Θα υπάρξει άραγε κάποτε ένας κόσμος χωρίς βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες; Θα έρθει μια μέρα που θα διαβάζουμε και θα ενημερωνόμαστε μόνο με τους υπολογιστές; Στα ερωτήματα αυτά άλλοι απαντούν πως ο έντυπος λόγος είναι καταδικασμένος να εξαφανιστεί κι άλλοι πως κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να συμβεί. Οι πρώτοι επικαλούνται κυρίως τη δραστική μείωση του αριθμού των αναγνωστών εφημερίδων και περιοδικών, οι δεύτεροι την αισθητή, παγκοσμίως, αύξηση του αριθμού των αναγνωστών βιβλίων. Είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι ένας κόσμος χωρίς βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες θα είναι ένας κόσμος φτωχός, εφιαλτικός. Στο σημερινό μας σημείωμα θα δείξω γιατί οι αναγνώστες γυρίζουν τη πλάτη τους στις εφημερίδες και τα περιοδικά και επιφυλάσσομαι, μόλις μου δοθεί η ευκαιρία, να καταθέσω διεξοδικά τις απόψεις μου σχετικά με το πως άνδρες και γυναίκες, νέοι και γέροι, μαθητές και φοιτητές, στοιχειώδους και ανώτατης εκπαίδευσης θα στραφούν και πάλι στις εφημερίδες και τα περιοδικά.
Για να διαβάσει κάποιος εφημερίδα θα πρέπει να συντρέχουν τρεις λόγοι: να μη σκέφτεται να την αγοράσει, να έχει χρόνο και διάθεση να τη διαβάσει, να παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον. Σήμερα, είναι πολλοί αυτοί που σκέφτονται να αγοράσουν μια εφημερίδα –αν και αυτό δεν είναι το πιο σοβαρό πρόβλημα, όπως βλέπουμε συνταξιούχους να αγοράζουν δυο τρεις κυριακάτικες να περάσουν τη βδομάδα τους. Οι συντριπτική πλειονότητα των εργαζομένων δεν έχουν χρόνο και διάθεση να διαβάσουν εφημερίδα, μιας και η πολύωρη και εξαντλητική εργασία (το εντονότερο και μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα των καπιταλιστικών κοινωνιών είναι η κούραση κι ακολουθεί η κατάθλιψη) τους στέλνει στο καναπέ, να αποκοιμηθούν μπροστά στη τηλεόραση διότι, όπως θα υποστηρίξουμε σε προσεχή σημειώματα, εργαζόμαστε όταν βλέπουμε τηλεόραση ή όταν οδηγάμε.
Ο τρίτος λόγος, και ο πιο επιβαρυντικός, κατά τη γνώμη μου είναι η πολιτισμική αδράνεια του περιοδικού τύπου. Πολιτισμική αδράνεια; Τι είναι αυτό; Ας δούμε πρώτα τι είναι αδράνεια.
