσει και να διαιωνίσει  την κυριαρχία του. Η υπερβολική βία (των ποιμένων ηρώων) ήταν ένας κίνδυνος για την νέα κυριαρχία των γαιοκτημόνων και έπρεπε να εγκαταλειφθεί. Ο εξοβελισμός της ηρωικής άμετρης βίας ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία: άρχισε από τις πρώτες μέρες της στροφής των ποιμένων από τα κοπάδια στη καλλιέργεια των κτημάτων. Στον κύκλο διαλέξεων με τίτλο  ποιμενισμός, ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα, θα δούμε ότι κατά τους σκοτεινούς χρόνους και την γεωμετρική εποχή στην ελλαδική χερσόνησο κυριαρχούσε ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής και ότι η μετάβαση στη  καλλιέργεια της γης άρχισε κατά το τέλος της παραπάνω εποχής(800-700). Η Ιλιάδα καταγράφει με ενάργεια αυτή την μετάβαση από την εκτροφή κοπαδιών στην καλλιέργεια της γης· καταγράφει όμως και κάτι άλλο: την συνειδητοποίηση των γαιοκτημόνων ότι οι ηρωικές αξίες πρέπει να εγκαταλειφθούν. Εάν κάποτε η άμετρη βία μας έκανε ισχυρούς, τώρα μας αποδυναμώνει και πρέπει να εγκαταλειφθεί. Οι 51 λογοτεχνικές μέρες της Ιλιάδας συνιστούν συμπύκνωση τουλάχιστον δυο αιώνων κοινωνικών αλλαγών. Εάν ο Αχιλλέας, ο Αγαμέμνονας και όλοι οι άλλοι πρωταγωνιστές είναι στην Α ήρωες, στην Ι, Τ, Ψ και Ω ολοφάνερα δεν είναι. Αποποιούνται ολοφάνερα την ηρωική τους ταυτότητα.

Σε αυτή τη διαδικασία του αφηρωισμού, της απαξίωσης των ηρωικών (ποιμενικών αξιών), διαδικασία που περιγράφει με έξοχο τρόπο η Ιλιάδα, τα άθλα και η επίσκεψη του Πριάμου στην σκηνή του Αχιλλέα συνιστούν τις δυο τελευταίες στιγμές. Την επίσκεψη του Πριάμου θα την εξετάσουμε στον οδηγό ανάγνωσης της Ιλιάδας· στα άθλα,

Σχολιάστε ελεύθερα!