Εάν βάλουμε πάνω σε ένα ποτήρι νερού ένα χαρτόνι, πάνω σε αυτό ένα ζάρι και χτυπήσουμε με δύναμη το χαρτόνι, το ζάρι δεν θα φύγει με το χαρτόνι αλλά θα πέσει μέσα στο ποτήρι. Αυτή είναι η αρχή της αδράνειας της ύλης: η ύλη δεν μεταβάλει την αρχική της κατάσταση χωρίς να δεχτεί η ίδια εξωτερική επίδραση. Τον όρο αδράνεια όμως δεν τον χρησιμοποιούμε μόνο στη φυσική αλλά και στην καθημερινή ζωή: είναι η ανικανότητα για δράση, η έλλειψη διάθεσης για δράση. Έτσι, ο όρος πολιτισμική αδράνεια παραπέμπει στην αδράνεια του πολιτισμού την εποχή που χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια του. Και, εάν δεν πατάς σε έδαφος, δεν υπάρχει ούτε ικανότητα ούτε διάθεση για ανάληψη δράσης. Για ποιο πολιτισμό όμως πρόκειται, για ποιο έδαφος;
Πρόκειται για τον ένα και μοναδικό εναπομείναντα πολιτισμό πάνω στη γη:τον δυτικό. Τι εννοούμε όμως όταν λέμε δυτικό πολιτισμό; Ο όρος έχει μια ειδική και μια γενική σημασία. Με την πρώτη εννοούμε μια περίοδο (πέντε αιώνων) του δυτικού πολιτισμού, εννοούμε τον σημερινό, παγκόσμια κυρίαρχο, καπιταλιστικό πολιτισμό. Με τη γενική σημασία εννοούμε μια συγκεκριμένη αλληλουχία πολιτισμών που έχουν μεταξύ τους γενετική σχέση και εμφανίστηκαν στην ίδια περιοχή (Ευρώπη). Ο καπιταλιστικός πολιτισμός προήλθε από τον φεουδαρχικό, αυτός από τον δουλοκτητικό κι αυτός από τον ποιμενικό (ινδοευρωπαϊκό). Κάθε ένας από αυτούς τους πολιτισμούς διήρκεσε αρκετούς αιώνες, όπως αρκετούς αιώνες διήρκεσε και η μετάβαση από τον έναν στον άλλο, η γένεση ενός νέου πολιτισμού. Την εποχή της μετάβασης το παλιό συνυπάρχει με το καινούργιο. Το παλιό το βλέπουμε, το ζούμε, το καινούριο είναι αθέατο, υπόγειο, αργεί να έρθει στην επιφάνεια. Η εποχή της μετάβασης είναι εποχή πεισματικής υποστήριξης του παλιού αλλά και αμφισβήτησής του. Θεσμοί, αντιλήψεις, αξίες, συμπεριφορές, στάσεις ζωής επικρατούν και την ίδια στιγμή υπονομεύονται από διαβρωτικά οξέα που δρουν αθέατα και ανενόχλητα και πετάνε τα παλιά ξεθωριασμένα χρώματα.
Τις εποχές της μετάβασης έρχονται στην επιφάνεια μορφές έκφρασης που εξυμνούν το παρελθόν και άλλες που το αμφισβητούν και προετοιμάζουν το μέλλον, που περιγράφουν την μη αντιληπτή σε πολλούς μετάβαση. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που πολλά από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας γραμματείας εμφανίζονται την εποχή της μετάβασης από έναν πολιτισμό σε έναν άλλον, ή από μια φάση ενός πολιτισμού σε μια άλλη. Η Ιλιάδα, τα δράματα του Σέξπειρ, ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες είναι οι πιο γνωστές περιπτώσεις της πρώτης κατηγορίας. Η Θεία Κωμωδία του Ντάντε (Δάντης), το Κεφάλαιο του Μαρξ, η Δίκη του Κάφκα, για να περιοριστώ σε αυτά, της δεύτερης κατηγορίας.
Όλα αυτά που υποστηρίξαμε μας ωθούν να θέσουμε κάποια κομβικής σημασίας ερωτήματα και να επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε κάποιες απαντήσεις. Η εποχή μας είναι μια εποχή μετάβασης; Και, εάν είναι, αφήνουμε τον καπιταλισμό και πάμε προς τα που; Σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να υπάρξει απάντηση διότι αυτή δεν είναι γραμμένη στα γονίδια της Ιστορίας όπως υποστήριζε ο Χέγκελ και μια εκδοχή του μαρξισμού αλλά ποιο θα είναι το μέλλον θα εξαρτηθεί από την έκβαση της σύγκρουσης μεταξύ Κυρίων και Υποτελών Παραγωγών του τεράστιου και συλλογικά παραγόμενου κοινωνικού πλούτου.
Στην ερώτηση όμως εάν ζούμε μια εποχή μετάβασης, εάν ζούμε δηλαδή μια εποχή αμφισβήτησης και καταστροφής σχέσεων, αξιών, γνώσεων, αντιλήψεων, συμπεριφορών, στάσεων ζωής, θεσμών, και ταυτόχρονα μια εποχή επινόησης και δημιουργίας νέων, σε αυτή την ερώτηση μπορούμε να απαντήσουμε. Και η απάντηση που δίνουμε χωρίς την παραμικρή επιφύλαξη είναι ότι, ναι, ζούμε τις πρώτες μέρες μιας παγκόσμιας καταστροφικής και δημιουργικής πνευματικής επανάστασης. Τα διαβρωτικά οξέα δεν φαίνονται αλλά το χρώμα έχει αρχίσει να φουσκώνει. Μια σπάτουλα χρειάζεται για να πεταχτεί και αυτή η σπάτουλα είναι γνωστή ως κοινωνική επανάσταση. Οι Κύριοι είναι κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι έρχεται και κάνουν το κάθε τι να την αποτρέψουν. Προς το παρόν, με την προληπτική καταστολή. Προσχήματα υπάρχουν πολλά
Οι δράστες της καταστροφής του παλιού και της επινόησης του νέου είναι οι Υποτελείς Παραγωγοί του κοινωνικού πλούτου, με προδρόμους όλους αυτούς που δεν συμμετέχουν άμεσα στην παραγωγή του πλούτου, ή συμμετέχουν εν μέρει, και επομένως δεν είναι κουρασμένοι, διαρκώς απασχολημένοι, απομονωμένοι και φοβισμένοι, εννοώ τους έφηβους, τους νέους, τους μαθητές και τους φοιτητές, τους καλλιτέχνες, τους λογοτέχνες και άλλους πολλούς. Τα διαβρωτικά οξέα που κρατούν στα χέρια τους είναι αναρίθμητα, διαρκώς εμφανίζονται νέα, διαρκώς νέα υποκείμενα ανεβαίνουν πίσω στον περιορισμένο χώρο των παρασκηνίων. Ο συνωστισμός θα τους αναγκάσει, μια μέρα, να έρθουν μπροστά στο προσκήνιο της Ιστορίας. Αναπόφευκτα, στο προσκήνιο της Πολιτικής, της επέμβασης στην Ιστορία, της συνέχισης του πολέμου με άλλα μέσα. Ο Δεκέμβρης του 2008 στην Αθήνα ήταν μια πρώτη, άκρως συντομότατη και άκρως συγκρατημένη, εμφάνιση στη σκηνή της ιστορίας.
Πολλοί θεσμοί του παλαιού κόσμου, του δυτικού πολιτισμού που καταστρέφει καθημερινά και ανηλεώς τη φύση και τη κοινωνία, πατούν σε δυο βάρκες, και δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Γνωρίζουν όμως τι θα πάθουν εάν εγκαίρως δεν πηδήξουν μόνο σε μια. Πολιτισμική αδράνεια λοιπόν είναι να πατάς σε δυο βάρκες.
Οι εφημερίδες έχουν στραμμένο το βλέμμα τους στο παρελθόν, στον παλιό κόσμο που φεύγει. Δεν μπορούν να δουν τα διαβρωτικά οξέα. Δεν βλέπουν ποιοι τα κρατούν. Δεν τολμούν να γίνουν ένας δράστης, ένα διαβρωτικό οξύ. Όταν θα το τολμήσουν, οι αναγνώστες θα περιμένουν πότε να ξημερώσει να διαβάσουν την εφημερίδα. Κάτι τέτοιο έχει συμβεί πάμπολλες φορές στο παρελθόν.
Απομένει να δούμε εάν υπάρχουν τρόποι και ποιοι είναι αυτοί ώστε να μπορέσει ο έντυπος λόγος να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων. της μεταβατικής εποχής που ζούμε και να γίνει και πάλι ελκυστικός.